წმინდა ეპისკოპოსმა ალექსანდრემ დიდად გაუთქვა სახელი გორის სოფელ დისევს, სადაც 1824 წელს დაიბადა სოფლის მღვდლის, დავით ოქროპირიძის ოჯახში. სწორედ მშობელთა დიდ დამსახურებას უნდა მივაწეროთ ის, რომ პატარა ალექსი (მისი ნათლობის და ერისკაცობის სახელი) ბავშვობიდანვე ეზიარა ქრისტიანულ სწავლა-აღზრდას. გორის სასულიერო სასწავლებლისა და თბილისის სასულიერო სემინარიის წარჩინებით დასრულების შემდეგ, 21 წლის ასაკში ბერად აღიკვეცა თბილისის ფერისცვალების მამათა მონასტრის საძმოში და ამ დღიდან ატარებს ალექსანდრეს სახელს. აქვე აკურთხეს მთავარდიაკვნად.
1845 წლის 18 აგვისტოს ცოდნა-განათლებას დაწაფებული ჭაბუკი სწავლის გასაგრძელებლად ყაზანში, სასულიერო აკადემიაში სასწავლებლად გაემგზავრა. აკადემიაში თავი ისახელა, როგორც ნიჭიერმა, წარჩინებულმა სტუდენტმა. არა მარტო ინტელექტითა და განსწავლულობით გამოირჩეოდა თანატოლებისაგან, არამედ მოყვასის მტკიცე სიყვარულითაც ყოფილა ღვთისგან დაჯილდოებული. პროფესორი ზნამენსკი იხსენებს: "ერთ წელიწადს ქალაქ ყაზანში ხოლერა მძვინვარებდა. ბერ-დიაკონი ალექსანდრე ოქროპირიძე ორ სხვა თავის ამხანაგ რუსის სტუდენტთან ერთად ავადმყოფთა მომვლელთ დასში ჩაეწერა და უშიშრად, თავგამეტებით ემსახურებოდა ამ საშინელი სენით შეპყრობილ ადამიანებს, განურჩევლად მათი ჩამომავლობისა და სარწმუნოებისა". მოძმეთა მიმართ ასეთ თავგანწირულ სიყვარულს ბევრი განუცვიფრებია. შავი სამღვდელოების რთულ გზაზე შემდგარ ახალგაზრდას ყაზანის აკადემიაში მრავალმხრივი განათლება მიუღია. საფუძვლიანად დაუფლებია საეკლესიო, საზოგადო სამოქალაქო ისტორიის, ღვთისმეტყველების, ფიზიკა-მათემატიკის, ფილოსოფიის საფუძვლებს, შეუსწავლია ძველი ბერძნული, სლავური, ლათინური, გერმანული, თურქული და არაბული ენები, რაც დიდად წაადგა მომავალ პედაგოგიურ და სამეცნიერო საქმიანობაში. მღვდელ-მონაზონი ალექსანდრე 1850 წელს სამშობლოში ღვთისმეტყველების კანდიდატის ხარისხით დაბრუნდა.
XIX ს-ის დასაწყისიდან საქართველო, როგორც დამოუკიდებელი სახელმწიფო, აღარ არსებობდა მსოფლიოს პოლიტიკურ რუკაზე. ერთმორწმუნეობის მიუხედავად, იმპერიული რუსეთი დაქუცმაცებულ ქვეყანას საქართველოდ აღარ მოიხსენიებდა, რადგან თავის ერთ-ერთ განაპირა პროვინციად მიაჩნდა და უხეშად ერეოდა ქვეყნის პოლიტიკურ და საეკლესიო ცხოვრებაში. აღარც სასწავლო დაწესებულებებში ისმოდა ქართული. "რუსის ეგზარხოსები მართავდენ საეგზარხოსოს უპატიოსნო მახლობელ პირთა დახმარებით. სდევნიდენ მთელ ქართველობას, სდევნიდენ ყველა ქართველთა ეკკლესიის ზნე-ჩვეულებათა, რომელთაც ისინი ინახავდნენ ქრისტიანობის პირველი საუკუნიდან. სპობდენ და ანადგურებდენ ეკლესიურ სიძველეთა; ამისთვის არც ეგზარხოსებს ჰქონდათ რწმუნება ქართველების ეკლესიის საზოგადოებისაგან და თვით ქართველმა სამღვდელოებამაც დაჰკარგა რწმენა ხალხისგან. სემინარიებსა და სასწავლებლებში მომსახურენი იყვნენ რუსები; აქ არ ასწავლიდნენ 1883 წლამდე ქართულ საღვთო წერილს, რომლის გამო ქართველმა მღვდლებმა არ იცოდნენ სამწყსოს ენა, ამისათვის სემინარიელები სამღვდლოდ არ იყვნენ მომზადებულნი, რისა გამო ძვირად მიდიოდნენ მღვდლად და რომელნიც კი მიდიოდნენ, არ იყვნენ მტკიცე მორწმუნენი, იშვიათად სწირავდნენ ეკკლესიაში და ისეთ საქციელს იჩენდნენ, რომ თავის ქირდობით აღაშფოთებდენ რელიგიურ გრძნობას მრავალ მდაბალ ხალხთა", - წერდა იმდროინდელი ჟურნალი "მწყემსი". "XIX საუკუნის ჩვენი ბედკრული ქვეყანა წარმოადგენდა უბადრუკ ლანდს საქართველოს ძველის დიდებისას, ხოლო მისი სამღვდელოება - ნაშთს უძველესი ავტოკეფალიური ეკლესიისა. მეფის რუსიფიკატორული რეჟიმის წყალობით, გადაგვარების გზაზე დამდგარიყო როგორც საერო, ისე საეკლესიო ცხოვრება, - აღნიშნავს საქართველოს ეკლესიის ისტორიის მკვლევარი ვახტანგ გურგენიძე, - ალექსანდრე გრიბოედოვი პასკევიჩისადმი გაგზავნილ ერთ-ერთ წერილში მიუთითებდა, ქვეყნის ასეთი მდგომარეობა გამოწვეულია რუსეთის უწესო, გაუმართლებელი მმართველობითო. ამ მდგომარეობას უფრო აუტანელს ხდიდა როგორც სამოქალაქო, ისე სასულიერო დაწესებულებებში (მათ შორის სკოლებშიც) ქართული ენის უგულებელყოფა და მის მაგიერ რუსული ენის დანერგვა, აღარაფერს ვიტყვით რუს მოხელეებზე, რომლებიც "მეტისმეტად ცდილობდნენ, ქართველ ხალხს დაევიწყებინათ მშობლიური ენა და ეროვნული წეს-ჩვეულებები". დიახ, სამწუხაროდ, ასეთი იყო რეალობა, ყოველივე ამას ემატებოდა ისიც, რომ "პატივცემული ეპისკოპოზის ზურგს უკან ამოფარებული ბნელი ძალები, პირადი ინტერესებით დაბრმავებული სასულიერო თუ საერო პირნი, ერთმანეთს თითქოს ეჯიბრებოდნენ უკანონობისა და უზნეობის ჩადენაში - ეპისკოპოზს კი აჩვენებდნენ თავს, როგორც უერთგულესნი მისნი მსახურნი და იდეური "საზოგადო მოღვაწენი", ნამდვილად კი იგივე ცრუ საზოგადო მოღვაწენი აშკარად დასცინოდნენ მოხუცის გულუხვობას, მისს უსაზღვრო ნდობას, გულ-კეთილობას, - ამისდა მიუხედავად, შეგვიძლია თამამად ვსთქვათ, რომ ზნეობრივ სიფაქიზეს განსვენებულისას ოდნავადაც არ მიჰკარებია რაიმე ჭუჭყი, ის სამწყსოს თვალში ისევ ძვირფასი, ისევ სათაყვანებელი და სასოების მომგვრელი მღვდელმთავარი იყო", - აღნიშნავენ ის ადამიანები, რომლებმაც თავიანთი ცხოვრების უმეტესი წლები წმინდა ეპისკოპოსის გვერდით გაატარეს. "განახლდება კიდევ ჩვენი ძველებური მორწმუნეობა თუ არა, მე არ ვიცი, ის კი ვიცი, რომ სიცრუე ძალიან მოედო ჩვენს ქვეყანას სარწმუნოების საქმეში, - გულისტკივილს გამოთქვამდა ივანე რატიშვილი, - ცრუობენ მორწმუნედ წოდებულნიცა და ურწმუნოდ წოდებულნიცა; სიცრუით იცვამენ მრავალნი ანაფორასაც და საბერმონაზვნო ბარტყულსაც. სიცრუით მიდიან საკურთხევლის ტრაპეზთან და მღვდელმოქმედებენ, სიცრუით ქადაგებენ, გალობენ, ღაღადებენ... დიახ, მრავალნი ღაღადებენ და მეტყველებენ სიცრუით და უქმად". დროის ასე გაუკუღმართებას და გადაგვარებას, ბუნებრივია, ვერ ურიგდებოდა პროგრესული ქართული საზოგადოება, მით უმეტეს, ძნელი იყო ყოველივე ამას შეგუებოდა ისეთი დიდი ქართველი, როგორიც ალექსანდრე ეპისკოპოსი იყო. თუმცა მან პირადი ცხოვრებით დაგვანახვა უმთავრესი და არსებითი - ჭეშმარიტ ქრისტიანს და ერის მოჭირნახულე მამულიშვილს ქვეყნის ძნელბედობის ჟამს კიდევ მეტი შესაძლებლობა და ასპარეზი ეძლევა საეკლესიო და საერო საქმეების საკეთებლად. ამიტომაც ამბობდა მასზე წმინდა ამბროსი აღმსარებელი (ხელაია): "ყოვლად სამღვდელო ალექსანდრემ გვასწავლა ჩვენ, რამდენად შეიძლება ამ უკუღმართ დროშიც ვიყოთ ნამდვილნი ქრისტიანენი - ქრისტიანული იდეალების მატარებელნი, როგორც მატარებელნი ჭეშმარიტი ქრისტიანული სიყვარულისა, იმ სიყვარულის, რომელიც ყველას ერთ რიგად უნდა ეფინებოდეს, - არ არჩევს ახლობელს არა ახლობელისაგან, რომელიც უნდა ავიწყებინებდეს პირად ინტერესებს და აბედვინებდეს სიცოცხლის შეწირვას მოყვასისათვის, - როგორც მატარებელი ამნაირი სიყვარულისა, ის თავისი ცხოვრებით გვიმტკიცებს, რომ ქრისტესგან მის მიმდევართათვის დახატული იდეალი ამ ქვეყნად შესაძლებელია განხორციელდეს".
ყაზანიდან დაბრუნებული ალექსანდრე პირველი ერთი წელი, 1851 წლის 27 ივნისამდე, თბილისის სასულიერო სემინარიაში ასწავლიდა საღმრთო წერილსა და ლათინურს, ზნეობრივ ღვთისმეტყველებასა და არქეოლოგიას. სასულიერო ხელისუფლება მას აფხაზეთში სამოღვაწეოდ ამზადებდა; უწმიდესი სინოდის ბრძანებით (1851 წ. 21 სექტემბერი), მღვდელმონაზონი ალექსანდრე დაინიშნა აფხაზეთის სასულიერო სასწავლებლის ზედამხედველად, მასვე მიენდო მღვდელ-მონაზონთა ხელმძღვანელობა აფხაზეთის ეპარქიაში, შეთავსებით ქუთაისის სასულიერო სასწავლებლის ინსპექტორის მოვალეობასაც ასრულებდა. ქუთაისის სასულიერო სასწავლებლის ინსპექტორად ალექ-სანდრე ოქროპირიძე 1851 წ. 28 ივლისიდან 28 სექტემბრამდე იმყოფებოდა. ქუთაისიდან ალექსანდრე ოქროპირიძე გადავიდა აფხაზეთში და საკუთარი მოვალეობის - საეპარქიო კათედრის მღვდელმონაზონისა და სასულიერო სასწავლებლის ზედამხედველის - შესრულებას შეუდგა.
ყოვლადსამღვდელო ალექსანდრე უმთავრეს საქმედ თავის ირგვლივ მყოფთა ქრისტიანულ სარწმუნოებაზე მოქცევა-განმტკიცებასა და მათთვის სასწავლებელთა დაარსებას მიიჩნევდა, აფხაზეთში ჩასულმა განსაკუთრებული ყურადღება მიაქცია ილორში დაარსებულ სასწავლებელს. დაუღალავი ღვაწლისათვის მას აფხაზეთის მეორე მოციქული უწოდეს.
აფხაზეთში
თავიდან იგი არა სოხუმში ან ლიხნში, სადაც უნდა გახსნილიყო სასულიერო სასწავლებელი, არამედ ილორში მოღვაწეობდა. 1852 წლის 8 მაისს ალექსანდრე ოქროპირიძე ილორში აფხაზთა ბავშვებისათვის სკოლის მოწყობის პირველი მცდელობისას გამოჩენილი გულმოდგინებისათვის სამხარეულით დაჯილდოვდა.
ჯემალ გამახარია ვარაუდობს, რომ 1851 წლის შემოდგომაზე აფხაზეთში ჩამოსული სასულიერო სასწავლებლის ზედამხედველი ლიხნში მის რეალურად დაფუძნებამდე საკუთარი ხარჯებით ილორში აწყობს მოსამზადებელ, საცდელ სკოლას და თვითონვე ასწავლის ბავშვებს მომავალი სასწავლებლის პროგრამით. დროებითი სკოლის ილორში და არა სხვაგან მოწყობაც ლოგიკურად ძნელი ასახსნელი არ არის. ეს იყო უპირატესად ქართველებით დასახლებული, ადმინისტრაციულად სამურზაყანოს საბოქაულოში, შესაბამისად, ქუთაისის გუბერნიაში შემავალი პუნქტი (უსაფრთხოების თვალსაზრისით ამას დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა), თანაც ეთნიკურ აფხაზებთან სიახლოვეს; ილორის წმ. გიორგის ეკლესიას, რომლის ტერიტორიაზეც დროებითი სკოლა უნდა ყოფილიყო გახსნილი, აფხაზობაც მოწიწებით ეპყრობოდა; ფინანსური შესაძლებლობებიც მას სხვა ეკლესიებზე უკეთესი ჰქონდა. ილორის წმ. გიორგის ეკლესიაში მსახურობდნენ იმ დროისათვის განათლებული სასულიერო პირები. 1836 წლიდან 1850/51 წლამდე ილორის ტაძარს ცნობილი მისიონერი, ამბროსი ხელაიას მეუღლის ბაბუა რომან მერჭვილე განაგებდა მისი გარდაცვალების შემდეგ ეკლესია დავით ხელაიამ - ამბროსი ხელაიას ბაბუამ ჩაიბარა. ვფიქრობთ, ყოველივე ამის გათვალისწინებით გადაწყდა მოსამზადებელი სკოლის დროებით (სასულიერო სასწავლებლის ამოქმედებამდე) ილორში გახსნა.
სასულიერო სასწავლებელი ლიხნში 1852 წლის 25 სექტემბრიდან გაიხსნა მხოლოდ პირველი კლასი. აფხაზეთის ეპისკოპოსი გერმანე საქართველოს ეგზარქოს ისიდორეს 1852 წლის 27 სექტემბერს აცნობებდა, რომ თუ ილორელი ბავშვები საკუთარი სახსრებით მოისურვებდნენ ლიხნში სწა¬ვლის გაგრძელებას, მაშინ მეორე კლასის დაკომპლექტებაც მოხდებოდა. ამრიგად, ილორში მოქმედებდა არა სასულიერო სასწავლებელი, არამედ არაოფიციალური, დროებითი მოსამზადებელი სკოლა, რომელსაც, ალბათ, მისი ხელ¬მძღვანელი ალექსანდრე ოქროპირიძე და ადგილობრივი ეკლესია აფინანსებდნენ. ცხადია, ეს სულაც არ აკნინებს არც სკოლის მნიშვნელობას და არც მის ორგანიზატორთა დიდ დამსახურებას აფხაზეთში განათლების კერის დაფუძნების საქმეში.
