დაოჯახება.

დიმიტრი ყიფიანმა 1845 წელს ცოლად შეირთო დუშელი მემამულის, იაგორ ჭილაშვილის ასული ნინო.  ნინოს პაპა გაბრიელი (მეტსახელი გლახა) ერეკლე II-ის ვაჟის - ვახტანგის ამილახვარი (შტალმაისტერი) გახლდათ. ცხოვრობდა დუშეთის ახლოს, ამილახვრიანთკარში. 1803 წელს ვახტანგს პეტერბურგის გადასახლებაში გლახაც გაჰყვა (1819 წელს გარდაიცვალა). ამ გლახას ვაჟი, იაგორი იყო ნინოს მამა. სამშობლოში გადმოსვლის შემდეგ იაგორ ჭილაშვილი საქართველოს უმაღლეს მმართველობაში მსახურობდა, ბოლოს კი სამუდამოდ დაბინავდა დუშეთში, სადაც დიდი მამულები ჰქონდა. ნინო დაიბადა 1827 წლის 12 მაისს. ნინოს და მის დას ლიზას პეტერბურგში ეკატერინეს უნივერსიტეტი დაუმთავრებიათ (1844წწ.).

იაგორ ჭილაშვილს დიმიტრი გაუცვნია თბილისში ძმის, ბაბანა ჭილაშვილის სახლში, რომელიც მაშინ თბილისის პოლიცმაისტერი იყო. ბაბანა ჭილაშვილის ოჯახში ხშირად მიდიოდა ახალგაზრდა მოხელე დიმიტრი ყიფიანი. მასთან ერთად ბაბანას სტუმრობდა მოხელე ვინმე ნაზაროვი (შემდეგში ერევნის გუბერნატორი). ნაზაროვი და ყიფიანი მეგობრობდნენ, ერთ მშვენიერ დღეს იაგორ ჭილაშვილის მიპატიჟებით დუშეთის ციხე-დარბაზს ეწვივნენ. ყმაწვილებმა იქ გაიცნეს ახალგაზრდა ნინო და ლიზა ჭილაშვილები. იმ დღიდან მეგობრებმა მოუხშირეს დუშეთში სტუმრობას. მალე ორი ჯვრისწერა გაიმართა დუშეთში: დიმიტრიმ შეირთო ნინო, ნაზაროვმა - ლიზა.

დიმიტრის და ნინოს 1845 წელს დაუწერიათ ჯვარი. ნინო ყოფილა უაღრესად კეთილი ქალი. ყოველთვის უღრმესი პატივისცემით ეპყრობოდა მეუღლეს, რომელსაც "ღვთიურ დიმიტრის" უწოდებდა. ისტორიამ შემოგვინახა ცნობა ნინოს მშვენიერების შესახებ. მისმა სილამაზემ საქართველოს საზღვრებიც კი გადალახა და პარიზში სილამაზის დედოფლად აირჩიეს. სილამაზის გარდა, ნინო ყიფიანი განათლებითა და დახვეწილი მანერებითაც გამოირჩეოდა. იგი თბილისის არისტოკრატული საზოგადოების გამორჩეულ წევრად მიიჩნეოდა. ნინო ყიფიანი კარგად იცნობდა ქართულ მწერლობას. სწორედ მის კალამს ეკუთვნის მეტად საინტერესო მოგონებები ნიკოლოზ ბარათაშვილზე... დიმიტრის გარდაცვალების შემდეგ ნინომ დატოვა თბილისი (სადაც მათი ოჯახი მუდმივად ცხოვრობდა) და ქვიშხეთში დასახლდა. ანდერძად დატოვა - სიკვდილის შემდეგ "ღვთიური დიმიტრის გვერდით დამასაფლავეთო". იგი 1901 წელს გარდაიცვალა, ვაჟმა სურვილი აუსრულა.

