სტავროპოლიდან მთაწმინდისაკენ

სტავროპოლიდან გადმოსვენებისას მთელმა ქალაქმა, განურჩევლად წოდებისა, დიმიტრი ყიფიანის კუბო გვირგვინებით შეამკო, კარგა მანძილზე გამოაცილა. ბევრი სიტყვა ითქვა. ბოდიშს იხდიდნენ და სინანულს გამოთქვამდნენ, რომ მათ ქალაქში დიმიტრისნაირ ადამიანს სიკვდილით გაუმასპინძლდნენ. გამოსვენებისას სტავროპოლში სავაჭრო სახლები დაიკეტა. ვლადიკავკაზშიც, როცა მიცვალებული მიასვენეს, ვაჭრებმა დუქნები და მაღაზიები დაკეტეს. საქართველოს სამხედრო გზით სტავროპოლიდან მოჰქონდათ ნაწამები მოხუცის ცხედარი და დაგორებულ გუნდასავით მოსდევდა ადგილ-ადგილ აზვავებული ქართველობა. სტეფანწმინდიდან, დუშეთიდან - მთიულნი და მოხევენი. დუშეთში დიმიტრის ცხედარს გლეხობა მთელი ღამე ყარაულობდა. მცხეთაში სვეტიცხოველში რამდენიმე დღე დაასვენეს. აქედან თბილისში აპირებდნენ გადმოსვენებას და პანაშვიდებს მთავარ ეკლესიებში, მათ შორის I გიმნაზიის ეკლესიაში. გიმნაზიისა, სადაც სწავლობდა დიმიტრი, სადაც ასწავლიდა და სადაც შემდეგ მზრუნველადაც იმყოფებოდა. ამაზე მთავრობას სასტიკი უარი უთქვამს. მთაწმინდაზე დაკრძალვის ნება რომ დართეს, უკვე ამასაც ნანობდნენ, მაგრამ რა ექნათ, ყიფიანს ორი შვილი იქ ჰყავდა დამარხული. ყიფიანების საძვალეა მამა დავითის ტაძარიო, ასე მომწერეს ოჯახის წევრებმა და არგუმენტი არ მქონდა, უარი მეთქვაო, თავს იმართლებდა დაკრძალვის დღეს კორსაკოვი...

დიმიტრის შვილმა, კოტე ყიფიანმა, სვეტიცხოვლიდან გამოტანილი ცხედარი უკანვე შეაბრუნა. ხალხს უთხრა, მთავრობა დაკრძალვის დღემდე თბილისში არ გვიშვებსო და ამით სულ გადარია ერიც და ბერიც.

მცხეთაში აუარებელი ხალხი იყო მისული ქუთაისიდან და თბილისიდან. ისინი თბილისისკენ მიმავალ პროცესიას ეტლით და ფეხით მიჰყვებოდნენ. გზადაგზა, თეთრ დუქანთან, საბურთალოსთან, ვერის ჯვართან აუარებელი ხალხი, თითქმის მთელი ქალაქი ხვდებოდა გმირი ქართველის ცხედარს. იქ იყო თბილისის სამღვდელოება. რუსთაველის პროსპექტის დასაწყისში კორტეჟს შეხვდა ეპისკოპოსი ალექსანდრე ოქროპირიძე.

გლოვა საქართველოში საყოველთაო ყოფილა. დიმიტრის სიკვდილის აღსანიშნავად ქალაქებსა და სოფლებში პანაშვიდებს იხდიდნენ. დიდი და პატარა - ყველა ქვითინებდაო, - აღნიშნავს გაზეთი "ივერია".

მეფის მთავრობის წინააღმდეგობის მიუხედავად, დიმიტრი ყიფიანის დაკრძალვა, ილიასა და აკაკის მეთაურობით, ნამდვილ დემონსტრაციად იქცა.

გ. ტატიშვილი გადმოგვცემს: დიმიტრის მოკვლის ამბავი ილიას ბანკში გაეგო. მუშაობა შეწყვიტა, შეკრიბა თანამშრომლები და უთხრა: "მოგვიკლეს ის დიდი ქართველი ადამიანი, რომელმაც ეს ბანკი მოგვცა და ბევრი სხვა დაწესებულება და კულტურული საქმეები. დიდი უბედურებაა დიმიტრი ყიფიანის დაკარგვა ერისთვის. იგი მოკლეს იმისთვის, რომ დიდად დიდი იყო ჩვენთვის. დღეს საღამოს ქაშუეთის ეკლესიაში შევიკრიბოთ საღამოს 6 საათზე და ბანკის სახელით პანაშვიდი გადავუხადოთ".