ახალგახსნილ სასულიერო სკოლას ლიხნში მთავარმა მიხეილ შერვაშიძემ გადასცა ერთი სახლი 40 მოსწავლეზე და კიდევ ორი - ეპისკოპოსისა და ადგილობრივი ეკლესიის კრებულისათვის.
ეპისკოპოსმა გერმანემ მისთვის განკუთვნილი სახლის ნახევარი სასულიერო სასწავლებლის ზედამხედველს დაუთმო.
1853 წ. 27 იანვარისათვის აფხაზეთის სასულიერო სასწავლებელში 11 ბავშვი სწავლობდა; შემდგომში მათი რიცხვი ოცამდე გაიზარდა. სასულიერო სასწავლებელს მზრუნველობას არ აკლებდა აფხაზეთის მთავარი. ალექსანდრე ოქროპირიძემ კი სასწავლებლის სასარგებლოდ გაღებული შემოწირულობებისათვის 1853 წ. 7 თებერვალს უწმინდესი სინოდის კურთხევა მიიღო.
1853 წლის 21 მაისს ეგზარქოსის კანცელარიამ მღვდელ-მონაზონ ალექსანდრეს სახელმძღვანელოდ უწმინდესი სინოდის მიერ დამტკიცებული აფხაზეთის სასულიერო სასწავლებლის ინსტრუქცია გაუგზავნა. ინსტრუქციის მიხედვით, სასწავლებელი განკუთვნილი იყო აფხაზეთის სასულიერო პირებისა და ადგილობრივი მკვიდრი მოსახლეობის (туземцы) ყველა ფენის შვილების სწავლა-აღზრდისათვის; სასწავლებელი ოთხკლასიანი გახლდათ; ზედამხედველს ნიშნავდა უწმინდესი სინოდი ეგზარქოსის წარდგინებით; საუკეთესო მოსწავლეებს, მშობელთა სურვილის შემთხვევაში, სწავლის გაგრძელება შეეძლოთ თბილისის სასულიერო სემინარიაში, თუ მეფისნაცვალი მათ შესანახ თანხას გაიღებდა. აფხაზეთის სასულიერო სასწავლებელში ისწავლებოდა სჯულის კანონი, რუსული ენა, ქართული ენა (სამოქალაქო და საეკლესიო), სუფთა წერა რუსულად და ქართულად, არითმეტიკა, რუსული გრამატიკა, ქართული გრამატიკა, გალობა, გეოგრაფია, პრაქტიკული მეცადინეობა აფხაზურ ენაში. ალექსანდრე ოქროპირიძემ სასულიერო სასწავლებლის სახელმძღვანელოებით მომარაგებისთვისაც იზრუნა.
ყირიმის ომმა (1853-1856 წწ.) მკვეთრად შეცვალა ვითარება აფხაზეთში. აფსუათა მნიშვნელოვანი ნაწილი თურქეთს მიემხრო. რუსეთი იძულებული გახდა 1854 წლის მარტ-აპრილში აფხაზეთიდან ჯარი გაეყვანა. იმავე წლის 25 მაისის წერილში ეგზარქოსისადმი ალექსანდრე ოქროპირიძე აღნიშნავდა, რომ "შეუძლებელი იყო ლიხნში გაჩერება პოლიტიკური გადატრიალებებისა და იმ საფრთხის გამო, რომელიც შეექმნა ლიხანს ჩერქეზთა მხრიდან, ამიტომ გადავწყვიტე მიმდინარე წელსაც არ დამეხარჯა ხაზინის ფული... თვითონ საკუთარი ანგარიშით მომემარაგებინა მოსწავლეები ფრიად აუცილებელი ნივთებით, როგორიცაა კალამი, ქაღალდი და მელანი; ერთ ღარიბ მოსწავლეს საკუთარი სახსრებით ვინახავდი, ხოლო ორ ხელმოკლე მოსწავლეს ჩემივე ფულით ზედა ტანსაცმელი შევუძინე".
1854 წლის 13 მაისიდან 1855 წლის 26 იანვრამდე, როცა აფხაზეთის სასულიერო სასწავლებელი არ ფუნქციონირებდა, ალექსანდრე ოქროპირიძე თბილისის სასულიერო სემინარიის გამგეობის განკარგულებით, რომელიც ეგზარქოსმა დაამტკიცა, ასრულებდა ქუთაისის სასულიერო სასწავლებლის ზედამხედველისა და უმაღლესი განყოფილების მასწავლებლის მოვალეობას; ერთდროულად იყო გელათის მონასტრის დროებითი წინამძღვარიც. 1855 წლის 12 თებერვლის ბრძანებულებით უწმინდესმა სინოდმა მღვდელ-მონაზონი ალექსანდრე აფხაზეთის საეპისკოპოსო კათედრის იღუმენის ხარისხში აიყვანა.
1855 წ. 31 იანვარს აფხაზეთის ეპისკოპოსი გერმანე ეგზარქოს ისიდორეს აცნობებდა, რომ იმ აფხაზებს და სასულიერო პირებს, რომელთა შვილები ირიცხებოდნენ ლიხნის სასწავლებელში, სურდათ სწავლის განახლება. ვინაიდან იღუმენი ალექსანდრეც უკვე თავისუფალი იყო ქუთაისის სასწავლებლის გამგეობისაგან. ეპისკოპოს გერმანეს უფრო მიზანშეწონილად მიაჩნდა სასწავლებლის აფხაზეთის მთავრის ადგილსამყოფელთან ახლოს გახსნა; 1855 წ. 23 თებერვლის წერილში კი ეგზარქოსს აფხაზეთის სასულიერო სასწავლებლის გახსნას სამი ადგილიდან ერთში სთხოვდა: სამურზაყანოს საზღვართან, სადაც მთავარი იმყოფებოდა (ს. ჭკადუაში), მარტვილის მონასტერში ან ხონში, სადაც აფხაზეთის ეპისკოპოსს ეკლესიასთან ახლოს საკუთარი სახლი ჰქონდა.
1855 წლის 27 აპრილს იღუმენი ალექსანდრე ჩავიდა მიხეილ შერვაშიძესთან, რომელიც თავისი სიმამრის - გიორგი დადიანის სახლში (სოფ. ჭკადუაშში, ხან კურზუში) იმყოფებოდა. მთავარმა მას აღსაზრდელად ტახტის მემკვიდრე - 9 წლის გიორგი მიაბარა. იმ დროისათვის ეგზარქოსს, აფხაზეთის ეპისკოპოს გერმანეს წინადადებით, უკვე ჰქონდა მიღებული გადაწყვეტილება ხონში (ეპ. გერმანეს სახლში) აფხაზეთის სასულიერო სასწავლებლის აღდგენის შესახებ. შექმნილ ვითარებაში, როცა იღუმენი ალექსანდრე სოფ. ჭკადუაშში ტახტის მემკვიდრის აღზრდით იყო დაკავებული, ეგზარქოსის გადაწყვეტილების შესრულება შეუძლებელი იყო. იღუმენ ალექსანდრეს წინადადებითა (რომელიც მიხეილ შერვაშიძესთან იყო შეთანხმებული) და ეპისკოპოს გერმანეს თხოვნით ეგზარქოსმა გადაწყვეტილება შეცვალა - აფხაზეთის სასულიერო სასწავლებლის აღდგენა ჭკადუაშში გადაწყდა. მოკლე დროში მოხერხდა მოსწავლეთა ნაწილის შეკრება და სასწავლებლის ფუნქციონირების განახლება.
სასწავლებლის ფუნქციონირებასთან და ბავშვების შენახვასთან დაკავშირებული მთელი ხარჯები ომის დამთავრებამდე ალექსანდრე ოქროპირიძემ თავის თავზე აიღო, ხოლო სასწავლებლისათვის ეგზარქოსის მიერ 1855 წ. 21 ივლისს გამოყოფილი 500 მანეთი კი შესანახად ქუთაისის ხაზინას ჩააბარა.
აფხაზეთის აღდგენილი სასულიერო სასწავლებელი სულ რამდენიმე თვე ფუნქციონირებდა. მას შემდეგ, რაც თურქებმა ომერ-ფაშას სარდლობით 1855 წლის ოქტომბერში სამეგრელო დაიკავეს, სასწავლებელიც დროებით დაიხურა. 1856 წ. 4 იანვარს მეფისნაცვლის კანცელარიაში შევიდა ეგზარქოსის წერილი თხოვნით მიმდინარე წელს აფხაზეთის კათედრისათვის 1250 მანეთის და სასულიერო სასწავლებლისათვის 1525 მანეთის გამოყოფის შესახებ. იმავე წლის 30 იანვრის საპასუხო წერილში კანცელარიამ აფხაზეთის ეპისკოპოსისა და სასწავლებლის ადგილსამყოფელის შესახებ ინფორმაცია მოითხოვა; მეფისნაცვლის კანცელარიაში წარდგენილი ინფორმაციის მიხედვით, ეპ. გერმანე ხონში იმყოფებოდა, სასულიერო სასწავლებელი კი მტრის მიერ აფხაზეთის დაკავების შემდეგ გადავიდაო სამეგრელოს სოფელ ქვაშხორში, "სადაც სასწავლებლის ზედამხედველი იღუმენი ალექსანდრე თავად ელიზბარ დადიანის სახლში აფხაზეთის მთავრის - შერვაშიძის შვილთან ერთად აფხაზეთის მცხოვრებთა ექვს ბავშვს ასწავლიდა. მტრის მიერ სამეგრელოს დაკავების შემდეგ განზრახული იყო სასწავლებლის ხონში გადატანა, მაგრამ ხელი შეუშალა იმ მხარეში არსებულმა არეულობამ და სწავლება წესრიგის აღდგენამდე დროებით შეწყვეტილია".
1856 წლის 20 მარტის წერილში ეგზარქოსისადმი მეფისნაცვლის კანცელარია (წერილს ხელს აწერდა დიმიტრი ყიფიანი) ითხოვდა დამატებით ინფორმაციას "მეფისნაცვლისათვის მოხსენების წარსადგენად: სახელდობრ, რამდენი მოსწავლე იყო გასულ 1855 წელს აფხაზეთის სასულიერო სასწავლებელში, რამდენი დარჩა ნაშთი სასწავლებლის შესანახად გასულ წელს ასიგნებული თანხებიდან და ხომ არ მიგაჩნიათ შესაძლებლად ამ ნაშთით დაიფაროს ხარჯი, რომელიც საჭიროა მიმდინარე წელს აფხაზეთის სასულიერო სასწავლებლისათვის, სადაც სახეზეა მხოლოდ 7 მოსწავლე, ნაცვლად 30-სა, რომელთა სარჩენად კავკასიაში მეფისნაცვლის თანხებიდან ყოველწლიურად თქვენს განკარგულებაში 1525 მან. ირიცხება". მეფისნაცვალმა, მიიღო რა მოთხოვნილი ინფორმაცია (დოკ. №13), გადაწყვიტა 1856 წელს დააფინანსოს მხოლოდ აფხაზეთის საეპისკოპოსო კათედრა; რაც შეეხება სასულიერო სასწავლებელს, მისთვის სახსრების გამოყოფა გაურკვეველი ვადით გადაიდო (კომენტ. 15).
როცა ეგზარქოსსა და მეფისნაცვლის კანცელარიას შორის ეს ბიუროკრატიული მიმოწერა მიმდინარეობდა, აფხაზეთი უკვე იყო განთავისუფლებული თურქებისაგან (1856 წ. თებერვალი); ხელისუფლების თანხმობის შემთხვევაში შეიძლებოდა სასწავლებლის აღდგენა, თუნდაც წინა წლებში გადმორიცხული და ალექსანდრე ოქროპირიძის მიერ დაზოგილი თანხით, რომლის მოცულობა 4526 მანეთს შეადგენდა (ცსია, ფ. 488, აღწ. 1, ს. 15555, ფ. 107-110). მიუხედავად ამისა, 1856 წელს აფხაზეთის სასულიერო სასწავლებლისათვის არც ფული გადარიცხულა და არც განკარგულება გაცემულა დაზოგილი თანხებით მისი ფუნქციონირების განახლების შესახებ. ეს კი აღნიშნული საკითხისადმი ხელისუფლების გულგრილ დამოკიდებულებაზე მიუთითებდა.
ყირიმის ომის დამთავრებისთანავე ალექსანდრე ოქროპირიძე დანარჩენ სამღვდელოებასთან ერთად აფხაზეთში დაბრუნდა. უწმინდესი სინოდის 1856 წ. 26 თებერვლის განკარგულებით სევასტოპოლის დამცველთა სასარგებლოდ გაღებული შემოწირულობებისათვის არქიმანდრიტის ხარისხში იქნა აყვანილი. იმავე წლის 31 აგვისტოს კი "უმაღლესად ორგზის მადლობა გამოეცხადა სევასტოპოლის დამცველების უსახლკაროდ დარჩენილი ოჯახებისათვის ყირიმის ომის დამთავრებამდე ყოველწლიურად ორას-ორასი მანეთის შემოწირულობის გაღებისათვის" (დოკ. №21).
აფხაზეთის ეპისკოპოსმა გერმანემ 1856 წ. 2 სექტემბერს იმერეთის ეპისკოპოსის თანამდებობა დაიკავა. იმავე წლის 20 ოქტომბრიდან 1858 წ. 1 იანვრამდე აფხაზეთის ეპარქიას არქიმანდრიტი ალექსანდრე ოქროპირიძე მართავდა. ახალი ეპისკოპოსი გერონტი (პაპიტაშვილი), რომელიც 1857 წ. 7 ოქტომბერს იქნა ხელდასხმული, აფხაზეთში დიდხანს არ დარჩენილა, - 1859 წ. 16 ნოემბერს სამეგრელოს ეპისკოპოსად დაინიშნა და მარტვილში გადავიდა. მომდევნო ორი წლის განმავლობაში ის ერთდროულად აფხაზეთის ეპარქიასაც მართავდა, მაგრამ ფაქტიური მმართველი იყო არქიმანდრიტი ალექსანდრე - 1859 წ. 2 მაისიდან წმ. ანას III ხარისხის ორდენის კავალერი.
"მოსაზრება აფხაზეთში ქრისტიანობის გავრცელებისა და ქრისტიანობის განვითარების შემაფერხებელი მიზეზების შესახებ"
მისიონერული საქმიანობის წარმართვის თვალსაზრისით, უაღრესად არახელსაყრელი აღმოჩნდა ყირიმის ომის შემდგომი პერიოდი, როცა აფხაზთა ნაწილი მუსულმანობას დაუბრუნდა და ნელ-ნელა მაჰაჯირობის პროცესი იწყებოდა. უარყოფითად მოქმედებდა აფხაზთა რელიგიურ განწყობაზე ჩრდილოეთ კავკასიაში რუსეთის წინააღმდგ მიურიდიზმის დროშით მიმდინარე სისხლისმღვრელი ბრძოლები. ამ ვითარებაში აფხაზეთის საეპისკოპოსო კათედრის არქიმანდრიტმა ალექსანდრემ წერილობით ჩამოაყალიბა "მოსაზრება აფხაზეთში ქრისტიანობის გავრცელებისა და ქრისტიანობის განვითარების შემაფერხებელი მიზეზების შესახებ". დოკუმენტი 1860 წლის 18 მაისით თარიღდება.