დიმიტრი ყიფიანი მორწმუნე მართლმადიდებელი იყო. ცოლქმრობასაც ისე უყურებდა, როგორც უფლის დაკანონებულ კავშირს. "ცოლქმრობა განუყრელი შეკავშირებაა და მისი განმტკიცებისათვის ურთიერთს უნდა ეხმარებოდნენ ცოლიც და ქმარიც. თუ მათ შორის უკმაყოფილება ჩამოვარდება, ამ უსიამოვნებას ერთმანეთისადმი სიყვარული და პატივისცემა მოსპობს", - ამბობდა დიმიტრი. ოჯახი მისთვის საღმრთო კერა იყო. "თუ შევიწროებას, უსიამოვნებას და გაჭირვებას ვითმენ, ეს ხომ იმიტომ, რომ სასარგებლო ვიყო ოჯახისათვის და თვით ოჯახშიც ვიმყოფებოდე. ხოლო თუ ეს შეუძლებელია, მე ხომ ადამიანი ვარ, მეც მწყურია სიხარული. ჯერ არავის უთქვამს ჩემთვის, რომ ჩემი ოჯახი სიხარულშია, როდესაც მისგან განშორებული ვარ. და თუ ასეა, მინდა ჩემს ცოლთან და შვილებთან ვიყო. სადაც ისინი არიან, იქ არის ჩემი სამშობლო, ჩემი საზოგადოება, ჩემი სახელმწიფო. უმაგათოდ არ შემიძლიან..."

დიმიტრის და ნინოს ექვსი შვილი ჰყოლიათ: ხუთი ვაჟი და ერთი ქალიშვილი. სამი ბავშვი პატარები მომკვდარან. ისტორია მხოლოდ ერთ-ერთი მათგანის, არჩილის, შესახებ მოგვითხრობს. იგი 1866 წელს დაბადებულა. ანტონ ფურცელაძე წერს: "(თბილისის) გუბერნიის თავადაზნაურობის წი¬ნამძღოლობიდან გადადგომის შემდეგ... ყიფიანმა დაკარგა უსაყვარლესი შვილი, არაჩვეულებრივად ლამაზი არჩილი". დიმიტრის და ნინოს დარჩენიათ ორი ვაჟი - ნიკო და კოტე და ქალიშვილი ელენე. მათ შესახებ უფრო ვრცელი ინფორმაცია არსებობს.

უფროს ვაჟს ნიკოს (1846-1905) უმაღლესი იურიდიული განათლება პეტერბურგის უნივერსიტეტში მიუღია. XIX საუკუნის 60-იანი წლების მეორე ნახევარში პეტერბურგში სტუდენტთა ერთ-ერთი ფარული რევოლუციური საზოგადოების დამაარსებელი სწორედ ნიკოლოზ ყიფიანი ყოფილა. 1868 წელს ნიკო ყიფიანი პოლიციას დაუპატიმრებია. ჩხრეკისას მას უპოვეს ნაწერები, მათ შორის გამოცანები (ვინ ახრჩობს ადამიანებს - მეფე, როდის იქნება უკეთესი ცხოვრება - როცა მეფეები აღარ იქნებიან...), მარსელიეზის ქართული თარგმანი, მიხაილოვის და პასარევის ფოტოსურათები.