დიმიტრის დაკრძალვის აქტიური მონაწილე ვალერიან გუნია მოგვითხრობს: "როგორც კი შევიტყვეთ დიმიტრის მკვლელობის ამბავი, მაშინვე ვაცნობეთ ილიას, რომელიც დაუყოვნებლივ მოვიდა ბანკში. რედაქციაში მისული დეპეშით მას უკვე გაეგო ეს ამბავი. ყველა ტიროდა. ივანე მაჩაბელს ისტერიული ქვითინი აუვარდა. პირმოკუმულ და წარბებშეკრულ ილიას ჯერ ქვედა ტუჩმა დაუწყო თრთოლა, მერე კი თვალთაგან ორი მსხვილი ცრემლი გადმოეწურა და ლამაზ ულვაშებზე დაენთხია. მე არასდროს არ მენახა ასეთი ჩუმი, მუნჯი და ამავე დროს უმაღლესად მეტყველი მწუხარება. ილია ჭავჭავაძის და ივანე მაჩაბლის ინიციატივით ბანკში მოიწვიეს გაფართოებული კრება, რათა შეემუშავებინათ დიმიტრი ყიფიანის დაკრძალვის წესი და რიგი. კრებას დიდძალი ხალხი დასწრებია. აგრეთვე "იყვნენ სრულიად გარეშენი: სომხები, თათრები, რუსებიც კი. ყველა მზად იყო საქმისთვის - ოღონდ დაგვავალეთ რამეო". ხალხი, დიდი და პატარა, აშკარად გრძნობდა, დიმიტრი ყიფიანის სახელთან დაკავშირებით რაღაც არაჩვეულებრივი ხდებოდა და თანდათან თვალი ეხილებოდა მთავრობის ვერაგობაზე. ცენზურა მძვინვარებდა - გაზეთებში არაფერს აწერინებდნენ. ერთადერთი მძლავრი გოდება იყო ილიასი "ივერიაში".

განიზრახეს პროტესტის ნიშნად დიმიტრი ყიფიანის კუბო გოლოვინის პროსპექტზე მთავარმართებლის სასახლის წინ გაეტარებინათ და შემდეგ მამადავითზე აეტანათ. მთაწმინდისკენ მიმავალ პროცესიას წინ უძღოდა მგალობელთა სამი გუნდი, ლადო აღნიაშვილის გუნდის ხელმძღვანელობით.

პროცესიის მონაწილეები ზოგი ფეხით მიდიოდა, ზოგი ცხენით, ზოგი ეტლით. დაკრძალვაზე საქართველოს ყველა კუთხიდან ჩამოვიდნენ დეპუტატები და სხვადასხვა დაწესებულებათა წარმომადგენლები. დიმიტრის დაკრძალვის დღე, 1887 წლის 8 ნოემბერი, კვირა დღეიყო.

ყველა გულწრფელად წუხდა, დუმდა, ღელავდა. გულში ყველამ იცოდა, რომ ამ ღირსეული კაცის მკვლელობას პოლიტიკური ხასიათი ჰქონდა, რომელიც ჩაიდინეს თვით მთავარმართებლის დონდუკოვ-კორსაკოვის მონაწილეობით; ამის გამო, ხალხი მზად იყო, იარაღით ხელში პროტესტი გაეცხადებინა მთავარმართებლისა და მისი დამქაშებისთვის. დაკრძალვის საქმის ორგანიზატორებს წინასწარ ჰყავდათ შედგენილი რაზმი ქუთაისისა და თბილისის გუბერნიების თავადაზნაურებისაგან ნიკო დიასამიძის, ანტონ ლორთქიფანიძის, სვიმონ აბაშიძის და სხვათა მეთაურობით. ამ რაზმს გამოყოფილი ჰყოლია ცხენოსნებიც. რაზმის მიზანს შეადგენდა, შეიარაღებული წინააღმდეგობა გაეწია მთავრობის აგენტებისთვის, თუ ნებას არ მისცემდნენ ხალხის და ჭირისუფლების გეგმის თანახმად დაესაფლავებინათ დიმიტრი, რომელმაც თავის სიცოცხლე სამშობლოს გულისთვის ბრძოლაში გაატარა და ამ ბრძოლაშივე გამოეთხოვა წუთისოფელს. პროცესიის მსვლელობის დროს წესრიგს იცავდა ინტელიგენცია და მთავრობის წარმომადგენლებს ნებას არ აძლევდა ჩარეულიყვნენ დაკრძალვის საქმეში. პროცესიას თან მიჰქონდა უამრავი გვირგვინი სევდიანი და ამაღელვებელი წარწერებით. შინაგან საქმეთა მინისტრის სახელზე გაგზავნილ წერილში დონდუკოვ-კორსაკოვი აღნიშნავდა, რომ მან მითითება მისცა გუბერნატორს, რათა სამგლოვიარო პროცესიას მანძილი ქალაქიდან წმინდა დავითის მონასტრამდე პოლიციის მიერ წინასწარ მითითიებული უმოკლესი გზით გაევლო. მაგრამ, - წერდა მთავარმართებელი, - მიცვალებულის ძმისწულმა თბილისის ნოტარიუსმა დავით ყიფიანმა და სიძემ - თავადმა ლორთქიფანიძემ უარი თქვეს შეესრულებინათ პოლიციის მოთხოვნა და გენერალ-მაიორ იანკოვსკის უპასუხეს: - დაკრძალვის საქმესთან უფროსობას არაფერი ესაქმება, ყველაფერს განაგებს ყიფიანის ქვრივი და რომ პროცესია უფრო ამჯობინებს უკან დაბრუნდეს, ვიდრე პოლიციის მითითებული გზით წავიდესო.

სამგლოვიარო პროცესიის მსვლელობასთან დაკავშირებით ვალერიან გუნია გადმოგვცემს:

"სანამ გრიბოედოვის ქუჩის დასაწყისთან მივიდოდით, პოლიცმაისტერი როსინსკი მომიახლოვდა და მითხრა: - სჯობია, ამ გრიბოედოვის ქუჩით ახვიდეთ. აქედან უფრო ადვილად ასატანი იქნებაო კუბო. მე ზრდილობიანად დავემშვიდობე და ვუპასუხე: - გმადლობთ რჩევისთვის, მა-გრამ ჩვენი ხალხი ისეა გამსჭვალული სიყვარულით და პატივისცემით მიცვალებულისადმი, რომ არავითარ სიმძიმეს არ მოერიდება-მეთქი.