ალექსანდრე ოქროპირიძის "მოსაზრება"-ს აქვს მოკლე შესავალი, სადაც ავტორი საუბრობს შემოქმედის დიდებისა და საკუთარი ნეტარებისთვის შექმნილი ადამიანის ცხოვრების მიზანზე: "следовать гласу совести и гласу евангельскому". ვინც სინდისის ხმას და სახარებას არ მისდევს, საბოლოო ჯამში ყოველგვარი უბედურების მსხვერპლად იქცევა; ამიტომ სინდისისა და ღვთიური კანონებით მცხოვრებმა ადამიანებმა სხვებს - თავის მსგავსთ უნდა უჩვენონ სწორი გზა. ამის საფუძველზე, - წერს არქიმანდრიტი ალექსანდრე, - უფლება გვაქვს სინანულით შევხედოთ ჩვენს მეზობლებს - აფხაზებს, მივუთითოთ მათ ქრისტიანობის გავრცელების საქმეში ხელისშემწყობ და ხელისშემშლელ მიზეზებზე.
დოკუმენტის პირველ ნაწილში სწორედ ხელშემწყობ ფაქტორებზეა საუბარი. პირველი ასეთი ფაქტორი იყო ეპარქიის ხელმძღვანელის კეთილი დამოკიდებულება მთავართან, ვინაიდან "რაც მზე არის დედამიწისათვის, ისაა მთავარი აფხაზეთისათვის". არქიმანდრიტ ალექსანდრეს მიაჩნდა, რომ აფხაზეთის მთავრის მხარდაჭერის გარეშე სასულიერო ხელისუფლების არც ერთი წამოწყება სასურველ შედეგს ვერ გამოიღებდა.
წარმატების კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი საწინდარი, არქიმანდრიტის აზრით, მისიონერისათვის აფხაზური და ქართული ენების ცოდნა გახლდათ; ამასთან, ავტორი ძირითად ყურადღებას ქართული ენის მნიშვნელობაზე ამახვილებდა, ვინაიდან, ჯერ-ერთი, იგი იყო ისტორიულად და არის ამჟამადაც ღვთისმსახურების ენა აფხაზეთში; მეორეც, როგორც დამწერლობის მქონე ენა, ქართული ხმარებაშია არა მხოლოდ აფხაზეთში, არამედ მთელს შავიზღვისპირეთში, თურქეთის შემადგენლობაში მყოფი ტრაპიზონიდან და ბათუმიდან დაწყებული, ვიდრე რუსეთის საზღვრებამდე - ანაპამდე და ნოვოროსიისკამდე; მესამეც, ქართული მეტნაკლებად იციან აფხაზებმა, განსაკუთრებით თავადაზნაურობამ, მთავრის ოჯახი კი "სუფთად და თანდაყოლილად ფლობს ქართულ სამოქალაქო და საეკლესიო ენას და რუსულს სრულებითაც არა; საერთოდ, ყველა შერვაშიძის ოჯახი მეტყველებს, კითხულობს და წერს ქართულად; ქართველებს, როგორც მეზობლებს, მეტ პატივს სცემენ აფხაზეთში, ვიდრე სხვა ხალხებს და ქართველთა ენაც უფრო პატივშია აფხაზთა შორის. ქართული იგივეა აფხაზეთში, რაც ფრანგული ევროპაში", ამიტომ აფხაზეთში მოღვაწე ყველა მისიონერმა უნდა იცოდეს ეს ენა, - ასკვნის ალექსანდრე ოქროპირიძე და აცხადებს: "გაივლის ასწლეულები და ქართული ენის დიდება არ ჩაქრება აფხაზეთში".
დოკუმენტის პირველი ნაწილის მესამე პარაგრაფში ავტორი საუბრობს იმაზე, თუ რა დიდი მნიშვნელობა ექნება აფხაზეთში ქრისტიანობის წარმატებით გასავრცელებლად მღვდელმთავრის გულმოდგინე მოციქულებრივ ღვთისმ-სახურებას, მის ბრწყინვალებას; ამის მისაღწევად კი აუცილებელი იყო გარემოცვა, მგალობელთა გუნდი, მდიდრული სამოსი და აგრეთვე მღვდელმთავრისათვის, ზოგადად, სამღვდელოებისათვის ცხოვრების კარგი პირობების შექმნა.
მეოთხე პარაგრაფი "მოსაზრებისა" აფხაზეთში სასულიერო სასწავლებლის გახსნის თემას ეძღვნება. 1855 წელს აფხაზეთის სასულიერო სასწავლებლის დახურვის შემდეგ ალექსანდრე ოქროპირიძე პერიოდულად სვამდა ამ საკითხს, მაგრამ ყველა მისი ძალისხმევა უშედეგო აღმოჩნდა. მან ამჯერადაც სცადა ხელისუფლების ყურადღების მიპყრობა აღნიშნული პრობლემისადმი. აფხაზეთის სასულიერო სასწავლებელში, - წერდა ალექსანდრე ოქროპირიძე, - აფხაზთა ბავშვები შეისწავლიდნენ ქართულ და აფხაზურ ენებს, დაეუფლებოდნენ ამ ენებზე არსებულ სასულიერო ლიტერატურას; სასწავლებელს "ექნება სასიკეთო გავლენა აფხაზთა ბავშვებზე გონებრივი და ზნეობრივი თვალსაზრისით, სასწავლებელში მიღებული კარგი აღზრდისა და მიმართულების პირობებში ბავშვები იქნებიან ფრიად სასარგებლონი საკუთარი სამშობლოსათვის", - ასეთი იყო არქიმანდრიტ ალექსანდრეს მოსაზრება.
მეხუთე პარაგრაფში ავტორი აფხაზეთში ეკლესიებისა და სამრევლოების რაოდენობის გაზრდის აუცილებლობას ასაბუთებს, მეექვსეში კი - უძველესი საეკლესიო ცენტრების - ანაკოფიის (ფსირცხის), დრანდისა და მოქვის ტაძრების განახლების საკითხს აყენებს, რაც "იქნებოდა ფრიად სასარგებლო და უდიდეს გავლენას მოახდენდა აფხაზთა გონებაზე და გულებზე".
კიდევ ორ პარაგრაფში ალექსანდრე ოქროპირიძე სამღვდელოების მატერიალური მდგომარეობის გაუმჯობესებაზე და აგრეთვე მისიონერულ საქმიანობაში თავადაზნაურობის მონაწილეობის შესახებ საუბრობს.
რამდენიმე პარაგრაფისაგან შესდგება ასევე "მოსაზრების" (მეორე) ნაწილი - "რა უშლის ხელს ქრისტიანობის გავრცელებას აფხაზეთში"?
პირველ ხელისშემშლელ ფაქტორად ალექსანდრე ოქროპირიძე აფხაზური დამწერლობისა და, შესაბამისად, ამ ენაზე ლიტერატურის არარსებობას ასახელებს, მეორედ - აფხაზეთის გეოგრაფიულ მდებარეობას. მეზობელი ქვეყნებიდან და რეგიონებიდან აფხაზეთში ვერ შემოდიოდა ქრისტიანობა, რადგანაც ჩრდილო-აღმოსავლეთიდან მას უშუალოდ წარმართები და მუსულმანები ესაზღვრებოდნენ, შავი ზღვის მხრიდან მოდიოდა თურქული გავლენა; სამეგრელოს მხრიდანაც ქრისტიანული მოძღვრების სხივები ძლივს აღწევდნენ აფხაზეთში, ვინაიდან სამურზაყანო არ იყო ჯეროვნად გაქრისტიანებული, - წერდა ალექსანდრე ოქროპირიძე. ამ ვითარების გათვალისწინებით აუცილებლობა მოითხოვდა აფხაზეთის შიგნით მისიონერული მუშაობის გააქტიურებას მთავრისა და მღვდელმთავრის ხელშეწყობით; "ამასთანავე მისიონერები, თავის მხრივ, აფხაზეთის მიმართ სიყვარული¬სა და სიქველის გრძნობით უნდა იყვნენ გამსჭვალულნი", - თვლიდა არქიმანდრიტი ალექსანდრე.
"მოსაზრების" მეორე ნაწილის მესამე პარაგრაფში სამღვდელოების რაოდენობის გაორმაგების საკითხია დაყენებული - რვის ნაცვლად თექვსმეტი უნდა გამხდარიყო. მეოთხე პარაგრაფში ნაჩვენებია აფხაზეთში არსებული თურქული დასახლებების - გუდავა, ოჩამჩირე, კელასური და გუდაუთა - საქმიანობა მუსულმანობის გავრცელების მიზნით; ეს საქმიანობა კი ხელს უშლიდა მართლმადიდებელ მისიონერებს წარმატების მიღწევაში. მეხუთე პარაგრაფში საუბარია მუსულმან აფხაზთა შორის დამკვიდრებულ წეს-ჩვეულებაზე, რომლის თანახმად გავლენიანი თავადის გარდაცვალებისას რამდენიმე ყმაწვილს გლეხთა წრიდან გაანთავისუფლებდნენ ბატონყმური ვალდებულებებისგან და აღსაზრდელად თურქებს მიაბარებდნენ. შემდგომში მათი რიგებიდან გამოდიოდნენ მოლები, რომელთაც გარდაცვლილი ბატონის სულის მოსახსენიებლად მაჰმადიანური წესით ლოცვა ევალებოდათ. ამ გზით ხდებოდა მოლების გამრავლება აფხაზეთში და მუსულმანობის სულ უფრო ფართოდ გავრცელება. იგივე ხერხს აფხაზეთის ეპისკოპოსმა გერონტიმაც (პაპიტაშვილი) მიმართა. აფხაზ ყმაწვილებს ის სამეგრელოს ეკლესია-მონასტრებში (ცაიშსა და მარტვილში) აგზავნიდა. მათი რიგებიდან გამოდიოდნენ სასულიერო პირები, რომელთა მოვალეობას გარდაცვლილი ქრისტიანი ბატონის სულის მოსახსენიებელი მართლმადიდებლური წესით ლოცვა წარმოადგენდა. ამ მიზნით აღზრდილთაგან ყველაზე მეტად ცნობილია მღვდელი იოანე გეგია. ალექსანდრე ოქროპირიძე აღნიშნავს, რომ მან თავადაც მიმართა ამგვარ წესს და ერთი აფხაზი ყმაწვილი ცაიშში მიავლინა სასულიერო განათლების მისაღებად.
ქრისტიანობის გავრცელებას, - წერს არქიმანდრიტი ალექსანდრე მეექვსე პარაგრაფში, - ხელს უშლიდა ყირიმის ომის პერიოდში ბევრი თავადის მიერ მართლმადიდებლობის უარყოფა და მუსულმანურ სარწმუნოებაზე გადასვლა; ქრისტიანობისათვის ძალიან საზიანო იყო მუსულმან მამაკაცებზე მართლმადიდებლური აღმსარებლობის ქალიშვილების გათხოვებისა და ამ უკანასკნელთა მხრიდან სარწმუნოების შეცვლის ტრადიცია. ეს წეს-ჩვეულება "ძალიან საზიანოა აფხაზური ქრისტიანული სამყაროსათვის", - აცხადებს ალექსანდრე ოქროპირიძე მეშვიდე პარაგრაფში.
ბოლო, მერვე პარაგრაფში ავტორი აღნიშნავს, რომ "აფხაზური ქრისტიანული სამყაროსათვის ძალიან საზიანოა ასევე თავადაზნაურობის (გარდა შერვაშიძეებისა) მასობრივი გამუსულმანება". ეს ეხებოდათ მარშანიებს წებელდიდან და გუფიდან, ანჩაბაძეებს - ჭლოუდან, მარღანიებს - ანაკოფიიდან, ინალიფებს ბიჭვინთიდან და ა.შ. მუსულმან აფხაზ თავადებს ჰყავდათ მოლები; ბატონებს ქვეშევრდომებიც ბაძავდნენ.
დოკუმენტის დასკვნით ნაწილში არქიმანდრიტი ალექსანდრე უფალს შესთხოვს მფარველობას და დახმარებას. "საბრალო აფხაზეთო! - წერს იგი დასასრულს, - კონსტანტინოპოლის მხრიდან, აგრეთვე ყირიმისა და ყარაჩაის მხრიდან, ზღვისა და ხმელეთის მხრიდან თურქეთმა შემუსრა შენი ზნეობრივი ნორმები და შენი ბედნიერების ვარსკვლავი ჩაქრა. ევედრე ზეცას, დაიცავი შენი ქრისტიანობა, რათა ისევ ამობრწყინდეს ბედნიერების ვარსკვლავი და კვლავ დაბრუნდეს შენი ოქროს ხანა. საბრალო აფხაზეთო! თავად მიმართე ღმერთს მოწოდებით, რომ მან შეგიწყალოს შენ და გიბოძოს თაყვანისცემისათვის თავისი მხსნელი ცხოველმყოფელი ჯვარი, რომელშიც შეგეძლო დაგენახა გადარჩენის საიდუმლო". ასე მოძღვრავს ალექსანდრე აფხაზეთს, რომელიც გულწრფელად შეიყვარა და რომლის ოქროს ხანის დაბრუნებაზე ოცნებობდა.
* * *
კავკასიელ მთიელებთან ომის პირობებში, რომლის დამთავრებას აფხაზეთის სამთავროს გაუქმება უნდა მოჰყოლოდა, ხელისუფლება არ ჩქარობდა აფხაზეთში ახალი მღვდელმთავრის დანიშვნას. იგი მხოლოდ იხილავდა ამ თანამდებობაზე წარდგენილ კანდიდატურებს. ესენი იყვნენ სინოდალური კანტორის წევრი, ქვაბთახევის მონასტრის წინამძღვარი არქ. ტარასი, ხობის მონასტრის წინამძღვარი არქ. ბესარიონი და აფხაზეთის საეპისკოპოსო კათედრის არქიმანდრიტი ალექსანდრე (ოქროპირიძე). საბოლოოდ, არჩევანი ამ უკანასკნელზე გაკეთდა. 1861 წლის 21 ნოემბერს ალექსანდრე ოქროპირიძე აფხაზეთის ეპისკოპოსად დაინიშნა; ხელდასხმა მოხდა 1862 წ. 1 მარტს, აფხაზეთის ეპისკოპოსად კურთხევა კი თბილისში, სიონის საკათედრო ტაძარში იმავე წლის 4 მარტს შესრულდა.
1863 წლის აგვისტოში ეპისკოპოსი ალექსანდრე ეგზარქოს ევსევის წინაშე ბიჭვინთის ტაძრის აღდგენის დაჩქარების შესახებ აყენებს საკითხს. ხელისუფლება აჭიანურებდა მის განახლებას; ამის გამო საეპისკოპოსო კათედრა მუდმივი ადგილსამყოფელისა და საკათედრო ტაძრის გარეშე იყო დარჩენილი. 1867 წლისათვის სოხუმის სამხედრო განყოფილების უფროსმა ვ. გეიმანმა საკათედრო ტაძრის სოხუმში აშენების წინადადება წამოაყენა. ეპისკოპოსი ალექსანდრე მხარს უჭერდა ამ წინადადებას, მაგრამ მისი რეალიზება დიდი ხნით (1884 წლამდე) გადაიდო. აფხაზეთის მღვდელმთავარმა სოხუმთან ახლოს საკუთარი სახსრებით განაახლა ძველი ეკლესია "მოსახსენებლად იმპერატორის ალექსანდრე მეორის სასწაულებრივი გადარჩენისა 4 აპრილს 1866 წელსა"; 1868 წელს აფხაზეთის ეპისკოპოსმა ასევე საკუთარი სახსრებით სოხუმის სასაფლაოს ეკლესია განაახლა.