უმაღლეს სასწავლებელში მომხდარ მღელვარებაში მონაწილეობის გამო ნიკო პეტერბურგიდან 1869 წელს გადმოუსახლებიათ და მასზე პოლიციის მეთვალყურეობა დაუწესებიათ. ნიკო უმეტესად ქუთაისში ცხოვრობდა და საუკეთესო დამცველად ითვლებოდა. ცოლად ჰყავდა გურული თავადის მიხეილ ერისთავის ასული ანასტასია (ტასო), რომელთანაც შეეძინა სამი ქალი და ერთი ვაჟი. ეს უკანასკნელი ორწლინახევრისა გარდაიცვალა. დიმიტრის გვარის გამგრძელებელი არ დარჩა. ნიკო საცხოვრებლად წავიდა საზღვარგარეთ, სადაც სიცოცხლის 17 წელი გაატარა. ქართულისა და რუსულის გარდა, ნიკოს კარგად სცოდნია ინგლისური, ფრანგული, იტალიური და სხვა ენები. 1895 წლიდან სიკვდილამდე ქალაქ ბრიუსელში ცხოვრობდა და ჟან მარტენის გვარით ენების პროფესორად ითვლებოდა. ნიკო ლიტერატურის კრიტიკოსიც იყო. ხშირად წერდა კრიტიკულ წერილებს ქართული მწერლების შემოქმედებაზე. ნიკოლოზ ყიფიანს საქართველოსგან მოშორებულსაც არ გაუწყვეტია კავშირი სამშობლოსთან. ქართულ გაზეთებს უგზავნიდა სტატიებსა და მოგონებებს. ამავდროულად ქართულ კულტურას დიდ პროპაგანდას უწევდა ევროპაში. იქაურ პერიოდულ გამოცემებში ბეჭდავდა სტატიებს საქართველოს ისტორიის, ქართული ლიტერატურისა და ფოლკლორის შესახებ. იგი გარდაიცვალა ბრიუსელში და იქვეა დასაფლავებული. მხოლოდ ამის შემდეგ გაიგეს, რომ პროფესორი ჟან მარტენი ნიკო ყიფიანი იყო.

დიმიტრის მეორე ვაჟი კოტე (1849-1921 წწ.), რომელიც განათლებით მეტყევე იყო, ქართული სცენის გამოჩენილი მსახიობი გახდა. იგი ითვლება ქართული სამსახიობო რეალისტური სკოლის ფუძემდებლად.

მომავალი მსახიობის, კოტე ყიფიანის ამქვეყნად მოვლინება იმთავითვე თეატრთან იყო დაკავშირებული. იმ დღეს, როდესაც იგი დაიბადა, კავკასიის მთავარმართებელს, ვორონცოვს, თავის სასახლეში წარმოდგენა ჰქონია, რომელ-ზეც მიპატიჟებული იყო იმდროინდელი თბილისის წარჩინებული საზოგადოება, მათ შორის დიმიტრი ყიფიანი მეუღლითურთ. მიუხედავად ფეხმძიმობისა, ნინო ყიფიანიც არ გამოჰკლებია ამ მნიშვნელოვან ღონისძიებას. სპექტაკლის მსვლელობის დროს მას მშობიარობის მოახლოება უგრძნია და სასწრაფოდ შინ დაბრუნებულა. მოგვიანებით კოტე თავის მოგონებაში - "ჩემი არტისტული თავგადასავალი" - წერს: დედაჩემს რომ შინ წასვლა დაეგვიანა, წარმოდგენის დროს გავჩნდებოდი შუა დარბაზშიო.

კოტეს ცოლად ჰყავდა აზნაურ ბეჟან ტატიშვილის ასული ნინო. ნინო ქვეყნის პატრიოტი ქალი ყოფილა. მას დიდ პატივს სცემდა დიმიტრი და შვილივით უყვარდა. დიმიტრისგან უსწავლია ნინოს სამშობლოს სიყვარული. ის ნაყოფიერად ეწეოდა მთარგმნელობით საქმიანობას. ზაფხულობით ნინო ქვიშხეთში სცენის მოყვარულებს აგროვებდა, პიესებს ამზადებდა და წარმოდგენებს მართავდა, როგორც ქვიშხეთში, ასევე ხაშურში, სურამსა და ბორჯომში. მიღებული შემოსავლით ეხმარებოდა ღარიბ მოწაფეებს, სტუდენტებს, სოფლის მასწავლებლებს და წერა-კითხვის გამავრცელებელ საზოგადოებას. ნინოს ხელშეწყობით არჩილ ჯორჯაძემ შექმნა დიმიტრი ყიფიანის ცხოვრებისა და მოღვაწეობის ამსახველი ნაშრომი. მან არჩილს ყოველგვარი მასალა მოუმზადა, თორემ ვინ იცის, როდის ვეღირსებოდით ამ დიდებული ქართველის ბიოგრაფიასო, - აღნიშნავდა ივანე გომართელი. ნინო ყიფიანს თავისი საამაყო მამამთილის - დიმიტრის და თავისი მეუღლის - კოტეს - ხსოვნის აღსანიშნავად თავისი სახლი ქვიშხეთში ქართველი მწერლებისთვის გადაუცია, სადაც ისინი ზაფხულობით შემოქმედებით შრომას ეწეოდნენ. კოტეს და ნინოს შვილი არ ჰყავდათ. ვაჟა-ფშაველას კოტე ყიფიანისთვის 1914 წელს მიუძღვნია ლექსი, რომელშიც მას "ქვეყნისთვის თავდადებულის ანათალი" და "უხმლოდ, უთოფოდ მებრძოლი, გამმტკიცებელი ენისა" უწოდა. კოტე ყიფიანი გარდაიცვალა 1921 წელს. დაკრძალულია დიდუბის მწერალთა და საზოგადო მოღვაწეთა პანთეონში.