ჭავჭავაძის ქუჩას რომ მიუახლოვდით, ჟანდარმების უფროსი გენერალი იანოვსკი გვერდში ამომიდგა და ყურში ჩამჩურჩულა: - გირჩევთ, სკანდალს თავი აარიდოთ, პროცესია ჭავჭავაძის ქუჩით გაატაროთ, თორემ იძულებული ვიქნები, სხვა ზომები მივიღოო.

- თქვენო აღმატებულებავ, მე მხოლოდ მიცვალებულის ქვრივის სურვილს ვასრულებ და, როგორც ის ინებებს, ისე მოვიქცევი-მეთქი. იანოვსკი გაექანა ეტლისაკენ, რომელშიც იჯდა დიმიტრის ქვრივი და მოახსენა: "თქვენო აღმატებულებავ, უბრძანეთ, რომ პროცესია ჭავჭავაძის ქუჩით გაემგზავროს მამადავითზე". ჩვენ, ყველანი, გარს შემოვერტყით ეტლს და ქართულად ვუთხარით ნინო იაგორის ასულს - "მაგრად დაუხვდით, არ დათანხმდეთ!"

- მე ჩემს მიცვალებულს ისე ვცემ პატივს, როგორც ჩემი გრძნობა და სინდისი მავალებს. თქვენთვის სულ ერთი არ არის, ასე ავალთ დავითზე, თუ იმ გზით... მე კი გოლოვინის პროსპექტით (დღევანდელი რუსთაველის პროსპექტი) ვამჯობინებო, - უპასუხა დიმიტრის მეუღლემ.

ამ ლაპარაკის დროს პროცესია უკვე გასცდა ჭავჭავაძის ქუჩას და დაწინაურდა. კრუზენშტერნის ქუჩასთან როსინსკი და იანკოვსკი მივიდნენ ეპისკოპოს ალექსანდრესთან და ისევ ის რჩევა მისცეს - აქედან მიბრძანდით მამა დავითზეო. ეპისკოპოსმა ძლიერ იუცხოვა თურმე:

- თქვენ, გენერალო, თუ პოლონელი ხართ, უნდა იცოდეთ, რომ სამღვდელოებას მეტი პატივი და თავაზი შეეფერება. და ჩემი საქმეა პროცესიის ამ გზით თუ იმ გზით ტარება.

იანკოვსკის მოუბოდიშებია და პროცესიამაც გასწია წინ".

ხალხს ელვის სისწრაფით ედებოდა პოლიციისა და ჟანდარმერიის მოთხოვნა, ყველა ღელავდა, მუშტებს კუმშავდა და იმუქრებოდა.

როცა პროცესია მამადავითის ქუჩას მიუახლოვდა, რუსთაველის პროსპექტზე უკვე პოლიციელების ძლიერი რაზმი იდგა, ქუჩა შეეკრათ. წინ მიმავალი ლადო აღნიაშვილი თავისი გუნდით შედგა პოლიციელების წინაშე. მდგომარეობა დაიძაბა, პროცესია შეჩერდა, არც პირდაპირ წავიდა და არც ქუჩისკენ გაუხვია.

ვალერიან გუნია განაგრძობს: "მოვიდა დარბაისელი და მოხუცებული ღენერალი კონსტანტინე მამაცაშვილი, მომკიდა ხელი, წამიყვანა იანოვსკისკენ, რომელმაც მყისვე მომახალა:

- თქვენ, ჭაბუკო, ტყუილად გვეწინააღმდეგებით, გირჩევთ, სკანდალს ნუ ახდენთ, ასე წაიყვანეთ პროცესია და ჩვენ მადლობელი დაგრჩებითო.

- თქვენო აღმატებულებავ, - მოვახსენე მე, - ჩვენ არავითარ წინააღმდეგობას არ გიწევთ, პირიქით, წინააღმდეგობა პოლიციის მხრით არის და რაც შეეხება სკანდალს, უნდა გამოგიტყდეთ, სკანდალი მოხდა მაშინ და ისეთი სკანდალი, რომლის მსგავსი არ ყოფილა რუსეთში-მეთქი, როცა ჩვენ ყველანი - ჭირისუფლები, სამღვდელოება, მგალობელთა გუნდი და მთელი ეს მილეთი ხალხი აქედან გაგეცლებით და მიცვალებულს თქვენ დაგიტოვებთ, როგორც გენებოთ, ისე დამარხეთ-მეთქი.

- სრული ჭეშმარიტებაა! სწორედ ასე მოვიქცევით, თუ ჩვენს სურვილზე არ გაგვიშვებთ, - დაადასტურა ყველამ.

იანოვსკი შედრკა, მოხსნა დარაჯები და ჩვენ ნელ-ნელა გლოვის გალობით გავწიეთ წინ სასახლისკენ, სადაც პროცესიის მიახლოებაზე ყველა ფანჯარაზე ფარდები ჩამოეშვათ. ხალხი ზიზღით შეჰყურებდა სასახლეს და ბევრი მოურიდებლად იფურთხებოდა ბაიყუში მმართველისაკენ.