მთლიანად კავკასიაში და მათ შორის აფხაზეთში არსებული ვითარება ხელს არ უწყობდა მისიონერული მუშაობის გაშლას ეპისკოპოს ალექსანდრეს გეგმების შესაბამისად. კავკასიის ომის დამთავრების (1864 წ. 21 მაისი) შემდეგ მდგომარეობა კიდევ უფრო გართულდა, რაც აფხაზთა მონათესავე ჩერქეზულ-ადიღეური ტომების (ნაწილობრივ თვით აფხაზების) იძულებით თურქეთში გადასახლებამ, განსაკუთრებით კი აფხაზეთის სამთავროს გაუქმებამ და მიხეილ შერვაშიძის რუსეთში გადასახლებამ გამოიწვია. აღსანიშნავია ის გარემოება, რომ ეპისკოპოსი ალექსანდრე, დეკანოზი ბესარიონ მიქაბერიძე და სხვა სასულიერო პირები დაპატიმრებამდე თან ახლდნენ აფხაზეთის მთავარს. ეს უკანასკნელი სულ მალე (1866 წ. 16 აპრილს) ვორონეჟში გარდაიცვალა. დასაფლავებულია მოქვის ტაძარში - წინაპართა საძვალეში.
სამთავროს გაუქმება და მთავრის დაღუპვა გახდა ერთ-ერთი მიზეზი აფხაზთა ცნობილი აჯანყებისა 1866 წ., რომელიც სამხედრო ძალის გამოყენებით იქნა ჩახშობილი. მაშინ დაიწყო მასობრივი მაჰაჯირობა - მუსულმანური აღმსარებლობისა და რუსეთისადმი მტრულად განწყობილი აფხაზების თურქეთში გადასახლება. პირველ რიგში, ეს შეეხო წებელდას, სადაც 1866 წ. ასევე იფეთქა აჯანყებამ. იმპერატორის ნებართვით (1866 წ. ნოემბერი), 1867 წლისათვის 19342 აფხაზს დაატოვებინეს სამშობლო. ეს რიცხვი შეიძლებოდა გაცილებით მეტი ყოფილიყო, რომ არა ქართველი სასულიერო და საერო პირების ძალისხმევა. იმ რთულ და მძიმე ვითარებაში ეპისკოპოს ალექსანდრეს არ შეეძლო მხარი არ დაეჭირა აჯანყების ჩასახშობად გატარებული სამხედრო ზომებისათვის, მაგრამ აფხაზეთის მღვდელმთავარი მაინც დიდად თანაუგრძნობდა რუსეთის მიერ დასაღუპავად განწირულ აფხაზებს. "ამ უბედურ დროს, - ამბობდა ამბროსი ხელაია, - როცა აფხაზთათვის ყველა ქრისტიანის სახელის მატარებელი საზიზღარი იყო, მხოლოდ ყოვლად სამღვდელო ალექსანდრეს ჰქონდა აფხაზებთან კავშირი, მხოლოდ მას უზიარებდნენ თავიანთ ჭირ-ვარამს, მას ენდობოდნენ".
ეპისკოპოს ალექსანდრესთან ერთად აფხაზეთში მოღვაწეობდნენ დეკანოზი ბესარიონ (ვასილ) მიქაბერიძე, სხვადასხვა დროს (XIX ს. 40-იანი წლებიდან) ის იყო სამურზაყანოს ბლაღოჩინი, ეშკეტის, ლიხნის კარის ეკლესიის მღვდელი და მიხეილ შერვაშიძის სულიერი მოძღვარი; სამურზაყანოში აქტიურ მისიონერულ და საგანმანათლებლო საქმიანობას ეწეოდა ბლაღოჩინი მღვდელი დავით მაჭავარიანი (წარმოშობით იყო გორის მაზრიდან, ისევე, როგორც ეპისკოპოსი ალექსანდრე), რომელსაც განსაკუთრებით ახლო ურთიერთობა ჰქონდა აფხაზეთის მღვდელმთავართან. სამსახურის გარდა მათ ნათელმირონობაც აკავშირებდათ - ეპისკოპოსი ალექსანდრე იყო დავით მაჭავარიანის ერთ-ერთი შვილის - დიმიტრის ნათლია.
აფხაზეთში მნიშვნელოვან ფიგურას წარმოადგენდა 1857 წელს სამეგრელოდან გადმოყვანილი მღვდელი გრიგოლ დადიანი (1836-1898 წწ.) - ერისკაცობაში ალექსანდრე ელიზბარის ძე დადიანი, გენერალ გრიგოლ შერვაშიძის ცოლის - აღათის ძმა. 1858 წლიდან ის იყო ბიჭვინთის, 1859 წლიდან კი აბჟუის ოლქების ბლაღოჩინი, 1862 წლიდან - აფხაზეთის საეპისკოპოსო კათედრის იღუმენი. 1865 წელს ეხმარებოდა ეპისკოპოს ალექსანდრეს 65 აფხაზის მონათვლაში. 1867 წლიდან გრიგოლ დადიანი სამეგრელოში და კახეთში მოღვაწეობდა, 1886 წ. 25 მარტიდან გურია-სამეგრელოს ეპისკოპოსია, 1898 წლიდან - მოსკოვის სინოდალური კანტორის წევრი.
ეპისკოპოს ალექსანდრეს მმართველობის პერიოდში გამოჩდნენ პირველი აფხაზი სასულიერო პირები, მათ შორის ყველაზე გამორჩეული იყო ლიხნის მკვიდრი ივანე გეგია, ქართულ-აფხაზური ენების ბრწყინვალე მცოდნე, პედაგოგი, ლიხნის ტაძრის მღვდელი; გახლდათ კომისიის წევრი, რომელმაც აფხაზური ანბანი შექმნა. შეიძლება დასახელდეს იოანე არგუნი, რომელმაც სასულიერო განათლება მარტვილის მონასტერში მიიღო და მსახურობდა მღვდლად ჯერ ეშკეტში, მერე - ტყვარჩელში. მომავალში საკმაოდ ცნობილი მღვდელი გახდა ალექსანდრე ოქროპირიძის აღზრდილი პეტრე ფილია.
აფხაზეთში ბევრი სხვა ღირსეული სასულიერო პირი მსახურობდა. თვითოეულ მათგანს დიდი წვლილი მიუძღვის აფხაზი ხალხის მნიშვნელოვანი ნაწილის გაქრისტიანებაში, ერის ფიზიკურ და სულიერ გადარჩენაში. 1866-1867 წლების მაჰაჯირობის შედეგად უპირატესად ის რეგიონები დაზარალდნენ, სადაც სხვადასხვა მიზეზების გამო ქართველ მისიონერებს მუშაობის საშუალება არ მიეცათ. ეს იყო წებელდა, დალის ხეობა, ფსხუ, ახჩიფსხუ, აიბგა. აღნიშნული რეგიონები რუსებმა მთლიანად "გაწმინდეს" აფხაზებისაგან. ბიჭვინთის, დრანდისა და ოქუმის ოლქებში, სადაც ქართველმა მისიონრებმა ათასობით ადამიანი მონათლეს, დააარსეს ან განაახლეს ეკლესია-მონასტრები, მაჰაჯირების რიცხვი შედარებით მცირე იყო. ამით აფხაზი ხალხი სრულ განადგურებას გადაურჩა. ეს არის ქართველ მისიონერთა მრავალწლიანი მუშაობის შედეგი, მათი მთავარი დამსახურება.
მღვდელმთავარი ხედავდა, რომ აფხაზ ხალხში ქრისტიანობის გავრცელებას და განმტკიცებას სხვა მიზეზებთან ერთად ხელს უშლიდა საერთო ჩამორჩენილობა. მისი დაძლევა კი მხარის ეკონომიკური დაწინაურების გარეშე შეუძლებელი იყო. აფხაზი ხალხის საერთო ჩამორჩენილობაში, ბუნებრივია, განათლებისა და კულტურის დაბალი დონეც იგულისხმებოდა. ფასდაუდებელია ეპისკოპოს ალექსანდრეს პირადი წვლილი ამ სფეროში ჩამორჩენილობის დაძლევის საქმეში. საკუთარი სახსრებით მან ბევრ აფხაზ ყმაწვილს მისცა სოლიდური სასულიერო განათლება, ასწავლა ქართულ-რუსული ენები, გაუკაფა გზა ცხოვრებაში. ასე, მაგალითად, კავკასიაში მართლმადიდებლობის აღმდგენი საზოგადოების წარმომადგენელმა ნ. ღოღობერიძემ 1864 წ. 12 ნოემბერს თავის ანგარიშში აღნიშნა, რომ მან ნახა "6 ახალგაზრდა აფხაზი, რომლებიც სამეგრელოში - ცაიშის მონასტერში სოხუმის ეპისკოპოსის ყოვლადსამღველო ალექსანდრეს სახსრებით სწავლობდნენ სასულიერო წიგნებს".
ყოველგვარი გადაჭარბების გარეშე შეიძლება ითქვას, რომ სწავლა-განათლების საქმეს აფხაზთა შორის სწორედ ეპისკოპოსმა ალქსანდრემ ჩაუყარა საფუძველი. ბიჭვინთის სასულიერო სასწავლებლის გახსნის თუ აღდგენის თაობაზე კრებულში შეტანილ მრავალრიცხოვანი დოკუმენტები აფხაზეთის ეპისკოპოსის სამომავლო საგანმანათლებლო გეგმებზეც მიუთითებენ. იგი დიდ მნიშვნელობას ანიჭებდა მომავალ სასწავლებელში ქართული და აფხაზური ენების შესწავლის საქმეს, ეგზარქოსისგან მოითხოვდა მღვდელ იოანე გეგიას დანიშვნას სასულიერო სასწავლებელში აფხაზური ენის მასწავლებლად;
ხელისუფლებამ ბიჭვინთაში სასულიერო სასწავლებლი არ გახსნა. რადგან ეს გააძლიერებდა იქ ქართველების გავლენას. მაშინ, როცა აფხაზეთის სასულიერო სასწავლებლის გახსნის საკითხი პრინციპში უკვე გადაწყდა დადებითად, სოხუმის სამხედრო განყოფილების უფროსმა ვ. გეიმანმა მეფისნაცვალს - მიხეილ რომანოვს მოხსენება წარუდგინა (1867 წ. 14 ნოემბერი) აფხაზეთში ქრისტიანული სარწმუნოების მდგომარეობისა და მისი განმტკიცებისათვის აუცილებელი ზომების შესახებ. გენერლის აზრით, ქრისტიანობის წარუმატებლობის ერთ-ერთ მიზეზს "გაუგებარ ქართულ ენაზე" ღვთისმსახურება, სკოლებში კი "აფხაზი ბავშვებისათვის სრულიად უცხო ქართულ ენაზე" სწავლება წარმოადგენდა; ვ. გეიმანს არ მოსწონდა თუ რა გარემოებაში და როგორ ატარებდა ღვთისმსახურებას "ძველ და ჭუჭყიან სამოსში გამოწყობილი" აფხაზეთის ეპისკოპოსი. მდგომარეობის გამოსასწორებლად, სოხუმის სამხედრო განყოფილების უფროსის აზრით, საჭირო იყო აფხაზეთის ეპარქიის გაუქმება მოსახლეობის სიმცირის გამო და ორი საბლაღოჩინოს დაფუძნება, რომლებსაც საერთო ხელმძღვანელობას უფროსი ბლაღოჩინი გაუწევდა; ამ თანამდებობაზე საუკეთესო კანდიდატად მას მიაჩნდა დავით მაჭავარიანი, რომელმაც სამურზაყანოში მრავალწლიანი მოღვაწეობით იმპერიული ხელისუფლების დიდი ნდობა მოიპოვა. იგი უნდა გამხდარიყო აფხაზეთში უმაღლესი სასულიერო პირი. გათვალისწინებული იყო ასევე გაუქმებული ეპარქიის იმერეთის ეპისკოპოს გაბრიელისათვის დაქვემდებარება, ძველი ტაძრების აღდგენა, სკოლების დაფუძნება.
ამ მოხსენებით, რომელიც ეგზარქოსმა ევსევიმ მოიწონა (განსაკუთრებით ეპისკოპოს ალექსანდრეს აფხაზეთიდან გაწვევა), შეიძლება ითქვას, იწყება აფხაზეთში მიზანმიმართული რუსიფიკატორული პოლიტიკის გატარება, რომელიც შემდგომში უფრო გამკაცრდა. აღნიშნულ პოლიტიკას შეეწირა აფხაზეთის სასულიერო სასწავლებელიც, სადაც ქართული, აფხაზური და რუსული ენები თანაბარ დონეზე იყო.
კავკასიის საერო და სასულიერო ხელისუფლება აფხაზეთის ეპარქიის რეორგანიზაციის გეგმის შემუშავებას შეუდგა. წინასწარ იყო გადაწყვეტილი ეპისკოპოს ალექსანდრეს აფხაზეთიდან გადაყვანის საკითხი. ქართული და აფხაზური ენებისათვის მზრუნველი მღვდელმთავარი ვერ ჯდებოდა იმ პოლიტიკაში, რომელიც ვ. გეიმანის ზემოთხსენებულ მოხსენებაში იყო ჩამოყალიბებული. ეპისკოპოს ალექსანდრეს არ ენდობოდნენ და უფრო ადრეც სურდათ მისი აფხაზეთიდან გაწვევა.
1868 წელს აფხაზეთში ადმინისტრაციული რეფორმა განხორციელდა. სამთავროს გაუქმებისთანავე სოხუმის სამხედრო განყოფილების შემადგენლობაში შეყვანილი სამი ოლქისა (ბზიფის, სოხუმის, აბჟუის) და ორი საბოქაულოს (სამურზაყანოს, წებელდის) ნაცვლად, 1866 წელს ოთხი ოლქი (ბიჭვინთის, წებელდის, დრანდის, ოქუმის) ჩამოყალიბდა; 1868 წელს კი შეიქმნა ორი ოლქი, რომლებიც უბნებად იყოფოდნენ. ბიჭვინთის ოლქი მოიცავდა გუდაუთისა და გუმისთის უბნებს; ოჩამჩირის ოლქი კი კოდორისა და სამურზაყანოს უბნებისაგან შედგებოდა. ცალკე მმართველობა ჰქონდა წებელდას. ადმინისტრაციულმა რეფორმამ დააჩქარა ეპარქიის რეორგანიზაცია. ვინაიდან არ არსებობდა აფხაზეთი, არც აფხაზეთის ეპარქია უნდა არსებულიყო, მითუმეტეს ქართული ღვთისმსახურებით.
1868 წლის 20 აპრილს კავკასიელ მთიელთა სამმართველოში გენერალ ი. ბარტოლომეის, ეპისკოპოს გაბრიელისა და სხვათა მონაწილეობით ჩატარდა თათბირი, სადაც განიხილეს საკითხი აფხაზეთში ქრისტიანობის განმტკიცებისათვის აუცილებელი ზომების შესახებ. გადაწყდა, ეთხოვოს ეპისკოპოს გაბრიელს აფხაზეთის სამრევლოების მიმოხილვა, არსებულ პრობლემებში გარკვევა და სათანადო წინადადებების წარდგენა კავკასიაში მართლმადიდებლობის აღმდგენი საზოგადოების საბჭოში. აღნიშნული გადაწყვეტილების შესასრულებლად ეპისკოპოსმა გაბრიელმა აფხაზეთში 1868 წ. მაის-ივნისში იმოგზაურა.
ამ დროიდან ეპისკოპოსი ალექსანდრე ფაქტიურად უკვე არ ასრულებდა აფხაზეთის მღვდელმთავრის მოვალეობას. 1868 წ. ივნისში იგი თბილისში გაიწვიეს, თუმცა ფორმალურად კიდევ ერთი წელიწადი რჩებოდა ძველ თანამდებობაზე. 1868 წლის 15 ივნისს მღვდელი ივანე ალექსეევი ეპ. ალექსანდრეს წერდა, რომ სოხუმისა და აფხაზეთის მცხოვრებნი სინანულს გამოთქვამენო აქედან თქვენს გამგზავრებასთან დაკავშირებითო.