ერთხელ კოტე ყიფიანი, როდესაც დიდ სცენაზე დებიუტი ჰქონდა, მეტად უხერხულ მდგომარეობაში აღმოჩნდა. 1865 წლის ზაფხულის მიწურულს გაიმართა ერთ-ერთი საქველმოქმედო სპექტაკლი. თამაშობდნენ მოლიერის პიესას "ძალით ცოლის შერთვევინება". ვინაიდან იმ დროს ქალის სცენაზე გამოსვლა თავის მოჭრად ითვლებოდა, დორიმენას როლს ვასილ მაჩაიძე ასრულებდა, ხოლო პაჟისას - კოტე ყიფიანი. ეპოქის მოდის თანახმად, დორიმენას მეტად გრძელშლეიფიანი კაბა ეცვა და ამ შლეიფის ტარება ახალბედა მსახიობ კოტეს ევალებოდა. სცენაზე რომ გამოვიდნენ, ყიფიანი მაყურებლის დანახვამ ისე დააბნია, შლეიფჩაჭიდებული იდგა, ვიდრე დორიმენას კაბაზე ქინძისთავებით მიბლანდული შლეიფი ხელში არ შერჩა. ასეთმა მოულოდნელმა სიურპრიზმა დარბაზში ხარხარი და ტაში გამოიწვია. მხოლოდ მაშინ მოვიდა გონს გარინდებული კოტე და კულისებისაკენ მოკურცხლა.

დიმიტრის ქალიშვილს, ელენე ყიფიანსაც ძმის, კოტეს მსგავსად შთამომავლობა არ ჰყოლია. ის ჟურნალისტურ და თეატრალურ საქმიანობასთან ერთად საზოგადოებრივ მოღვაწეობასაც ეწეოდა. მისი თაოსნობით გამოიცა რამდენიმე ლიტერატურული კრებული. XIX საუკუნის 70-იან წლებში იგი მონაწილეობდა ხალხოსნურ მოძრაობაში, რის გამოც ხელისუფლების მიერ იდევნებოდა. იგი მეუღლესთან, ანტონ ლორთქიფანიძესთან, ერთად ქუთაისში ცხოვრობდა და ქუთაისელი განათლებული მანდილოსნების გაერთიანებას ხელმძღვანელობდა.

"ცისკარი"

დიმიტრი ყიფიანის შუამდგომლობით დაარსდა პირველი ქართული ჟურნალი "ცისკარი". მანვე განსაზღვრა ჟურნალის თემატიკა, რომელიც ყველა კატეგორიისა და სოციალური ფენის მკითხველს ითვალისწინებდა. ჟურნალი გამოდიოდა 1852-1853 და 1857-1875 წლებში. 1852-1853 წლებში "ცისკარს" ხელმძღვანელობდა გიორგი ერისთავი.