სამგლოვიარო პროცესიისთვის გეზის შეცვალა ჟანდარმერიამ და პოლიციამ, სერიოზული ცდის მიუხედავად, ვერ შეძლო. ამ საკითხთან დაკავშირებით საინტერესოა ნიკო ავალიშვილის მოგონება, ასევე ექვთიმე თაყაიშვილის მოგონებაც. იგი წერდა: "როცა გოლოვინის (რუსთაველის) პროსპექტს მივუახლოვდით, პოლიციის რაზმი სამგლოვიარო მსვლელობას კედლად აღემართა დამკრძალავი საქმის გამგენი, მათ შორის ვალერიან გუნია, ამ რაზმიდან სამოციოდე ნაბიჯით მაინც წინ იყვნენ და ემუდარებოდნენ პროცესიის პროსპექტზე თავისუფლად გაშვებას. მან სამგლოვიარო მსვლელობა თხუთმეტ წუთზე მეტ ხანს შეაჩერა... ხალხის ღელვა თანდათან მატულობდა, მოთმინების უნარი ხალხს თანდათან ელეოდა. წამიღა აკლდა ხალხის გულისწყრომის აფეთქებას. აი, მაშინ სამღვდელოების წინ მდგარ ალექსანდრე ოქროპირიძემ მოზღვავებულ ხალხს თვალი გადაავლო, ჯვარი მაღლა ასწია და დაიძახა: გზა დაუთმეთ ჯვარს და მტკიცე ნაბიჯი გადადგა რაზმში. რაზმი მსწრაფლ გაირღვა... წინ მაღლა აღმართული ჯვრით ხელში იწყო სვლა ეპისკოპოსმა, სამღვდელოება უკან მოექცა მას და მთელი პროცესია აღარავის შეუჩერებია, თავისუფლად გაიარა პროსპექტზე... მთელი ამ გაჭირვების დროს თითქმის გვერდით ვედექ ეპისკოპოს ალექსანდრეს, ამიტომაც მტკიცედ მახსოვს ეს ამბავი და შემდეგშიაც ხშირად აღტაცებით გამიხსენებია ეს მღვდელმთავრული თავის გამოდება".

სამგლოვიარო პროცესიის მონაწილე ექვთიმე თაყაიშვილი აგრეთვე ადასტურებს, რომ ეპისკოპოსმა ალექსანდრე ოქროპირიძემ გამბედაობა გამოიჩინა: მიუხედავად პოლიციის რაზმის მეთაურის გაფრთხილებისა, მან მაინც წინ განაგრძო გზა, ხოლო შემოსილი მღვდელმთავრის შეჩერება პოლიციამ ვერ გაბედა, თან ხალხიც მიაწვა, გაარღვია პო¬ლიციელთა წყება და მედგრად გასწია წინ. ამრიგად, სამგლოვიარო პროცესიაში მონაწილე ხალხის უკომპრომისო განწყობილებამ აიძულა მონარქისტული წყობილების იძულების ორგანოების წარმომადგენლები დათმობაზე წასულიყვნენ და ჭირისუფალი ქართველი ერისთვის გზა მიეცათ.

ადმინისტრაციას ყოველი ღონე უხმარია, რომ დიმიტრი ყიფიანის დაკრძალვის გამო მოწყობილი ხალხმრავალი თავყრილობა, მთავრობის საწინააღმდეგო დემონსტრაცია ნაკლებად თვალსაჩინო ყოფილიყო. ამ მიზნით პოლიცია და ჟანდარმერია არა მარტო სამგლოვიარო პროცესიის გეზის შეცვლას ცდილობდა, არამედ გავლენიანი პირებისგან მოითხოვდა, რომ ისინი სამგლოვიარო პროცესიას ჩამოსცილებოდნენ. მართლაც პროცესიას არაერთი თანამდებობის პირი ჩამოშორებია. საარქივო საქმეში დაცულია სია იმ პირებისა, ვინც მიუხედავად პოლიციის გაფრთხილებისა, პროცესიას არ ჩამოშორდა. ესენი იყვნენ: ილია ჭავჭავაძე, აკაკი წერეთელი, ივანე მაჩაბელი და სხვები. ამბობენ, რომ იმ დღეს მთავარმართებელი არ იყო სასახლეში, თავისი ცოლის პანაშვიდზე წავიდაო წმ. ნინოს სახელობის ქალთა გიმნაზიის ეკლესიაში.

სასახლიდან დაძრული პროცესია ერევნის მოედანზე (თავისუფლების მოედანი) გავლით ავიდა სოლოლაკის ქუჩაზე, მერე შემოუხვია პეტრე დიდის ქუჩაზე (ახლანდელი ინგოროყვა), ხოლო იქიდან ერმოლოვის (ჩიტაძის) ქუჩით ავიდა მთაწმინდაზე.

მთაწმინდაზე უამრავი ხალხი ყოფილა, ეკლესიის ეზოში მისი მცირე ნაწილი თუ მოთავსდებოდა. ხალხი მოეფინა მთას და მთლად დაფარა იგი.