1869 წლის 30 მაისს იმპერატორის ბრძანებულებით გორის ეპისკოპოსი გერონტი (აფხაზეთის ყოფილი ეპისკოპოსი, რომელიც თავის დროზე ალექსანდრე ოქროპირიძემ შეცვალა), განთავისუფლდა თანამდებობიდან პენსიაზე გასვლასთან დაკავშირებით და მის ადგილზე ამჯერადაც ეპისკოპოსი ალექსანდრე დაინიშნა. იმავე ბრძანებულებით ეპ. გაბრიელს აფხაზეთის ეპარქიისა და სამურზაყანოს საბლაღოჩინოს ეკლესიების მართვა დაევალა. ალექსანდრე ოქროპირიძე ერთდროულად გახდა საქართველოს ეპარქიის ვიკარი, რომლის მოვალეობასაც, უწმინდესი სინოდის 1843 წლის 30 აგვისტოს ბრძანებულების შესაბამისად, ეგზარქოსის დავალებების შესრულება და სინოდალური კანტორის სხდომებზე შეძლებისდაგვარად დასწრება წარმოადგენდა.
გორის ეპისკოპოსად დანიშვნის შემდეგაც მეუფე ალექსანდრე აფხაზეთთან მჭიდრო კავშირს ინარჩუნებდა, თუმცა მხოლოდ ერთხელ იყო ჩასული ყოფილ სამწყსოში (1888 წ. აგვისტოში), ისიც მხოლოდ ახალ ათონში. ხშირად იღებდა ინფორმაციას იქ არსებული ვითარების შესახებ. ეს კარგად ჩანს დეკანოზ დავით მაჭავარიანის და სხვათა წერილებიდან. 1872 წლის 28 ნოემბერს დეკანოზი აცნობებდა სოფელ აკაფაში ჩამოსული ვიღაც "ეშმაკი კაცის" შესახებ, რომელიც მოსახლეობაში მოტყუებით ისლამს ავრცელებდა. 1877 წ. 1-5 ივნისს დეკანოზმა დ. მაჭავარიანმა და მღვდელმა ტიმოთე სახოკიამ ეპისკოპოსს თურქეთთან ომის შედეგად ქ. სოხუმის გადაწვის, სოფლებში ეკლესიების აოხრების, მოგვიანებით (1882 წ. 28 ნოემბერს) კი მათი აღდგენის შესახებ შეატყობინეს. ალექსანდრე ოქროპირიძემ დავით მაჭავარიანისაგან აფხაზეთში ეგზარქოსის ჩამოსვლისა და ადგილობრივ კათედრაზე რუსი ეპისკოპოსის მოსალოდნელი დანიშვნის თაობაზე ინფორმაცია მიიღო. რუსი ეპისკოპოსის მოსალოდნელ დანიშვნას, აფხაზეთში გახშირებულ სიკვდილიანობას ეხება დეკანოზის 1886 წ. 30 დეკემბრის წერილი.
ალექსანდრე ოქროპირიძე, როგორც საქართველო-იმერეთის სინოდალური კანტორის წევრი, უამრავ თხოვნას იღებდა აფხაზეთიდან. ილორის წმ. გიორგის ეკლესიის მღვდელმა ზოსიმე ხელაიამ აფხაზეთის ყოფილი მღვდელმთავარი ორჯერ (1872 წ. 17 ნოემბერი და 1873 წ. 15 დეკემბერი) შეაწუხა დედის პენსიის დანიშვნასთან დაკავშირებით.
წყარო: "წმინდა მღვდელმთავარი ალექსანდრე
(ოქროპირიძე) და აფხაზეთი" კრებული შეადგინა, გამოკვლევა და კომენტარები დაურთო ჯემალ გამახარიამ, თბილისი 2006
* * *
არა ერთი დაბრკოლებისა და წინააღმდეგობის მიუხედავად, რაც ახლდა ეპისკოპოსის ცხოვრებას, ყოვლად-სამღვდელო ალექსანდრე აღიარებული და ავტორიტეტული პიროვნება გახლდათ როგორც სამშობლოში, ისე რუსეთის უმაღლეს სახელისუფლო და საეკლესიო წრეებში. მრავალი მადლობა ჰქონდა მიღებული რუსეთის დიდი მთავრის, მიხეილ ნიკოლოზის ძე რომანოვისგან, რუსეთის უწმინდესი სინოდისგან. 1883 წლის 5 მაისს ხელმწიფე იმპერატორს მისთვის მაცხოვრის ჯვრისგამოსახულებიანი ძვირფასი, თვალმარგალიტით შემკული პანაღეა უბოძებია: "ყურად მივიღე რა თქვენი ხანგრძლივი, წარჩინებული და გულმოდგინე სამსახური მართლმადიდებელ ეკლესიის სასარგებლოდ, გიწყალობებთ ძვირფასი ქვებით მოჭედილს გულზედ დასაკიდ სამღვდელმთავრო ხატს", - ეწერა იმპერატორის უმაღლესი წყალობის წერილში.
მეუფე ალექსანდრე დედოფალ მარია ალექსანდრეს ასულის სახელობის სიკვდილამდე გულზე სატარებელი ოქროს ნიშნითაც დაუჯილდოებიათ. მას მიღებული ჰქონდა აგრეთვე წმინდა ანას პირველი ხარისხის და წმინდა ვლადიმერის ორდენები ვარსკვლავებით და ბევრიც სხვა.
ეპისკოპოს ალექსანდრეს "დიდად აფასებდენ საქართველოს ეგზარქოსებიც, რომლებიც მისის საკეთილო მოღვაწეობის შესახებ ძლიერ კარგის აზრისანი იყვნენ" (ი-ფარი), ხოლო როცა ეგზარქოსებს რუსეთში დროებით მიავლენდნენ, თავიანთ მოვალეობას მეუფე ალექსანდრეს ანდობდნენ. თუმცა, ეს არ ნიშნავდა, რომ რუსეთის სახელმწიფო მოხელენი და უწმინდესი სინოდის მღვდელმთავრები გულწრფელად ენდობოდნენ მას. მართებულად მიუთითებდა ალექსანდრე ყიფშიძე ეპისკოპოსის დაკრძალვის დღეს: "სინოდმა მრავალი ჯილდო უწყალობა განსვენებულს, ხოლო მთავარეპისკოპოსის ხარისხი მაინც არ მისცა", რადგან ვინ, თუ არა მათ, შესანიშნავად უწყოდნენ, რომ წმინდა ეპისკოპოსი ალექსანდრე, მთელი თავისი სასულიერო მოღვაწეობის მანძილზე, საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიისა და მისი თვითგამორკვევის უფლების აღდგენისათვის იბრძოდა.
"მე მიყვარს საქართველო, ქართული ენა და ისტორია. ეს არ მიშლის ხელს, რომ მასთანვე მიყვარდეს რუსეთი, რუსეთის ერი, მენატრებოდეს რუსეთის ამაღლება, დაწინაურება", - ეს სიტყვები ალექსანდრე ეპისკოპოსს მაშინ წარმოუთქვამს, როცა ერთ-ერთ სასულიერო პირს ქართული ენა დაუკნინებია და ეგზარქოსის გული რომ მოეგო, რუსული ენის უპირატესობაზე გაუმახვილებია ყურადღება. დამეთანხმებით, ერთობ დიპლომატიური განაცხადია. ამაში ცუდი არაფერია და სხვაგვარად, ალბათ წარმოუდგენელიც იქნებოდა, რომ მას, მშობლიური ქვეყნის, მისი ენისა და ისტორიის შემდეგ, უყვარდეს რუსეთი, რუსი ერი, რომელთანაც ახალგაზრდული ცხოვრების იღბლიანი წლები და საეკლესიო მოღვაწეობა აკავშირებდა, მაგრამ როცა ამბობს, "ენატრებოდეს რუსეთის ამაღლება-დაწინაურება", ჩანს, მთლად კმაყოფილი არ უნდა იყოს იმჟამინდელი რუსული პოლიტიკით და დაკვირვებული თვალი ადვილად შეამჩნევს, რომ კეთილ სურვილთან ერთად ამ სიტყვებში ერთგვარი საყვედურის ტონიც გამოსჭვივის - ქართველებს რუსები უყვართ და ეყვარებათ კიდეც, მათ სძულთ ცუდი კაცი, როგორც ქართველი, ისე რუსი და სხვანიც," - აღნიშნავს მეუფე. ძნელი მისახვედრი არ არის, რაღაც აუცილებლობით იყო განპირობებული, ამგვარი ხაზგასმული განმარტება გაეკეთებინა, ყოველ შემთხვევაში, ერის სულიერი მამა კარგად ხედავს ქართველი კაცის დიდბუნებოვნებას, შემწყნარებლობას სხვა ერების მიმართ. "ყველგან მის მოღვაწეობას წინ უძღვოდა მხურვალე სიყვარული მშობლიური ეკლესიისა და სამშობლოს მიმართ. ამ სიყვარულით გამსჭვალული მღვდელმთავარი არ იყო მხოლოდ მონასტრის სავანეში კარჩაკეტილი ცხოვრების მოტრფიალე, პირიქით, მას ცხოვრების მიზნად ჰქონდა დასახული ფართო საზოგადოებრივი მოღვაწეობა, სარწმუნოების დიდმნიშვნელობის შეგნებით განათებული" (წმინდა ამბროსი ხელაია).
როგორც ხედავთ, ალექსანდრე ეპისკოპოსი არ განეკუთვნებოდა ისეთ ბერ-მონაზონთა კატეგორიას, რომლებიც მხოლოდ ასკეტურ ცხოვრებაში პოვებენ სულის შვებასა და მშვიდობას. პირიქით, ყოველთვის აქტიური საზოგადოებრივი პოზიციით გამოირჩეოდა და საამისოდ უდიდესი სულიერი ძალა და ენერგია ჰქონდა. ხალხის უსაზღვრო ნდობა და დიდი სიყვარული მას, როგორც წინამძღოლს, ავალდებულებდა გულში გაეტარებინა მათი წუხილი და სატკივარი, გამოქომაგებოდა დაჩაგრულ, შეჭირვებულ ადამიანებს, ხმალამოღებული ებრძოლა დამაშვრალთა და უპოვართა უფლებების დასაცავად პირდაპირობით და შეუვალი პრინციპულობით, ყველგან და ყოველთვის დაუფარავად ეთქვა სათქმელი. აფხაზეთის შემდეგ ყოვლადსამღვდელო ალექსანდრე ქართლ-კახეთის მღვდელმთავრად გადაუყვანიათ, ერთხანს ამავე ეპარქიის ქორეპისკოპოსიც ყოფილა, თითქმის 25 წელიწადი უძღვებოდა გორის ეპარქიას, ცოტა ხნით გურიის ეპისკოპოსიც გახლდათ. "სწორედ იმ დროში, როდესაც მწყემსმთავრული მოღვაწეობის მხნე სამსახური შეეძლო, ის სასულიერო მთავრობას ქორ-ეპისკოპოზად ჰყავდა სიონის ტაძრის ეზოში დაყენებული. მას არავითარი უფლება არ ჰქონდა, ჩვენი ერის სარწმუნოებრივ ცხოვრებაში აქტიურად ჩარეოდა, თუმცა სადაც კი ხელი მიუწვდებოდა, თამამად და მოურიდებლად ამხილებდა და ჰგმობდა ყოველივე ცუდ მხარეს ჩვენის ცხოვრებისას, ის ასეთ შემთხვევაში, მოციქულ პავლეს მცნებისამებრ, არ დაგიდევდა არც დროს, არც ადგილს, არც ძლიერთა ამა სოფლისათა, - შენიშნავს დეკანოზი ნიკიტა თალაკვაძე, რომლის მოგონებიდანაც ნათელი გახდა, რომ ალექსანდრე ეპისკოპოსს გურიაში გატარებული ოთხი წელიწადი თავისი სიცოცხლის საუკეთესო ხანად მიაჩნდა, - სიამოვნებით და თან თვალცრემლიანი მოიგონებდა ხოლმე, თუ როგორ შეეტკბო-შეუკავშირდა ის პატარა გურიის სამწყსოს, თუ როგორ გათიშულ იქნა მწყემსი სამწყსოსგან, როდესაც გურიის ეპარქია გააუქმეს და გურია-სამეგრელოს ეპარქია შექმნეს, ხოლო ყოვლად სამღვდელო ალექსანდრე კვლავ თბილისში დააბრუნეს ისევ ქორეპისკოპოზად."ასეთი უსამართლო გადაწყვეტილებით განაწყენებულ ეპისკოპოსს დაუფარავად გამოუთქვამს უკმაყოფილება სინოდის სხდომაზე ეგზარქოს პავლეს მიმართ: "შენ განგებ ჩაიდინე ასეთი უკანონო შუამდგომლობა სინოდის წინაშე, რათა გურია-სამეგრელოს ეკლესიები და სამღვდელოება უმეტესად დაგემდაბლებია და რა პასუხი უნდა აგო ღმერთს, რომელიც ხედავს ამ თქვენს უჯერო მოქმედებას?!"
"უშიშრობა ამა სოფლის უფალთა და ძლიერთა მხილებაში და მრავალი სხვა მისი სათნოებიანი სულის თვისებანი ხდიდა მას ნამდვილ წარმომადგენლად იმ ძველ წმინდა მამათა, რომელთა მრავალმხრივმა ღვაწლმა დაიცვა ჩვენი სარწმუნოება, ენა, ეროვნება მოზღვავებულ აუარებელ მტერთაგან" (წმინდა ამბროსი).
გურია-სამეგრელოს ეპისკოპოსობა სასულიერო მთავრობას ღრმა მოხუცებულობის ჟამს გაუმეტებია მისთვის. ალექსანდრე ეპისკოპოსი გაურბოდა ყალბ, ორპირ ადამიანებს, ისეთებს, რომლებიც ყოველ დროსა და ვითარებას მოერგებოდნენ და პირად კეთილდღეობას აყენებდნენ საქვეყნო ინტერესებზე მაღლა. სამწუხაროდ, ასეთები ბევრნი ყოფილან, რაც გულს სტკენდა მოხუცებულს: "კაცი თავისი ქვეყნისა და ერის წინაშე სიყალბეს არ უნდა ემსახურებოდეს, ხარისხის მიღების გულისთვის ორი ენა არ უნდა არსებობდესო", - ამბობდა. იგი საჯაროდ ამხელდა იმ შეძლებულ ქართველებს, "რომელთაც თავისი გავლენა და ცხოვრება სამშობლოსა და ხალხის კეთილდღეობისთვის არ წარმართეს. ასეთი პირდაპირობა და ულმობელი განსჯა დიდგვაროვნებისა იმდროინდელ ქართველობაში იწვევდა მის პოპულარობას", - წერს მკვლევარი მაქსიმე ბერძენიშვილი. ლევან მელიქიშვილის დაკრძალვაზე ეპისკოპოსს უშიშრად უთქვამს: "განსვენებული დიდი შეძლების პატრონი იყო და სახელიც დიდი ჰქონდა, მაგრამ ერთი უბედურება სჭირდა - თავისი ქვეყნისა და ერისკენ მცირედ ეჭირა თვალი, ქართველთა გაჭირვებას ყურადღებას არ აქცევდაო".
ალექსანდრე ეპისკოპოსი წინააღმდეგი იყო სიტყვით მამულიშვილობისა.