ჟურნალის მთავარი მიზანი იყო მხატვრული ლიტერატურის გზით ეროვნული თვითშეგნების გაღრმავება, საზოგადოების განათლებისა და მწერლობის ხელშეწყობა. "ცისკარმა" ფართო საზოგადოებას გააცნო სულხან-საბა ორბელიანის, დავით გურამიშვილის, ბესიკის, ნიკოლოზ ბარათაშვილისა და სხვათა თხზულებები, რომლებიც მანამდე ხელნაწერთა სახით ვრცელდებოდა და მხოლოდ ერთეულებისთვის იყო ხელმისაწვდომი.

1857 წელს ჟურნალის გამოცემა განაახლა ივანე კერესელიძემ, რომელიც 19 წლის განმავლობაში უძღვებოდა მას. "ცისკარში" თანამშრომლობდნენ როგორც ძველი, ისე ახალი თაობის წარმომადგენლები. აქ იბეჭდებოდა ილია ჭავჭავაძის, აკაკი წერეთლის, დანიელ ჭონქაძის, ლავრენტი არდაზიანის ნაწარმოებები, ანტონ ფურცელაძის წერილები. ჟურნალის ფურცლებზე გაიშალა თაობათა პაექრობა, რო¬მელმაც დასაბამი მისცა საზოგადოებრივი ცხოვრების ახალ ეტაპს.
1957 წელს განახლებულ "ცისკარს" სათავეში ჩაუდგა ცნობილი მწერალი ვახტანგ ჭელიძე. სხვადასხვა დროს ჟურნალს რედაქტორობდნენ: კოსტანტინე ლორთქიფანიძე, ხუტა ბერულავა, ჯანსუღ ჩარკვიანი, გურამ ფანჯიკიძე, მორის ფოცხიშვილი, ჯანსუღ ღვინჯილია, იორამ ქემერტელაძე, თეიმურაზ დოიაშვილი, დავით მაღრაძე... ჟურნალ "ცისკრის" გამოცემა ბოლოს 2010 წელს განახლდა...
მხატვრული ლიტერატურის გზით ეროვნული თვითშეგნების გაღრმავება, საზოგადოების განათლებისა და მწერლობის ხელშეწყობა იყო ჟურნალ "ცისკრის" მიზანიო, - ვკითხულობთ ქართული ჟურნალისტიკის ისტორიის სახელმძღვანელოში. "ცისკრის" ისტორიის მკვლევარი, მწერალი მიხო მოსულიშვილი ამბობს, რომ "ცისკრის" წარმატება თავის დროზე ნოვატორული იდეების მქონე ავტორებმა განაპირობეს.

"აკაკი ჩამოვიდა პეტერბურგიდან და სხვანაირი ლექსების წერა დაიწყო, ნიკოლოზ ბარათაშვილის ლექსები მოიტანა ილიამ, რაღაცნაირი აღორძინების პერიოდი აქვს "ცისკარს" , მაგრამ მერე, როცა ილია იწყებს "ივერიის" და "საქართველოს მოამბის" მომზადებას, ანტონ ფურცელაძეღა შემორჩება "ცისკარს" და ნელ-ნელა მწერლები ილიასთან გადადიან..."

დიმიტრი ყიფიანმა რამდენიმე უცხოური ენა იცოდა, იცნობდა დასავლეთ ევროპის ლიტერატურას.