საფლავზე პირველი სიტყვა წარმოთქვა აკაკი წერეთელმა. ქართული ლიტერატურის სახელმწიფო მუზეუმში დაცულია აკაკის მიერ დიმიტრი ყიფიანის დაკრძალვისას წარმოთქმული სიტყვის ტექსტი: "შენი სიცოცხლის დროს სიამოვნებითა და მოწიწებით შენ წინ თავმოხრილი, დღეს მოწიწებით მოვიდრეკ მუხლს, რომ უკანასკნელი თაყვანი ვცე შენს გაციებულ გვამს, ავაზაკებისგან სიცოცხლე გამწარებულს. მნათობი სხივმომფინარედ ამობრწყინებული, სხივგაფართვითვე ჩაესვენება იმავე დიდებით და ძლიერებით, რომლითაც ამოელვარებულა და ნათელი სრბოლა მისი ყველასთვის სათვალ-და-თვალო, თვინიერ ბრმებისა. და შენც, არსება ნათელო, როგორც სიცოცხლე, ისე სიკვდილი შენი შეიქმნა ყველასათვის სათვალ-და-თვალო და მაშინ შენს საქებრად, სადიდებლად რაღა ვსთქვათ ისეთი, რომ საქართველოს ერთის კუთხიდან მეორემდე არ ენახოთ, არ გაეგონოთ და არ ეგრძნოთ.
უმეტესმა ნაწილმა იმერეთისამ, შენზე მგლოვიარემ, არ იცის, რაგვარი გვირგვინი უნდა გადმოგახუროს - დაფნისა თუ ყვავილებისა... არა, არც ერთი... და ეგ ხომ ჩვეულებრივ მოვლენად გადაიქცა ჩვენში და შენ კი, რომლის სიცოცხლე და სიკვდილი არაჩვეულებრივი იყო, შენ, რომელმაც სიცოცხლეში მხოლოდ ეკლის გვირგვინი ატარე, ჩვეულებრივი აღარ გაგებედებოდა რა და ვერც შემოგკადრეთ.
და აჰა, ხელცარიელი უგვირგვინო ვდგევართ შენ წინ და მხოლოდ ცრემლებს ვაფრქვევთ გულწრფელად შენს ბედშავს, მაგრამ დიდებულ კუბოს. დაე, უღვთო-უსჯულოდ დათხეულს შენს სისხლს შეეთანაზიაროს ცრემლი სიმართლისა და ღირსიც გახდი, რომ იწოდო ნამდვილ დიმიტრი თავდადებულად. მშვიდობით, ხორციელად ჩვენგან დაკარგულო, მაგრამ სულიერად კი საშვილიშვილოდ მოკავშირე ჩვენო დიდებულო მოძღვარო!"

აკაკიმ ასევე წაიკითხა თავისი ლექსი "განთიადი", მიძღვნილი სამშობლოსათვის წამებული დიმიტრი ყოფიანისადმი. პოეტი ისე აღელდა, რომ ქვითინით დაასრულა ლექსი. "ის ტვინი, რომელიც საქართველოზე ჰფიქრობდა, თავზე გადაანთხიეს და იმ გულზე, რომელიც სამშობლოსათვის სძგერდა, ცივი ხელები დააკრეფინეს!" - უთქვამს აკაკის.

მოელოდნენ ილიას სიტყვასაც, მაგრამ ამაოდ. "რა ამბავსაც დღეს აქ ვუყურებთ, ამას არავითარი სიტყვა არ სჯობიაო!" - უთქვამს ილიას.

დიმიტრი ყიფიანის დაკრძალვისას ხალხის გრანდიოზული პროცესია ცარიზმის რეჟიმის წინააღმდეგ მიმართული დიდი და გაბედული დემონსტრაცია იყო. მან ძლიერი შთაბეჭდილება მოახდინა ქართველ ერზე. მომდევნო ხანის ქართულმა პუბლიცისტიკამ აღნიშნა: "იმ მოხუცის წყალობით, მთაწმინდაზე მიწას რომ აბარია, გადაჭრით და სამუდამოდ გამოვერკვიეთ ძილისაგან და ბურანისაგან. მაშ, განისვენე მშვიდობიანად, დიდო მოხუცო, შენი სახელი კი აღბეჭდილია ქართული, ეროვნული შემეცნების ისტორიაში".

ამ ამბიდან ერთი წელიც არ იყო გასული, საქართველოში რუსეთის იმპერატორი ალექსანდრე III ჩამოვიდა. გრანდიოზული დახვედრა მოუწყვეს. დონდუკოვმა ყოველი ღონე იხმარა, რომ მეფის მოგზაურობა საარაკო ყოფილიყო და კიდეც მიაღწია მიზანს. დონდუკოვს რას ვერჩით, ის ხომ მეფის ყურმოჭრილი მონა იყო; ქართველებმა სასიამოვნოდ განაცვიფრეს მეფე-ბატონი. უკვე დავიწყებოდათ ის ტკივილი და შეურაცხყოფა, დიმიტრი ყიფიანის სიკვდილით რომ მიაყენა მეფის მთავრობამ, დავიწყებოდათ ეროვნული ღირსება და იმპერატორის წინაშე თავის მოწონებას ცდილობდნენ. დონდუკოვმა ტფილისის გუბერნიის ახალგაზრდა თავად-აზნაურთაგან საპატიო ყარაული შეადგინა, ძვირფასად შემოსა და აღჭურვა და მარდ ბედაურებზე შესვა. ეს საპატიო ამალა მუდამ და ყველგან თან ახლდა მეფეს და დიდი შთაბეჭდილებაც მოახდინა მასზე. წყალობის ნიშნად ყველას პრაპორშჩიკობა უბოძა, რამაც მეტისმეტად აღაფრთოვანა დაჯილდოებულებიც და მეფის ერთგულნიც. წინანდლისკენ მოგზაურობამ მართლაც განაცვიფრა ხელმწიფე. საარაკო რამ იყო მეფის გართობა საბადურის მთაზე, ისეთი რამ ანახვეს, რომ ჩრდილოური ყინულიც კი გალღვა და ერთი ბეწოღა აკლდა, რომ ლეკური ეთამაშა. წინანდალში ხომ გასართობებს დასასრული არ უჩანდა!