"საკვირველია ქართველების საქმე, ცოცხალს მშიერს ვკლავთ და როცა მოკვდება, მაშინ კი ვგლოვობთ, - უთქვამს მღვდელმთავარს სიღარიბეში გარდაცვლილი საზოგადო მოღვაწის, ივანე კერესელიძის დასაფლავებაზე, - დროა, გავახილოთ თვალები, შევიგნოთ ჩვენი მოვალეობა, ვუშველოთ ჩვენს თავს, "ჩვენს ერს საქმე ვუკეთოთ. მარტო წერა, ბეჭდვა და ლაპარაკი არ კმარა! დავავალოთ შეძლებულ ქართველებს საწყალი ქართველი ხალხის პატრონობა, მფარველობა და ქომაგობა. ვისაც როგორ შეგეძლოსთ, საქმით ემსახურეთ ქვეყანას, თორემ დავიღუპებით, აღვიგვებით!" - ასეთი საგანგაშო მოწოდებით ბევრჯერ მიუმართავს ქართველობისთვის. სწორედ ამ თვისების გამო უწოდებდნენ მას გულადსა და უშიშარს. "ასეთი უშიშარი და გულადი მთქმელი და მხილებელი დიდი ხანია არ ჰყოლია ჩვენს სამშობლოს, სადაც ვისთან ჯერ არს, იგი მხილებას არ უფრთხის, რისხვასა და მსჯავრს არ ჰზოგავს. ეს ჩვეულებაც ცხადად მოგვაგონებს ძველი დროის ეპისკოპოსს, რომელიც შეუდრეკელი და შეუპოვარი მცველი იყო საეროვნო ზნეობისა და ქველობისა", - ამბობდა ნიკო ურბნელი.
ასეთი შეფასებების მიუხედავად, ისე არ უნდა გავიგოთ, რომ საზოგადოებრივ თავყრილობებზე მხილება და უკომპრომისო კრიტიკა იყო ალექსანდრე ეპისკოპოსის თვითმიზანი და ახირებული თვისება. რა თქმა უნდა, არა. იგი ყოველთვის ღირს პატივს მიაგებდა ქვეყნისა და ხალხის წინაშე დამსახურებულ ღვაწლმოსილ ადამიანებს. 1903 წლის 18 მაისს, მცხეთის 12 მოციქულის სახელობის სვეტიცხოვლის საპატრიარქო ტაძარში, წირვის შემდეგ, ეპისკოპოს ალექსანდრეს, იმერეთის ეპისკოპოს ლეონიდესთან ერთად, ანდერძი აუგია თავად კონსტანტინე ივანეს ძე ბაგრატიონ-მუხრან-ბატონისთვის. "გრძნობიერის სიტყვით მიჰმართა განსვენებულს ჩვენმა მხცოვანმა მღვდელმთავარმა ალექსანდრემ და დაახასიათა განსვენებული, აღნიშნა მისი ლმობიერება, სიყვარული მამულისა, სარწმუნოებისა, ეკლესიისა, სამღვდელოებისა და მისის წარმომადგენლის ეპისკოპოზისა", - იუწყებოდა გაზეთი "ივერია".
"უღონობა ქვეყნისა მარტო უფულობა და უქონლობა კი არ არის, როგორც ახლა ბევრსა ჰგონია, არამედ როცა სათნოებიანი კეთილმოქმედი ზნეობის კაცი არა ჰყავს, - ამბობდა ილია ჭავჭავაძე,- სიმაგრე ქვეყნისა, ქვეყნის ძალ¬ღონე, ქვით-კირი ადამიანის ცხოვრებისა მარტო სათნოებაა და სათნოებანი კაცისა ჰქმნის ამ წუთის სოფელს ტაძრად, სადაც ღმერთს ადიდებენ და სამოთხედ საცა ბედნიერება სადგურობს", - ასეთი იყო ილიას წარმოდგენით ის საოცნებო საქართველო, რომელსაც წმინდა ალექსანდრე ოქროპირიძის მსგავსი სულიერი წინამძღვარნი დაამშვენებდნენ. როცა მღვდელმთავრის წმინდა, სპეტაკ ცხოვრებას ვეცნობით, შეუძლებელია კვლავ არ მივუბრუნდეთ მადლმოსილ სიტყვებს ილია ჭავჭავაძისა: "თქვენო ყოვლად უსამღვდელოესობავ! მე ვბედავ თქვენს წინაშე ხმის ამოღებას დღევანდელ დღეს არა იმისთვის, რომ თქვენ ჩემს ქება-დიდებას საჭიროებთ, თქვენი საქმენი, ღვაწლმოსილი სიცოცხლე ჩემზე უკეთესად ჰღაღადებს თქვენს ქებასა და დიდებასა და ჩემი თქმა არას მოუმატებს თქვენს სათნოებით მოპოვებულს სახელსა, - ასეთი უჩვეულო სიმდაბლით აღამაღლა და განადიდა ილიამ თავისი მოძღვარი და ერთი თავისი გულისნადებიც გაანდო, - თქვენს გაზრდილს დიდი ეკლიანი გზა უძევს წინ, თუ სიყვარულს ქვეყნისას თქვენებრ წინ წაიძღვანებს და მსახურება მისი მსახურება იქნება ქვეყნისა. ეს გზა გზაა საკუთარი თავის გაწირვისა, წამებისა, ნამეტნავად ჩვენში, საცა უმადურობა და კილვა ისე ხშირია, როგორც არსად", - ილიას ეს სიტყვები კონკრეტულ შემთხვევაში, მართალია, ეპისკოპოსის ძმისშვილის, ლეონიდეს მისამართით იყო თქმული, მაგრამ იგი განზოგადებულადაც ითქვა და ეხება ყველას (მათ შორის - ილია ჭავჭავაძესაც), ვინც თავს ალექსანდრე ეპისკოპოსის მოწაფედ და სულიერ მორჩილად მოიაზრებდა. ერთიც უნდა ითქვას: წმ. ილია მართალის ეს სიტყვები იმითაც არის საგულისხმო და მრავლისმეტყველი, რომ იგი არა მარტო ლეონიდე ოქროპირიძისთვის იქცა ცხოვრების განმსაზღვრელ და გარდუვალ წინაპირობად, არამედ წმინდა ალექსანდრე ოქროპირიძის მიერ აღზრდილი თაობისთვისაც - კირიონის, ამბროსისა და სხვათა სახით, რომელთაც საქართველოს ეკლესიის გადარჩენისთვის ბრძოლას შესწირეს თავი, ხოლო წმინდა ილია ჭავჭავაძისთვის მისი მოახლოებული ტრაგიკული აღსასრულის მაუწყებელი გახდა...
წმინდა ალექსანდრე ეპისკოპოსმა უდიდესი წვლილი შეიტანა საქართველოს ეკლესია-მონასტრების აღმშენებლობასა და განახლებაში. მის დიდებულ სახელს უკვდავების შარავანდედით ამკობს შიო მღვიმელის, იოანე ზედაზნელის, დავით გარეჯელის, მცხეთის ჯვრის მონასტრების, 12 მოციქულის სახელობის სვეტიცხოვლის საპატრიარქო ტაძრისა და მშობლიური სოფელ დისევის ლეკთაგან დარბეული უძველესი ეკლესიის აღდგენა-განახლება.
"თქვენ გწამთ, რომ ადამიანის მხსნელი, მისი ხელმძღვანელი და განმწმენდელი მისი სჯული და სარწმუნოებაა და ამ გზაზე ღვაწლმოსილებისათვის არა დაგიზოგავთ რა. ამისდა მოწმედ თქვენ მიერ აღდგენილი მონასტრებია, ეს ნაშთნი ჩვენის სულიერად ზე აღსრულებისა. აქ მეტია თითოეულის თქვენის ღვაწლის ჩამოთვლა და მარტო ამას ვიტყვი, რომ თქვენი მადლით ცხებული მარჯვენა ყველგან მიგიწვდენიათ თქვენის ქვეყნის, თქვენის ერის საკეთილდღეოდ. არ არის არც ერთი საერო საქველმოქმედო საქმე ქართველთა, რომ თქვენი უხვი წვლილი არ ერიოს, თქვენი ლოცვა-კურთხევა წინ არ მიუძღოდეს, თავს არ დასტრიალებდეს", - ბრძანებდა დიდი ილია. მის მეუფებას სოლიდური თანხა გაუღია შემოქმედის მონასტრის სარესტავრაციოდ, აუგია და განუახლებია ტაძრები და მონასტრები აჭარაში, გურიაში, სამეგრელოში, ყველგან, სადაც კი მოღვაწეობდა და ამ კეთილშობილური საქმისთვის ხელი მიუწვდებოდა. "ყოვლად სამღვდელო ალექსანდრემ თავისი ქონების უდიდესი ნაწილი მოახმარა შიომღვიმის მონასტრის განახლებას, აღადგინა ეკლესია და ძვირფასი მხატვრობით შეამკო წმინდა შიო მღვიმელის საფლავის ეკლესია და დავით აღმაშენებლის აგებული დიდებული ტაძარი", - წერდა გაზეთი "ძველი საქართველო". არაერთი ცნობა მოგვეპოვება იმის ნათელსაყოფად, რომ წმინდა მღვდელმთავარმა ალექსანდრემ განსაკუთრებული ღვაწლი დასდო გავერანებული და უდაბნოდქცეული შიომღვიმის მონასტრის აღმშენებლობის საქმეს, გაიყვანა მონასტრამდე გზა, მოაწყო მამათა საცხოვრებელი კელიები, მცხეთაში, მდინარე მტკვრის გაყოლებაზე, თავისი სახსრებით შეიძინა სამონასტრო მამულები ტრადიციული მივიწყებული სასოფლო-სამეურნეო დარგების - მევენახეობის, მეფუტკრეობისა და მებაღეობის ასაღორძინებლად.
"გამოცოცხლდნენ ძველი ტაძრები, სენაკები, უდაბნო მოოხრებული მოიფინა ვენახითა. უნაყოფო კლდემ გამოსცა ნაყოფი კეთილი და მოჰყურძნიან კეთილ-მორწმუნენი და ღვთის მოსავნი. ესრეთ გამოჩნდი შენ მეცხრამეტე საუკუნეში და მეოცე საუკუნის დასაწყისში საქართველოსათვის მეორე "შიო ახლად", - ამბობდა ივანე რატიშვილი. მღვდელმთავრის კარგი წამოწყება მისაბაძი გამხდარა სხვა ეპისკოპოსებისთვისაც. "შენმა მაგალითმა ისე იმოქმედა ბერ-მონაზვნობაზედ, რომ ყოველმა მათგანმა გაიჩინა ბოსტან-ვენახი, რის გამოც დღეს ამ უდაბნოს ამშვენებენ და აცოცხლებენ ეპისკოპოსის მაქსიმეს, შიოს, ილარიონის ბოსტან-ვენახი. ამ საზოგადო მუშაობამ დაყუდებული ბერიც კი გაიტაცა და მასაც აუღია ხელში წალდი და თოხი და შესდგომია ტყის გამოწმენდას და ნიადაგის დამზადებას ბოსტან-ვენახის გასაშენებლად", - წერდა დეკანოზი კალისტრატე ცინცაძე. ამასვე მიუთითებდა დეკანოზი კორნელი კეკელიძეც:
"შენ განსაკუთრებული ყურადღება მიაქციე ჩვენში ბერობის მიძინებული სულის გაცხოველებას და მართლაც, შენის მაგალითის მიბაძვით არა ერთი და ორი ღვთისმოსავი, სწავლითა და ცოდნით აღჭურვილი ბერი და მონაზონი შეეძინა საქართველოს".
ეპისკოპოს ალექსანდრეს მდინარე მტკვარზე თავისი საფასით გაუმართავს ბორანი, ძეგვში გაუკეთებია რკინიგზის ბაქანი, მის მიერ აღდგენილი შიომღვიმის მონასტრისთვის 21 ათასი მანეთი უანდერძებია, ზედაზნის მონასტრისთვის - 11 700 მანეთი. "თვითონ ეძლეოდა მოთმინებას, მარხულობას, ხარჯავდა თავის თავზე სულ ცოტას, რომ რაც შეიძლებოდა მეტი საქველმოქმედო საქმე შეესრულებინა" (დეკანოზი ნიკიტა თალაკვაძე). ალექსანდრე ყიფშიძეც ხაზგასმით აღნიშნავდა მის ამ თვისებას: "რასაც შოულობდა, სულ სხვისთვის ემეტებოდა, თვითონ კი იცვამდა და იხურავდა, როგორც უბრალო მწირი ბერი, საზრდოობდა პურითა და მწვანილით, სასმელად ჰქონდა ცივი წყალი და სტუმართათვის ნობათად - ქართლული პანტისა და ვაშლის ჩირი, კერკი და გაფშეკილი ქართლული ჩურჩხელა. მუდმივმოღვაწეობდა, მოქმედებდა, აშენებდა ეკლესია-მონასტრებს, მწერლობდა, ხელოსნობდა, ქადაგებდა, მოქალაქეობდა, ასეთი მოღვაწეობა მიაჩნდა ღვთის სამსახურად".
ალბათ, ყოველივე აქედან გამომდინარე დაასკვნის ისტორიკოსი ზაზა აბაშიძე: "იმდენად სადა და უბრალო იყო პირად ცხოვრებაში, იმდენად ცოტას ხარჯავდა საკუთარი თავისთვის, რომ ხმაც კი გავრცელდა, ძუნწიაო და მართლაც, თავის მიმართ "ძუნწი" თითქმის მთელ სახსრებს საზოგადო საქმეს ახმარდა". მღვდელმთავრის ამ საშურ თვისებაზე პირველმა მაინც ილია ჭავჭავაძემ გაამახვილა ყურადღება. ალექსანდრე ეპისკოპოსი მართლაც შეუდარებელი ქველმოქმედი გახლდათ. იგი წარმოუდგენელი ენთუზიაზმითა და სიხარულით აგებდა და აღადგენდა ჩვენი უძველესი კულტურული მემკვიდრეობის ფასდაუდებელ ძეგლებს, ხსნიდა წიგნსაცავებს, სასწავლო დაწესებულებებს, მატერიალურად შეეწეოდა ქვრივ-ობლებს, გაჭირვებულთა და უპოვართ; მას არ სჩვეოდა გაკეთებულ საქმეზე ლაპარაკი. "ქრისტეს მცნების თანახმად, იმისმა მარცხენამ არ იცოდა, რას სჩადიოდა მისი მარჯვენა. ის ცხოვრობდა სადათ, მარტივათ - ჭამა- სმასა და ჩაცმა-დახურვაში მეტად ზომიერი იყო" (ნ-ძირელი).
1903 წლის 18 თებერვალს გაზეთი "ივერია" საგულისხმო ინფორმაციას აქვეყნებს: გრაფინია უვაროვისას თხოვნით მიუმართავს საქართველოს იმჟამინდელი ეგზარქოსის ალექსისთვის, მოსკოვს გადაეგზავნა მარტვილის ტაძრის უძველესი სამკაულები იმ მოტივით, რომ ხელოვნების ეს, მართლაცდა უნიკალური ნიმუშები "აქაურს მუზეუმში უკეთესად იქნება დაცულიო". გრაფინიას მოთხოვნა ეგზარქოსს სამეგრელოს ეპისკოპოს ალექსანდრესთვის უცნობებია და მისი მოსაზრებით დაინტერესებულა. გაზეთში გამოქვეყნებული ინფორმაციით, "ყოვლად სამღვდელო ალექსანდრეს მიუწერია: 1 500-მდე მანათი გადავდე მარტვილის სამკაულთათვის მტკიცე თავშესაფრის ასაგებად და დასაცავად და აქედან წმინდა ნივთების წაღება შეუძლებლად მიმაჩნია და სარწმუნოების მხრივ უხერხულადო". ეპისკოპოსის მტკიცე პასუხითა და გადაწყვეტილებით შეგულიანებული "ივერიელები" ინფორმაციას ასეთი პათოსით ამთავრებენ: "ჩვენს წინაპრებს ეკლესიები და სამკაულები თავიანთ სულიერ მოთხოვნილებისათვის შეუქმნიათ და ჩვენთვის, შთამომავლობისათვის გადმოუციათ და არა მუზეუმში შესანახად შორეულ ქალაქებში". ამ თემას გაზეთი რამდენიმე დღის შემდეგ კვლავაც უბრუნდება. 22 თებერვლის ნომერში დაიბეჭდა დუტუ მეგრელის ვრცელი კომენტარი, რომელშიც ნათქვამია: "კარგია, რომ ამჟამად ყოვლად სამღვდელო ალექსანდრე განაგებს გურია-სამეგრელოს ეპარქიას და იმედია, ყოველ ღონეს იღონებს მარტვილის სიწმინდეთა ღირსეულად თავის ადგილზევე დასაცავად, ხოლო ამისთანა დიდ საქმეში მარტო ერთი კაცის ძალა არ კმარა, თუნდაც ეს კაცი თვით მხნე ქველმოქმედი ეპისკოპოსი ალექსანდრეც იყოს... იმედია, ეს ამბავი სასიკეთოდ დაბოლოვდება და, როგორც რუსები იტყვიან, "ნეტ ხუდა ბეზ დობრა", - დასძენს სტატიის ავტორი.