ლიტერატურული მოღვაწეობა ყიფიანმა თარგმნით დაიწყო. 1841 წელს თარგმნა შექსპირის "რომეო და ჯულიეტა" (გამოქვეყნდა "ცისკარში" 1896 წ.). 1851 წელს დაიბეჭდა მის მიერ რუსულ ენაზე თარგმნილი გ. ერისთავის "გაყრა". 1857-იდან თანამშრომლობდა "ცისკარში". აქვე დაიბეჭდა ჟანლისის, ოქტავ ფელიეს, მოლიერის, შექსპირის, ბომარშესა და სხვების თხზულებათა თარგმანები, 1882 წელს სანკტ-პეტერბურგში გამოაქვეყნა "ახალი ქართული გრამატიკა", რომლის გამოცემას ქართული ენისა და ქართული სკოლების დევნის პერიოდში არა მარტო პრაქტიკულ-პედაგოგიური, არამედ პოლიტიკური მნიშვნელობაც ჰქონდა. ყიფიანს ეკუთვნის ლექსი - პასუხი ვახტანგ ორბელიანის მიძღვნის ლექსზე - "ძველი მეგობრობის პასუხი" (გაზეთი "დროება", 1883, ფსევდონიმით "ბაქარ ქართლელი"), აგრეთვე მემუარები რუსულ ენაზე (1884-1885). დიმიტრი ყიფიანის სამეცნიერო-ისტორიულ ნაშრომებში დამუშავებულია საქართველოს ისტორიის არაერთი საკვანძო საკითხი: ქართველთა ეთნოგენეზისი, სახელმწიფოებრიობისა და რელიგიის ისტორია, ისტორიული გეოგრაფიის ცალკეული საკითხები, ქართული დამწერლობის წარმოშობა-განვითარება და სხვა.

დიმიტრი, თურმე, კარგად ხატავდა. მისი ვაჟის - კოტე ყიფიანის არქივის დამუშავებისას ნახეს დიმიტრის შესრულებული ნახატი. ნახატზე კოტე ყიფიანს ასეთი მინაწერი აქვს გაკეთებული: "მამიჩემის დახატული ჩემი და, ბაბალე".
დიმიტრი ყიფიანი იყო კავკასიის სოფლის მეურნეობის საზოგადოების ვიცე-პრეზიდენტი. ცოტამ თუ იცის, რომ "ხვანჭკარის" წარმოებას XIX საუკუნის 80-იან წლებში საფუძველი ჩაუყარა დიმიტრი ყიფიანმა. მან "ალექსანდროულისა" და "მუჯურეთულის" უნიკალური ყურძნის ჯიშებისაგან არასრული დუღილის მეთოდით მიიღო შესანიშნავი ნახევრად ტკბილი წითელი ღვინო, რომელსაც მაშინ "ყიფიანის ღვინო" ეწოდებოდა.

1907 წელს დიმიტრი ყიფიანმა თავისი ღვინო გაგზავნა ბელგიის ქალაქ ოსტენში გამართულ ევროპის ღვინის ფესტივალზე. ყველასთვის გასაოცრად სწორედ "ყიფიანის ღვინოს" ხვდა წილად ოქროს გრან-პრი, რომელიც დღეს ინახება საქართველოს ეროვნულ მუზეუმში. ეს იყო ქართული მეღვინეობისა და კერძოდ, ყიფიანის უდიდესი გამარჯვება.