ქართველთა ბედნიერებას საზღვარი არ ჰქონდა. თიანეთში მეფეს წვეულება გაუმართეს. სუფრასთან ალექსანდრეს პირისპირ თიანეთის მაზრის მემამულე, უმშვენიერესი ბაბალე ბარათაშვილი-ერისთავი იჯდა. როდესაც ერთ-ერთი ქართული კერძი მოართვეს, ბაბალეს ჩვენებურად ჩაუმტვრევია პური თეფშში და თითებით გემრიელად მიურთმევია. მეფეს შეუნიშნავს და ისე მოსწონებია, რომ აუღია ჭიქა და საგანგებოდ უდღეგრძელებია ბაბალე. უთქვამს:Прелесть, Бабале ваше здоровье!
ეს საკმარისი გახდა იმისთვის, რომ ბაბალესთვის "პრელესტ ბაბალე" დაერქმიათ.
მეფე ქუთაისსაც ეწვია. ქუთაისის თავადაზნაურობამაც საგანგებოდ მორთულ-მოკაზმული საპატიო მხლებლები დაახვედრა ხელმწიფე-იმპერატორს. ამალაში მოხვედრის მსურველი მრავლად გამოჩენილა, მოხუცებიც კი. ყველას იტაცებდა პრაპორშჩიკობის მიღების სურვილი. უკანასკნელ ქონებას ყიდდნენ, ხარჯს არ ერიდებოდნენ.

დიდი მღელვარება და ცილობა იყო მანდილოსანთა შორისაც. დარბაისელი კნეინებიც ცდილობდნენ, რომ დედოფლის წინაშე ლეკურის მოთამაშეთა რიცხვში მოხვედრილიყვნენ.

საქართველოდან მეფე მეტად ნასიამოვნები წავიდა. დონდუკოვმაც შვებით ამოისუნთქა, რომ მეფე მშვიდობით გაისტუმრა.

შეიძლება ვინმე შემოგვედავოს, ზემოთ მოთხრობილში ეროვნული ღირსების დავიწყება ვერ დაინახოს და ეს დავიდარაბა მხოლოდ ქართული სტუმარმასპინძლობით ახსნას. ჩვენ კი ვუპასუხებთ: მართალია, ულამაზესი ქართველი ქალწულები არ შეუყვანეს საწოლ ოთახში ალექსანდრეს, მაგრამ, როგორც ჩანს, ეროვნულ ჩაგვრაზე დიდი პროტესტი ქართველ თავად-აზნაურთაგან არავის გამოუთქვამს.

ქუთაისში ჩასული ალექსანდრე პირდაპირ ტაძრისკენ გაეშურა, სადაც წმინდა გაბრიელ ეპისკოპოსს (ქიქოძე) პარაკლისი უნდა გადაეხადა. იმპერატორი ამალასთან ერთად ამბიონისკენ გაემართა. უეცრად წმინდა გაბრიელის ხმა მოესმა: - შესდექ, რუსეთის ხელმწიფევ!..

ხელმწიფე შეყოყმანდაო, ამბობენ დამსწრენი, უნებლიეთ შედგა კარიბჭეში და ცხადი უკმაყოფილებით მოისმინა წმინდა გაბრიელის სიტყვა: - ეს ქვეყანა შენი გვირგვინის უძვირფასესი მარგალიტია და მეტი ყურადღებისა და ზრუნვის ღირსია, უკეთეს მოპყრობას მოითხოვსო.

ეროვნული უკმაყოფილება და ჩივილი იმდენად ნათლად იყო გამოთქმული, გუნებაგაფუჭებულ იმპერატორს თავად-აზნაურების მიერ გამართულმა ნადიმმაც კი ვერ გადაუყარა სახიდან ღრუბელი. შესაძლოა, ესეც იყო მიზეზი, ყველა პრაპორშჩიკად რომ არ აქცია და ბევრი იუნკრობას დააჯერა.დავით კლდიაშვილი იგონებს: წინანდალში, იმდროინდელი სახალხო მამულის ეზოში, ჭიშკრის წინ, ერთი უსარგებლო კედელი აეშენებინათ, არაფერს ის არ იფარავდა. მისი აშენების მიზეზი ვიკითხე. მითხრეს: ამ ჭიშკრის წინ ერთი გლეხის ქოხი იდგა, სასახლის აივნიდან უშნოდ ჩანდა, გლეხს ფულიც შეაძლიეს, - შენც აიყარე და შენი ქოხიც აქაურობას მოაშორეო, მაგრამ ვერაფრით დაიყოლიეს - აქ გავიზარდე და აქვე უნდა მოვკვდეო, მუქარითაც ვერას გახდნენ. მაშინ მამულის გამგემ ქოხს წინ კედელი აუშენა, რომ სასახლის აივანზე მოსეირნე მეფე-დედოფალს (იმპერატორ ალექსანდრეს და მის მეუღლეს) დაფეხვილი ქოხი თვალში არ შესჩხეროდა.

მალე ალექსანდრემ დონდუკოვ-კორსაკოვი გაიწვია და მთავარმართებლად მასზე ათასგზის უარესი გოლიცინი გამოგზავნა".