როგორც გადმოგვცემენ, ეპისკოპოსი ალექსანდრე მრავალსიტყვაობით არ გამოირჩეოდა. აზრს ყოველთვის მარტივად და მკაფიოდ აყალიბებდა. განსაცვიფრებელ უბრალოებასა და მტკიცე სარწმუნოებაზე დაფუძნებული მისი ლექციები და საჯარო გამოსვლები ანდამატივით იზიდავდა განსხვავებული რწმენის, წარმომავლობის, ასაკისა და მსოფლმხედველობის ადამიანებს.
ალექსანდრე ეპისკოპოსი განიცდიდა, რომ ქართული საეკლესიო გალობა თანდათან ავიწყდებოდა ხალხს და შეუდგა ძველი საგალობლების შეკრებას, ნოტებზე გადატანას. ეს მან ამ საქმის კარგ მცოდნეს და სპეციალისტს მიხეილ იპოლიტოვ-ივანოვს დაავალა. მის მიერ ნოტებზე გადაღებული წირვის საგალობლები გამოსცა კიდეც თავისი ხარჯით და ამით გადაარჩინა და შთამომავლობას შემოუნახა ქართული პოლიფონიური გალობის უიშვიათესი ნიმუშები. ალექსანდრე ეპისკოპოსის თაოსნობითა და ხარჯით მრავალი საეკლესიო და ისტორიული წიგნი, სახელმძღვანელო და ქართული მწერლობის არაერთი ნიმუში დაისტამბა. მათ შორის - სულხან-საბა ორბელიანის "ქართული ლექსიკონი", ანტონ კათალიკოსის "მზა მეტყველება", ამბროსი ნეკრესელის "სიტყვანი და მოძღვრებანი", შიომღვიმის მონასტრის ისტორიული საბუთები (სიგელ-გუჯრები) და სხვა. ეპისკოპოსს ძველი ხელნაწერების საეკლესიო მუზეუმისთვის, ხელნაწერთა გამოცემის მიზნით, 2200 მანეთი შეუწირავს. სწორედ ამ თანხით გამოცემულა 1074 წლის ათონის ხელნაწერის ტექსტი "ცხოვრებაი იოანესი, ეფთიმესი".
მე-19 საუკუნის 50-იანი წლებიდან საქართველოში არ მოიძებნებოდა რელიგიური, საქველმოქმედო თუ კულტურულ-საგანმანათლებლო საზოგადოება, რომლის საპატიო წევრიც ალექსანდრე ეპისკოპოსი არ ყოფილიყო. მეტიც, ბევრი მათგანი სწორედ მისი თაოსნობითა და ხელშეწყობით იყო დაარსებული. საქართველოს საისტორიო არქივში დაცული მასალების მიხედვით 1896 წლის 12 მაისს გამართულ საერთო კრებას იაკობ გოგებაშვილის და დავით კარიჭაშვილის მოხსენებათა საფუძველზე, ეპისკოპოსი ალექსანდრე, ილიასა და აკაკისთან ერთად, აურჩევია ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების საპატიო წევრად: "ნიშნად პატივისცემისა იმ დიდი ღვაწლისათვის, რომელიც მას მიუძღვის საქართველოს წინაშე, იმითი, რომ ბეჭდავს წარჩინებულთა სასულიერო მწერალთა თხზულებათ, აახლებს შესანიშნავ დანგრეულ ტაძართა და ცდილობს აღადგინოს ძველი ქართული გალობა და ამისათვის ყოველ გვარს ღონისძიებათა ჰღონობს... ხელს უწყობს საქართველოს ხალხის გონებრივს განვითარებას და თავისი ხარჯით ჰზრდის ბევრს ობოლს სხვადასხვა სასწავლებელში".
ალექსანდრე ეპისკოპოსის საეკლესიო-აღმშენებლობითი საქმიანობა მისი მრავალმხრივი საზოგადოებრივი და საქველმოქმედო მოღვაწეობის ერთ მიმართულებად არ უნდა განვიხილოთ, რადგან იგი ქრისტიანული განათლების, კულტურისა და მწიგნობრობის განვითარებასაც მოიცავს. მღვდელმთავარი ერის გაძლიერებისა და სულიერი აღმავლობის მთავარ პრიორიტეტად ეროვნულ ნიადაგზე აღმოცენებულ სწავლა-განათლებას მიიჩნევდა, რაც ეკლესიის გაძლიერების საფუძველზე უნდა დაწყებულიყო. "დროთა და ჟამთა ვითარებამ ერთობ სწავლა და განათლებაც შეაფერხა... მარტო მონასტერთა და ლავრათა განახლება არა კმაროდა და სარწმუნოებასაც ვერ ააღორძინებდა და განამტკიცებდა. ეპისკოპოსმა ალექსანდრემ, ამ ცხოველმა წარმომადგენელმა დიდებულის წარსულისამ, პირველადვე შეიგნო, რომ თუ რა საჭიროა სათანადო სწავლა და განათლება ეკლესიის მსახურთათვის და ხელი შეუწყო ამ დიდ საქმეს, საეკლესიო გალობასაც ასეთივე ღვაწლი დასდო" (ურბნელი). ხშირად, დიდ საეკლესიო დღესასწაულებზე მრევლს იმ მონასტრისკენ მიუწევდა გული, სადაც ალექსანდრე ეპისკოპოსი ეგულებოდა, რათა მის მიერ აღვლენილი წირვა-ლოცვის თანაზიარი გამხდარიყო და ლიტანიობაზე ბერ-მონაზონთაგან მოესმინა მონატრებული ტკბილხმოვანი ქართული გალობა. "ღვთის შეწევნით, კვლავაც ვაპირებ დახმარება აღმოვუჩინო ქართულ გალობას, დავაარსო მგალობელთა გუნდი, საქართველოს წარსულის შესწავლის მიზნით, თბილისში იქნება ეს თუ შიო-მღვიმეში, განზრახული მაქვს, წიგნთსაცავებისათვის შევისყიდო ძველი ქართული ხელნაწერები; ჩემი დიდი სურვილია, აღვადგინო დიდმოწამეთა, არჩილისა და ლუარსაბის სახელობის დაზიანებული ტაძარი თიანეთში", - განუცხადებია წმინდა ალექსანდრეს შიო მღვიმელის მოხსენიების დღეს თბილისიდან ჩამოსული საპატიო სტუმრების პატივსაცემად გამართულ წვეულებაზე. ალექსანდრე ეპისკოპოსი საეკლესიო თუ სახალხო დღესასწაულებზე ხშირად უნახავთ ძველი, გახუნებული შესამოსლით, ქვეითად მოსიარულე. ზოგჯერ ისე შეერეოდა ხალხში, ჭირდა მისი გამოცნობა.
გულთამხილავი მოძღვარი ისეთ ადამიანებს დაეძებდა, რომლებიც გულისხმიერებას საჭიროებდნენ მისგან... "1864 წელს, მარტო მე, ქვეითად მოვდიოდი ზუგდიდით სვანეთში, - იგონებდა მღვდელი ალექსანდრე არდიშვილი, - ფიქრით დაღონებული, ხობის მონასტრის იქით, სოფელ თეკლათში, ფოთის გზატკეცილზედ შემომხვდა მისი მეუფება ალექსანდრე, სოხუმიდან მომავალი, ტარანტასი ცარიელი ნელ-ნელა წინ მიჰყავდათ და მისი მეუფება უბრალო ტანისამოსით და შლიაპით ქვეითად ნელა მობრძანდებოდა. მე, დაფიქრებულმა, ვერ შევიცანი და შორის ნაპირითგან უბრალოდ თავი დავუკარი, მან ცნობის ნიშნათ ორივე ხელით ჯვარი გარდმომსახა. მაშინ ვიცანი მისი მეუფება და ჩემი შეცდომა... ვიახელი და ბოდიშის მოთხოვით თაყვანი ვეცი. შეჩერდა, ვინაობა და გარემოება მკითხა. მეც ყოველივე ჩემი გაჭირვება მოვახსენე. თვალზედ ცრემლი შემნიშნა, ნუგეში დარიგებით მიბრძანა, ჩემი სახელი და გვარი კნიღაში დაინიშნა და მიბრძანა, "მე გაბრიელთან გავივლიო" (იგულისხმება იმერეთის ეპისკოპოსი წმინდა გაბრიელ ქიქოძე). დამპირდა, ერთობლივ ლოცვებში მოგიხსენიებთო. ბოლოს, გამოსათხოვარი შენდობის ჯვარი გარდამსახა. ორივე ხელი გავუწოდე. როდესაც ხელებზედ მარჯვენე დამსდო, ჩემს ხელში, შევნიშნე, დაკუშნული ქაღალდი ჩამიდო. მე შევჩერდი, მაგრამ მიბრძანა: "მოკიდე ხელიო, ცხენი იშოვე ქირად და საგზლად იკმარეო". თაყვანი ვეცი და გავუდექი გზას. ვნახე, რომ 25 მანათი იყო ბოძებული. ერთი თუმნიანი და სამი ხუთ მანათიანები. მე კი სვანეთში მიმავალს მარტო 3მ და 60კ მედო ჯიბეში. ცალკე ქვეითობა და უფულობა მიღონებდა გულს და ცალკე - ცოლ-შვილისა და ოჯახის მიტოვება და თვალცრემლიანი, დამწუხრ0ებული მივღოღავდი. ვერ წარმოიდგენს კაცი, ამ დროს ამ გვარმა ქველის საქმემ რანაირად დაშრიტა ჩემი ყველა მწუხარება".
წმინდა ალექსანდრეს არა მარტო სასულიერო პირნი, თავადაზნაურნი, ქალაქის გამგებელნი და ცნობილი საზოგადო მოღვაწენი უგზავნიდნენ მადლიერების წერილებს, არამედ მას სწერდნენ ისეთებიც, რომელთაგან ბევრს არ იცნობდა. "ყოვლად სამღვდელოს საქართველოში თვით მდაბიონიც კი კარგად იცნობდნენ. ყოველი ლექსი და იამბიკო ქება-დიდებით მოიხსენიებდა ყოვლად სამღვდელოს მამულიშვილობას". ეპისკოპოსის განმადიდებელ და მეხოტბე თაყვანისმცემელთა რიცხვი იმდენად დიდი იყო, რომ მისადმი მიძღვნილ წერილებს, ლექსებსა და იამბიკოებს, შესაძლო იყო, რამდენიმე ტომი შეედგინა. ალექსანდრე ეპისკოპოსის უსაზღვრო პოპულარობაზე მიუთითებს ისიც, რომ მისი პიროვნებით არა მხოლოდ ქართული და რუსულენოვანი ჟურნალ-გაზეთები ინტერესდებოდნენ, არამედ სომხური პრესაც.
1891 წლის 6 მაისს, დღის 3 საათზე, ავჭალის სადგურიდან მომლოცველთა დიდი ჯგუფი დაძრულა ფეხით ზედაზნის მონასტრისკენ. "10 წუთის შემდეგ დავინახეთ მლოცველთა შორის ხანში შესული, ბრძენი სახის ვინმე ცხენოსანი, რომელიც ჩვენთან ერთად მოემგზავრებოდა ზემოხსენებული მონასტრისაკენ. ეს ალექსანდრე ეპისკოპოსი იყო. მისმა დანახვამ ყველანი გაამხიარულა. იმისმა ტკბილმა, სასიამოვნო მუსაიფმა ყველას დაგვავიწყა გზის სიძნელე. მთის მაღალ გორამდე ასვლამდის იგი ანუგეშებდა ყველას მაცხოვრის სიტყვებით: "სარწმუნოებამ თქვენმა მოგანიჭოთ სიცოცხლე თქვენიო". სამი საათის დამქანცველი მგზავრობის დასრულების შემდეგ, როცა ეპისკოპოსმა დაინახა, რომ მონასტრის ოთახები ვეღარ აუდიოდნენ ტაძრის დღესასწაულზე მოსულ ღამისმთეველთა სიმრავლეს და მათგან დიდ ნაწილს ღია ცის ქვეშ მოუხდებოდა ღამის გათევა, განკარგულება გასცა, გრძელი მაგიდები და ხალიჩები გამოეტანათ ეზოში. წირვა-ლოცვის დასრულების შემდეგ იგი დაჰყვა ხალხის სურვილს, მათთან ერთად დამჯდარიყო სატრაპეზოდ", - წერს ვინმე კ. თეიმურაზიანი.
წმინდა ალექსანდრეს უყვარდა ხალხთან საუბარი, რადგან მოსაუბრის აზრი ყოველთვის დიდ ინტერესს აღუძრავდა. როცა იმ ღამით მოძღვრისთვის უკითხავთ, საკვირველია, მომლოცველები უსაბნოდ ატარებენ მთელ ღამეს ასეთ ცივ ამინდში, ქალაქში კი თბილ ოთახებში სძინავთ და ზოგიერთი მათგანი მაინც გაციებას უჩივისო, მეუფე ალექსანდრეს უპასუხია: ამ მომლოცველთ თავიანთი სარწმუნოება ინახავთ, მათი ფიქრი და აზრი აღთქმა-შესრულებაზეა მინდობილი. ამიტომ მათზე ვეღარც ბუნება მოქმედებს და აქ არც ფსიქოლოგიური ფაქტორი უნდა გამოირიცხოს. პირადად მე, სარწმუნოება ფართო მნიშვნელობით მესმის, ჩემის აზრით, თუ ადამიანი მთელი გულით და სარწმუნოებით მოეკიდება თავის მოვალეობას, უფრო მიაღწევს საწადელს, ვიდრე ის, ვინც უიმედოდ და არასარწმუნოებრივად ეკიდება თავის საქმეს. მე ეს ასე მესმის და ასე ვქადაგებ, სარწმუნოება საქმით უნდა დაგვირგვინდეს. ალბათ, ნებისმიერი ექიმი დამეთანხმება, მისი გამოწერილი წამალი მაშინ უფრო ეფექტიანად იმოქმედებს, როცა ავადმყოფს სწამს, რომ ის აუცილებლად უშველის და განკურნავს. მე ასე მგონია, თუმცა თქვენი მოსაზრება საინტერესოა ჩემთვისო".
ხალხთან შეხვედრებისას ის ხშირად იმეორებდა ანდაზას: "ორი შაურის მუშასა მის დღეში არა უშავს რა". ხალხის თხოვნით, იმ ღამეს ალექსანდრე ეპისკოპოსს ერთი ახალგაზრდა მანდილოსანი უკურთხებია და მისთვის წადილის შესრულება უსურვებია. მღვდელმთავრის კურთხევას ამ ქალბატონის ცხოვრება უკეთესობისკენ რადიკალურად შეუცვლია. ამაზე დაახლოებით ერთი წლის თავზე წერდა სომხური გაზეთი "ჰოვივი".