წმინდა დიმიტრი ყიფიანი საბიბლიოთეკო საქმის განვითარების სამსახურში

წმინდა დიმიტრი ყიფიანი აქტიურად იღვწოდა საბიბლიოთეკო საქმის განვითარებისათვის. მისი თანადგომით დაარსდა საჯარო ბიბლიოთეკაც. 1840 წელს მან შეადგინა და მთავარმართებელს დასამტკიცებლად წარუდგინა "ტფილისის კერძო ბიბლიოთეკის წესდება", რის საფუძველზეც შეიქმნა პირველი წიგნსაცავი. 1846 წელს მთავარმართებლის კანცელარიის ბიბლიოთეკის ბაზაზე დაარსდა "ტფილისის საჯარო ბიბლიოთეკა". საჯარო ბიბლიოთეკის გახსნით ასრულდა იმდროინდელი ქართული საზოგადოების ოცნება, თბილისში შექმნილიყო ისეთი ბიბლიოთეკა, რომელიც ხელმისაწვდომი იქნებოდა მოსახლეობის ყველა ფენისათვის. ქართული საზოგადოების მხარდაჭერას ამ საქმეში ადასტურებს ის ფაქტიც, რომ 1848 წელს ახალდაარსებულ საჯარო ბიბლიოთეკას გადაეცა 1842 წელს დიმიტრი ყიფიანის ინიციატივით თბილისში გახსნილი "კერძო საამხანაგო ბიბლიოთეკის" ფონდი. საჯარო ბიბლიოთეკის დაკომპლექტების საქმე დაევალა მეფისნაცვლის კანცელარიის მოხელეს, გავრილ ტოკარევს და გადაწყდა, რომ ბიბლიოთეკა დაკომპლექტებულიყო წმინდა კავკასიოლოგიური ლიტერატურით. ამ საქმეში მას დიდი დახმარება გაუწია საქართველოში მყოფმა ფრანგმა მოგზაურმა დიუბუა დე მონპერემ. 1859 წლისათვის საჯარო ბიბლიოთეკის ფონდი შედგებოდა 13.260 ტომისაგან 19 ენაზე. ფონდების გაზრდასთან ერთად კანცელარიის შენობა აღარ აკმაყოფილებდა ბიბლიოთეკის მოთხოვნილებებს და საჭირო გახდა ბიბლიოთეკის შენობის აგება. 1847 წელს მთავარმართებელმა მიხეილ ვორონცოვმა თხოვნით მიმართა ცნობილ ქართველ პოეტსა და საზოგადო მოღვაწეს, ვახტანგ ორბელიანს, თავისი სახსრებით აეგო საჯარო ბიბლიოთეკისათვის შენობა, რასაც ვახტანგ ორბელიანი დაეთანხმა და 1851 წელს შენობა საჯარო ბიბლიოთეკას გადაეცა. 1850 წელს ვორონცოვმა ბიბლიოთეკარად მოიწვია მოსკოვში არსებული რუმიანცევის მუზეუმის წამყვანი თანამშრომელი ლუდვიგ დე სანტომა, რომელმაც რამდენიმე თვე იმუშავა და შემდეგ ჯანმრთელობის გაუარესების გამო სამუშაო გადაულოცა თავის შვილს, რომელიც 1857 წლამდე ხელმძღვანელობდა ბიბლიოთეკას. 1852 წლის ივნისიდან ვორონცოვის განკარგულებით დაევალა საცენზურო კომიტეტს, კავკასიის ფარგლებში დაბეჭდილი ყველა გამოცემის ორი ეგზემპლარი, როგორც სავალდებულო ცალი, გადასცემოდა საჯარო ბიბლიოთეკას.