ქართველებმა კი დიმიტრი ყიფიანის საფლავზე ძეგლის აღმართვა მისი სიკვდილიდან თორმეტი წლის შემდეგღა მოახერხეს: 1894 წელს თავადაზნაურთა ბანკის კრებამ მხცოვანი მოღვაწის საფლავზე ძეგლის აღმართვა დაადგინა. ძეგლის მოდელი ოთხი წლის შემდეგ, 1898 წელს დაამზადა სკულპტორმა ფ. ხოდოროვიჩმა, ხოლო თეთრი მარმარილოს ბიუსტი მოდელის მიხედვით იტალიაში გააკეთებინეს. ძეგლი 1899 წლის 24 ოქტომბერს გაიხსნა საზეიმოდ.

* * *

მაშინდელ ქართულ პუბლიცისტიკაში დიმიტრი ყიფიანის ღვაწლის პირველი სერიოზული შემფასებელი ილია ჭავჭავაძე იყო. მან თავის "კიდევ გამოცანებში" გაკიცხა და გაამათრახა მაშინდელი საზოგადოების მაღალი ფენის არაერთი წარმომადგენელი, რადგან ისინი, ილიას აზრით, ქვეყნისა და ხალხის ბედ-იღბლისადმი გულგრილობას იჩენდნენ. ილიამ მხოლოდ დიმიტრი ყიფიანს უძღვნა საქებარი სტრიქონები:

"ამ კაცურ კაცთა შორის
იგი იყო კაცად მგონია,
მით, რომ საქმითაც ქვეყნისა
მას სიყვარული ჰქონია".

ილია განმარტავდა დიმიტრის დამსახურების საფუძველს:

"ბანკის ძირი იმან ჩარგო,
ღონე ხსნისა მოგვცა ხელთა;
ვახ! დაგვიმხეს ზოგთ ეს საქმე!
წყევა ჩვენი - მათ ჩვენ მტერთა!.."

როდესაც დიმიტრი მოკლეს, ილიამ "ივერიაში" სამი წერილი დაწერა მისი ხსოვნისათვის და დიმიტრის ღვაწლს დიდი შეფასება მისცა. ამ წერილებში ილიამ სრულად წარმოადგინა დიმიტრი ყიფიანის პიროვნება; მისი აზრით, იგი იყო უდიდესი ნებისყოფისა და უაღრესად პრინციპული ხასიათის მოღვაწე, რომელიც მართალი გზით მიდიოდა. მის-თვის სიცოცხლის უმთავრესი მიზანი მშობელი ქვეყნის, თავისი ჩაგრული და პატივაყრილი ხალხის სასიცოცხლო ინტერესების დაცვა გახლდათ. ილია წერდა: "ყველა სწუხს, ყველა ჰგლოვობს, ყველა მისტირის უკან დიმიტრი ყიფიანს: დიდი თუ პატარა, ყრმა თუ ხნიერი, სწავლული თუ უსწავლელი, მაღალი თუ მდაბალი, ნაცნობი თუ უცნობი, მახლობელი თუ შორეული, - ყველანი ერთად და თვითეული ცალკე ჰგლოვობს, რომ რაღაც დააკლდა, რაღაც დაეკარგა, რაღაც ძარღვი ჩასწყდა გულში. რა არის ის საიდუმლო, რომ ჩვენი სული და გული ჰკვნესის დიმიტრი ყიფიანის დაკარგვის გამო?" - კითხულობს ილია და თვითონვე პასუხობს: - "ის, რომ იგი იყო კაცი, რომელსაც სიყმაწვილის დღიდანვე ბოლო ჟამამდე სამართალი მიუძღვოდა. დიმიტრი ყიფიანი იყო კაცი, რომელიც თავის დღეში არ იტყოდა "ჰოს", როცა მისი გული ამბობდა "არას". დიმიტრი ყიფიანი იყო მართალი კაცი... მისი მაგალითი გვრწვთნის, გვასწავლის და გვზრდის".

ნიკო ნიკოლაძე ამბობდა: "ამიერკავკასიაში სამი-ოთხი კაცი თუ იქნება ისეთი, რომელნიც მოსახლეობის ფართო ფენებში პოპულარულნი არიან. მათ იცნობს და პატივს სცემს ამიერკავკასიის მოსახლეობის თითქმის ყველა ფენა, მათს ჭკუასა და პატიოსნებას ენდობა ყველა დიდიდან პატარამდე, ამ ბედნიერთა შორის თითქმის პირველთაგანია დიმიტრი ყიფიანი..."

ვაჟა-ფშაველა დიმიტრი ყიფიანზე ამბობდა:

"ქვეყნისა, სამშობლოსათვის
მხოლოდ რჩეული კვდებისა".

აკაკი წერეთელი ყოველთვის პატივს სცემდა დიმიტრის. აკაკიმ მას "მეორე დიმიტრი თავდადებული" უწოდა და "განთიადიც" მიუძღვნა:

"მთაწმინდა ჩაფიქრებულა,
შეჰყურებს ცისკრის ვარსკვლავსა,
მნათობი სხივებს მაღლით ჰფენს
თავდადებულის საფლავსა.
დადუმებულა მთაწმინდა,
ისმენს დუდუნსა მტკვრისასა:
მდინარე ნანას უმღერის
რაინდსა, ურჩსა მტრისასა...
მთაწმინდა გულში იხუტებს
საშვილიშვილო სამარეს,
მამადავითსა ავედრებს,
აბარებს ქვეყნის მოყვარეს...
მგოსანი გრძნობამორევით
თვალს ავლებს არემარესა
და გულის-პასუხს ნარნარად
უმღერის ტურფა მხარესა:
"ცა-ფირუზ, ხმელეთ-ზურმუხტო
ჩემო სამშობლო მხარეო,
სნეული დავბრუნებულვარ,
მკურნალად შემეყარეო!..
"ვერ ავიტანე ობლობა,
სისხლის ცრემლები ვღვარეო,
წამძლია სულმა და გულმა,
შენს ნახვას დავეჩქარეო.
წინ მომეგებნენ ღიმილით
შენი მზე, შენი მთვარეო,
გუნდი და გუნდი ვარსკვლავი
მოკაშკაშ-მოელვარეო.
გულში იფეთქა სიამემ,
სევდები უკუვყარეო,
ია და ვარდი დამჭკნარი
ხელახლა გამიხარეო!..
ცა-ფირუზ, ხმელეთ-ზურმუხტო,
სულის ჩამდგმელო მხარეო,
შენი ვარ, შენთვის მოვკვდები,
შენზედვე მგლოვიარეო!..
ნურც მკვდარს გამწირავ, ნურც ცოცხალს,
ზე კალთა დამაფარეო.
და რო მოვკვდები, გახსოვდეს,
ანდერძი დავიბარეო:
დედა-შვილობამ, ბევრს არ გთხოვ:
შენს მიწას მიმაბარეო,
ცა-ფირუზ, ხმელეთ-ზურმუხტო,
ჩემო სამშობლო მხარეო!"

* * *

"კაცისა ყოველივე სამშობლოს უნდა შეეწიროს", ამ ურყევი პრინციპით იცხოვრა დიდმა ქართველმა მამულიშვილმა, სამშობლოსათვის თავდადებულმა და ღირსეულმა რაინდმა - დიმიტრი ყიფიანმა. მისმა ტრაგიკულმა ცხოვრებამ არაერთ განსაცდელსა და დევნა, - გადასახლებას გაუძლო, თუმცა ერთხელაც არ დაუკვნესია ამ განსაცდელების გამო. პირიქით, ის უფრო აქტიურად მუშაობდა ყოველივე ქართულის საკეთილდღეოდ.იგი წერდა: "თუკი ჩემი სამსახური სასარგებლო 1იქნება, პირველ რიგში იგი სასარგებლო უნდა იყოს ჩემი სამ¬შობლოსათვის". მან სამშობლოსათვის გაიღო უამრავი მსხვერპლი - სამსახურებრივი კარიერა, მატერიალური კეთილდღეობა, ოჯახური სიმშვიდე, ფიზიკური თუ ინტელექტუალური ენერგია და ბოლოს სიცოცხლეც. დიმიტრი გრიგოლ ორბე-ლიანს პეტერბურგიდან წერდა: "ღვთის გულისათვის, რას დამახარბებენ აქ ისეთსა... საქართველოს მოშორება ღმერთმა მაშოროს. ისევ გუთანს მოუდგები, ნაბადს მოვისხამ და ჩემს ქვეყანას აგრე ადვილად ვერ მოვჰსცილდები". რუსეთის იმპერატორის ბრძანებით დიმიტრი ყიფიანს აჰყარეს მოქალაქეობრივი უფლებები და სტავროპოლში გადაასახლეს, სადაც ალბათ დიდი ქართველი გრძნობდა ტრაგიკულ აღსასრულს და სიკვდილამდე ცოტა ხნით ადრე მოხუცი და ავადმყოფი, სამშობლოსათვის დამაშვრალი ოჯახის წევრებს სწერდა: "იმის იმედი მაინც მაქვს, რომ შეწყალებაზე არსად, არასოდეს, არავითარი ლაპარაკი არ იქნება, რამდენადაც შეწყალებას, - გარდა ღვთისადმი ლოცვა-ვედრებისა, - მხოლოდ დამნაშავეები ითხოვენო". ქართველ პატრიოტს მხოლოდ ერთი რამ ადარდებდა, ის, რომ "ვაითუ აქ მოვკვდე და ჩემი ძვლები აქ დასტოვონ და არ დამმარხონ ჩემს საყვარელ მიწა-წყალშიო". მართლაც წინათგრძნობა აუხდა, ვერაგულად მოკლეს. დღეს წმინდა დიმიტრი ყიფიანი ზეციური საქართველოდან ლოცავს თავის ერს. მისი სახით ჩვენმა ქვეყანამ მფარველი და მლოცველი შეიძინა უფლის წინაშე.

ტროპარი და კონდაკი წმიდისა მოწამისა დიმიტრისა (ყიფიანისა), ერისათვის თავდადებულისა

ტროპარი

მხედარო ახოვანო ქრისტეს ღმრთისაო და კაცო ზეცისაო, მზრუნველო დაუცხრომელო და მფარველო ივერიისაო, სიყვარულისათვის მოყვასისა თავისა დამდებელო, წმიდაო მოწამეო დიმიტრი, ევედრე ქრისტესა ღმერთსა შეწყალებად სულთა ჩვენთათვის!

კონდაკი

შენ, ახალო მოსაგრეო ძველისა დღეთაჲსა ვენახისაო, სიმართლისა მსახურებად სისხლი შენი დასთხიე და ზეცათა დიდებასა მიიწიე; აღწევნად მწვერვალსა საღმრთოჲსა ტრფიალებისაჲსა ღირს-გვყვენ ოხითა შენითა, რომელნი გიგალობთ: "გიხაროდენ, ერისათვის თავდადებულო, წმიდაო მოწამეო დიმიტრი!"
...........................

წმინდა დიმიტრი ყიფიანთან დაკავშირებით ასევე შეგიძლიათ წაიკითხოთ სხვა სტატიები - გადადით შემდეგ გვერდზე»»