1893 წელს, ილია ჭავჭავაძის თაოსნობით, განჯიდან თბილისის დიდუბის პანთეონში გადმოასვენეს დიდი ქართველი პოეტის, ნიკოლოზ ბარათაშვილის ნეშტი. დასაფლავებას იმდენი ხალხი დაესწრო, რომ სამგლოვიარო პროცესია ლამის ეროვნულ მანიფესტაციად იქცა... "არ გიცნობდი და ახლა როცა ვხედავ ამდენს წარმომადგენლებს და ამდენს პატივისმცემლებს დიდისა და პატარისგან, ქალისა და კაცისგან, მხოლოდ ახლა შევიგენ შენი დიდი მნიშვნელობა", - უთქვამს ალექსანდრე ეპისკოპოსს სამგლოვიარო მიტინგზე, რომელმაც სახალხოდ აღიარა ნიკოლოზ ბარათაშვილის გენიალობა და მისი დიდი უპირატესობა. მეუფე ალექსანდრეს არ დაუმალავს, რომ იგი დასწრებია გრიგოლ ორბელიანის, ალექსანდრე ჭავჭავაძისა და სხვა ქართველ პოეტთა დაკრძალვასაც, "რომლებიც პატივს გვარიშვილობისა და მაღალი წოდებისთვის უფრო იმსახურებდნენ, ვიდრე იმით, რომ განსაკუთრებული პოეტები იყვნენ. აქ მე ჩემის თვალით ვნახე, ხალხმა რომ შენის ნაშთის წინაშე თავი მოიდრიკა და მუხლი მოიყარა, ქალებს რომ თავზედ ედგა შენი კუბო და ისე მიჰქონდათ. შავისა და კასპიის ზღვის პირებიდგანაც ბევრი მოვიდა შენს დასაფლავებაზედ დასასწრებათ. ასეთი განუსაზღვრელი სიყვარული, აგრე თვალსაჩინოდ, ჯერ არავის რგებია წილად. ჩვეულებრივად პოეტები დამღერიან სიყვარულს და ბუნებას, შენ კი საგნად შენის პოეზიისა აღირჩიე ერის მწუხარება, მისი გულის ტკივილი". გასაკვირი არ უნდა იყოს ალექსანდრე ეპისკოპოსის ამგვარი ხაზგასმული სიმპათია ნიკოლოზ ბარათაშვილის პოეზიის მიმართ, რომელიც თავისი შემოქმედებით აშკარად გაემიჯნა ბესიკის, მის მიმდევართა და ქართველ რომანტიკოსთა ლიტერატურაში დამკვიდრებულ სტილს, რომელთა სატრფიალო ლირიკა ოდენ წარმავალ, ხორციელ მშვენიერებას შესტრფოდა და განადიდებდა, განსხვავებით ნიკოლოზ ბარათაშვილისგან, რომლის რწმენით, ადამიანის სულიერი სამყარო ზეციდან მოვლენილი, არამატერიალური, უხრწნელი მშვენიერებაა, ბევრად უფრო დიდებული და აღმატებული მიწიერ სილამაზესა და მშვენიერებაზე, "ზეგარდმო მადლით" ცხებული ნეტარება კი მხოლოდ მონათესავე, ამაღლებულ სულთან შეერთებით მიიღწევა. ბარათაშვილის დიდებული პოეზიის გმირიც ხომ "არ ამქვეყნიურს სიყრმიდგან ეტრფოდა" და "დაკარგულ ტოლს" დაეძებდა მუდამ, ალბათ, ამიტომ გახდა იგი ასე ახლობელი და გულში ჩამწვდომი ილიასა და ალექსანდრე ოქროპირიძისთვის. წმინდა ალექსანდრე რომ ლიტერატურისა და ხელოვნების დამფასებელი და დიდი გულ-შემატკივარი იყო, ამას გვიდასტურებს საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის ეფრემ მეორის მოგონებაც, რომელიც მას ბევრისთვის მოუყოლია: "ადრეული ბავშვობის წლები მეუფე ალექსანდრეს მორჩილებაში გავატარე შიომღვიმის მონასტერში. სიცოცხლის ბოლო წლებში, რაც შემეძლო, მზრუნველობას არ ვაკლებდი მოხუცებულ მღვდელმთავარს, რომელსაც ჯანმრთელობა საგრძნობლად შეერყა, უჭირდა ფეხზე დგომა და სიარული. დაუქვეითდა მხედველობა, ამიტომ ხელით გამოგვყავდა კელიიდან, აივანზე დავსვამდით, ტაძრის კარებს გავაღებდით და ასე ვასმენინებდით წირვა-ლოცვას. ჩემი ბავშვური შთაბეჭდილებებიდან არასოდეს ამოიშლება მისი მიმზიდველი გარეგნობა. ტანმაღალი და ახოვანი მღვდელმთავარი სიმშვიდისა და კდემამოსილების განსახიერება იყო. მახსოვს, ერთხელ თბილისიდან მსახიობები ამოვიდნენ და მთხოვეს, იქნებ შეგვაწიო სიტყვა მეუფესთან, რომ მიგვიღოს და მოგვისმინოსო. მაშინვე მიიღო. გამოკითხა, - ვინ იყვნენ და რას საქმიანობდნენ. "ჩვენ კომედიანტი მსახიობები გახლავართ, აბაშიძე (იგულისხმება ვასო აბაშიძე, - ავტ.) და ღამბაშიძეო. მეუფეს გაეღიმა და იხუმრა: - რომელიც თავადია, დაჯდეს, გლეხი კი ფეხზე იდგესო. როცა მოსვლის მიზეზიც ჰკითხა, მოახსენეს: - ჩვენმა კომედიის დასმა ზუბალოვის (დღევანდელი კ. მარჯანიშვილის თეატრის - ავტ.) შენობა დაიქირავა, პატრონი ქირის გადახდას გვთხოვს, ჩვენ კი ამის საშუალება ვერ გამოვნახეთო". არავინ არაფერი მოგცათო? - ჰკითხა მეუფემ. თქვენამდე მცხეთის თავადთა. გახლდით, გვითხრა, - აი, ამ მაგიდას თუ გადაახტებით, თანხას მაშინ მიიღებთო. ისე გვიყვარს ჩვენი საქმე, ეს გლეხი არც კი დაფიქრებულა, მაშინვე გაექანა მაგიდისკენ, გადაახტა, მაგრამ კარგად ვერ მოზომა, კარებს თავი მიარტყა და შუბლზე ახლაც კოპი აზისო. ამაზე მეუფემ ბევრი იცინა, შემდეგ დაინტერესდა, - გასამრჯელოდ რა მიიღეთო. ერთი ოქროს ხუთმანეთიანი, რომელიც ვერ შველის ჩვენს გაჭირვებასო. მაინც რას აკეთებთ ისეთს, რომ ფულს ითხოვთო, - ჩაეძია მეუფე. ახლა მეც ჩავერთე საუბარში: თქვენო მაღალყოვლადუსამღვდელოესობავ, მე რომ ახლა თქვენ წიგნს გიკითხავთ, სუმბათაშვილის "ღალატს", აი, სწორედ იმას თამაშობენ სცენაზე-თქო. "ო, ეს კი უკვე მესმისო", - კმაყოფილებით წარმოთქვა, ზარი დარეკა, ხაზინადარს უხმო და უთხრა: - ამათთვის ქვითარი გამოწერეთო, - მერე დაუმატა, - ვარდისფერი ქვითარი მიეცითო (ვარდისფერი ქვითრით ბანკი ყველაზე მეტ თანხას ანაზღაურებდა, - ავტ.). თავიდან ეს დაუჯერებელი იყო მსახიობებისთვის, შემდეგ, როცა დარწმუნდნენ, მეუფე აღარ ხუმრობდა, ფრთაშესხმულები წავიდნენ მონასტრიდანო", - იგონებდა უწმინდესი ეფრემი, რომელიც ამაყობდა იმით, რომ მისი ბაბუა, გრიგოლ სიდამონიძე ალექსანდრე ოქროპირიძის დეიდაშვილი იყო.
ახალი საუკუნის დამდეგს შიომღვიმის მონასტერში თავშეფარებული ეპისკოპოსი, მართალია, ჩამოსცილდა აქტიურ სასულიერო და საზოგადოებრივ მოღვაწეობას, მაგრამ ახარებდა და იმედით განაწყობდა მის მიერ ხელდასხმული ახალი თაობის დაუოკებელი სწრაფვა საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენისთვის. "არაერთხელ ვყოფილვარ შიომღვიმის მონასტერში და არაერთხელ დავმტკბარვარ მისი ტკბილი მამობრივი ლაპარაკით, - იგონებდა იოსებ ფანცულაია, - ყოველ მის სიტყვაში მკაფიოდ იხატებოდა მისი განუსაზღვრელი სიყვარული მამულისადმი და დაჩაგრულ ქართველ ერის სიბრალული. როცა კი მნახავდა, იმას მკითხავდა, თუ როგორ მიდის ავტოკეფალიის საქმე. ერთხელ ავტოკეფალიაზე რომ ლაპარაკი ჩამოვაგდეთ, მითხრა: "ავტოკეფალია იმისთვის კი არ მეხარება, რომ როგორც ყველაზე დამსახურებულს კათალიკოზობა მე მერგოს, არამედ იმისთვის, რომ ქართულ სასულიერო წოდებას ცოტათ თუ ბევრათ თავისუფლება მიეცეს, მაშინ ქართველებისთვის ეს მავნე სასულიერო პირები, რომელნიც ახლა არიან წოდებათა რიცხვში, საქართველოს ეკლესიიდან განიდევნებიან. მე კი, თუ მცხეთამდის, როგორც უძველეს საქართველოს ეკკლესიამდის, მივაღწიე, რომ ვეკურთხო კათალიკოზად, მეორე დღესვე ახალგაზრდას და უფრო ღირსეულს დავუთმობ კათალიკოზობასო". ეპისკოპოსის დასაფლავების დღეს სინანულით ამბობდა სოსიკო მერკვილაძე: "საქართველოს ერი იმ იმედით იყო გამსჭვალული, რომ კათალიკოსის კვერთხით წინ წარუძღვებოდი ჩვენს დაბეჩავებულს ხალხს და უფლებააყრილს ჩვენს ეკკლესიასა, მაგრამ ვაი, რომ მუხთალმა წუთისოფელმა არ გვაღირსა ეს ბედნიერება არც ჩვენ და არც შენ, წმინდაო და ღირსო მამაო! მაგრამ შენ მაინც ბედნიერი ხარ, რომ წმინდათ და უმწიკვლოდ გაატარე შენი სიცოცხლე და მთელი ძალ-ღონე შესწირე საყვარელი ქართველი ხალხის და ეკკლესიის სამსახურს".
მონასტერში გატარებული წლები ყველაზე ძნელი და მღელვარე აღმოჩნდა ეპისკოპოსისთვის. შიომღვიმეში, ბრბოთა თავდასხმისას უღვთოდ გამოასალმეს სიცოცხლეს მეუფე ალექსანდრეს 45 წლის მორჩილი მაქსიმე. არსებობს ვერსია, ვიდრე ილიას ესროდნენ, მის მკვლელებს ილიას მოძღვრის მოკვლა განუზრახავთ. ეპისკოპოსისთვის ნასროლ ტყვიას წინ აღდგომია მისი მორჩილი მაქსიმე...
"აქ განისვენებს გვამი ვერაგულად მოკლულის ამა ლავრის საუკეთესოს მორჩილის და ყოვლად უსამღვდელოესის ალექსანდრეს უერთგულესის მსახურის მაქსიმე იესის ძე ჩიგოგიძის, 1861-1906", - წერია მისი საფლავის ქვაზე. ჯერ მაქსიმეს, შემდეგ კი ილიას გარდაცვალებით გამოწვეულმა უდიდესმა მწუხარებამ სიცოცხლე მოუსწრაფა მოხუც მღვდელმთავარს. "ყველა აქ მრავალთა მიერ მოხსენებული ღუაწლისა წილ რა მოგაგეთ შენ, ყოვლად სამღვდელო მეუფეო, ალექსანდრე ეპისკოპოზო? - გულისტკივილით ამბობდა მისი დასაფლავების დღეს მღვდელი ვასილ კარბელაშვილი, - ვერ გიგდეთ ყური, ვერ გიჩვენეთ სიყვარული და მხარი ვერ დაგიჭირეთ გასამხნევებლად. ყველა ჩამოგ-შორდით, ყველამ გიღალატეთ და შენ შეგრჩა სიყმის შვი¬ლივით შენი მაქსიმე, რომელიც აქ არის დამარხული, ვერაგულად მოკლული და მოყვასისთვის თავდადებული".
ალექსანდრე ეპისკოპოსმა ქრისტეში განისვენა 1907 წლის 8 ნოემბერს - ილია ჭავჭავაძის დაბადების დღეს. იგი დასაფლავებულია შიომღვიმის მონასტრის მის მიერვე აღდგენილ იოანე ნათლისმცემლის სახელობის ტაძარში, მაქსიმეს საფლავის ახლოს. "განუსვენე, უფალო, მონასა შენსა, საქართველოს ჭეშმარიტ შვილს და მოღვაწე ბერს, შიომღვიმის დიდებულის ლავრის აღმაშენებელს, შენს სადიდებლად მას შინა სამუდამო კრებულის დამაარსებელს და მის ნივთიერად უზრუნველმყოფელს, საკუთარის საფასით ორისავე ტაძრის განმაახლებელს და ყოვლის სამკაულით აღმავსებელს, წინამძღვრისა და კრებულისათვის სახლების ამშენებელს და ლავრის განმადიდებელს ვენახებით, ბაღებით, სახნავის მიწებით, წისქვილით, სამუშაო იარაღით და საქონლით, ყოვლად უსამღვდელოეს ალექსანდრეს", - წერია მისი საფლავის ქვაზე.
წყარო: ამირან-ლაზარე სინაურიძის "მიმყვანელთ ჩვენდა ცნობად კეთილისა", თბილისი 2016, გამომცემლობა "მერიდიანი"
ტროპარი:
ვითარცა მღუდელმთავარსა პატიოსანსა და აფხაზთა მიერ მოციქულად მეორედ წოდებულსა და სხუათა კუთხეთა განმანათლებელსა ქუეყანისა ჩუენისათა. უპოვარებისა მქონებელსა და მოწყალესა მოუღალავსა, განმანათლებელსა ეკლესიათა და მონასტერთა ჩუენთათა, გიცნობთ, ჵ ალექსანდრე და ყოველნი ღმრთისა მიმართ შენ მოგავლენთ მეოხად.
კონდაკი:
მღუდელმთავარსა საჩინოსა და მოციქულთა თანამოკარვესა ეკლესია მორწმუნეთა გადიდებს შენ ალექსადნრე, რომელი მოწყალებისა თანა ოქროპირობდი და ნათლითა სამბრწყინვალითა სამწყსოსა შენსა განანათლებდი რომელმან ოხითა შენითა მიერ დაიცევ სანატრელო დაუკლებლად, უღელვოდ და უბიწოდ ყოვლისა წვალებისაგან წილხვდომი ღვთისმშობლისა, ვითარცა მოწყალემან.
......................................
აქვე წაიკითხეთ:
უაღრესად თავმდაბალს არ უყვარდა, როცა მის საქმეებზე საუბრობდნენ
"საბრალო აფხაზეთო! ევედრე ზეცას..."
ვიქნები ერთგული და ჭეშმარიტი ადამიანი
"მეორე აღმაშენებელს" და "შიო ახალს" ეძახდნენ თანამედროვენი
რასაც თქვენს თავს აკლებდით, ის სხვას შეჰმატეთ
საქართველოს ეკლესიისთვის დამაშვრალი და "სიმართლის მოყვარე მსაჯული"
ამ სასწავლებლის გახსნით არაერთი აფხაზი აზიარა ქრისტეს ჭეშმარიტ სწავლებას
"იმისმა მარცხენამ არ იცოდა, რას სჩადიოდა მისი მარჯვენა. ის ცხოვრობდა სადათ, მარტივათ"