ვორონცოვის განკარგულებით, 1852 წლამდე, წიგნით სარგებლობისათვის, ბიბლიოთეკა ღია იყო დილის 10 სა-ათიდან 4 საათამდე, 1852 წლიდან კი დღის პირველი საათიდან დაბინდებამდე. 1868 წელს კავკასიის მეფისნაცვლის გამგებლობაში არსებული დაწესებულებების რეორგანიზაციის შედეგად თბილისის საჯარო ბიბლიოთეკა და კავკასიის მუზეუმი მმართველობის ერთ სისტემაში გაერთიანდა და ეწოდა "კავკასიის მუზეუმი და ტფილისის საჯარო ბიბლიოთეკა".
1869 წელს დაიწყო ბიბლიოთეკის ახალი შენობის მშენებლობა კავკასიის მუზეუმიდან 60-იოდე მეტრის დაშორებით. 1871 წელს ბიბლიოთეკა ახალ შენობაში გადავიდა. კავკასიის მუზეუმის და ტფილისის საჯარო ბიბლიოთეკის ლეგენდარული დირექტორის, გუსტავ რადეს გარდაცვალების შემდეგ ბიბლიოთეკის დაკომპლექტების და, საერთოდ, ფუნქციონირების საქმე აირია. 1913 წლის 3 დეკემბერს ტფილისის საჯარო ბიბლიოთეკა კავკასიის მუზეუმის სამეცნიერო ბიბლიოთეკად გარდაიქმნა და მთლიანად შეერწყა კავკასიის მუზეუმს. 1914 წელს კავკასიის მუზეუმის ახალი შენობის მშენებლობის გამო ბიბლიოთეკა დაიხურა, ფონდები კი ყუთებში ჩაალაგეს და 10 წელი სარდაფებში ინახებოდა. 1923 წლის 30 მაისს, სახალხო კომისართა საბჭოს დადგენილებით, ტფილისის საჯარო ბიბლიოთეკისა და 1918 წელს დაარსებული პარლამენტის ბიბლიოთეკის ბაზაზე დაარსდა საქართველოს სახელმწიფო საჯარო ბიბლიოთეკა, რომელიც ექვემდებარებოდა საქართველოს სსრ განათლების სახალხო კომისარიატს, 1953 წლიდან ახალშექმნილ კულტური+ს სამინისტროს, ხოლო 1996 წლიდან საქართველოს პარლამენტის დაქვემდებარებაშია. 1923 წლიდან არარეგულარულად, ხოლო 1926 წლიდან რეგურალურად იღებდა საბჭოთა კავშირის ბეჭდური პროდუქციის აუცილებელ უფასო ეგზემპლარს საბჭოთა კავშირის ხალხთა ენებზე, 1950 წლიდან მხოლოდ რუსულ, უკრაინულ, სომხურ, აზერბაიჯანულ და ევროპულ ენებზე, 1923 წლიდან ბიბლიოთეკა რეგულარულად კომპლექტდებოდა საქართველოს ბეჭდური პროდუქციის აუცილებელი უფასო ეგზემპლარით (2 ერთ.).

1929 წელს ბიბლიოთეკას გადაეცა ყოფილი სათავადაზნაურო ბანკის შენობის ნაწილი (დღეს I კორპ.) 1931 წელს სამკითხველო დარბაზები გაიხსნა მკითხველთათვის. 1937 წელს ბიბლიოთეკას გადაეცა 1880-1927 წლებში მოქმედი ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების ბიბლიოთეკის წიგნადი ფონდი, რომელმაც შეავსო საჯარო ბიბლიოთეკის ფონდი და გახადა იგი ეროვნული ნაბეჭდი ერთეულის ყველაზე სრულყოფილი კოლექციის მფლობელი. 1939 წელს დასრულდა ბიბლიოთეკის წიგნადი ფონდების გენერალური სისტემატური და ანბანური კატალოგების შედგენა. ბიბლიოთეკა 1957 წლიდან აწარმოებს საერთაშორისო წიგნთგაცვლას. 1953 წელს ბიბლიოთეკას გადაეცა მიმდებარე შენობა (დღეს II კორპუსი), ხოლო 1987 წელს - იმავე ქუჩაზე არსებული გამორჩეული არქიტექტურის მქონე ყოფილი სააქციო ბანკის შენობა (დღეს III კორპუსი). 1971 წელს დაიწყო ბიბლიოთეკის წიგნთსაცავის კორპუსის მშენებლობა (დამთავრდა 1977 წელს). 1989 წელს ბიბლიოთეკამ შეიძინა პერსონალური კომპიუტერი, 1990 წლიდან დაიწყო ელექტრონული კატალოგის წარმოება. 2001 წელს შეიქმნა ბიბლიოთეკის ერთიანი კომპიუტერული ქსელი.

1955 წლიდან 1990 წლამდე სახელმწიფო რესპუბლიკური ბიბლიოთეკის სახელწოდებით ფუნქციონირებდა. 1990 წელს ეწოდა საქართველოს ეროვნული ბიბლიოთეკა, საქართველოს პრეზიდენტის 1996 წლის 25 დეკემბრის ბრძანებულებით, გადავიდა საქართველოს პარლამენტის დაქვემდებარებაში და ეწოდება "საქართველოს პარლამენტის ეროვნული ბიბლიოთეკა". 2000 წლიდან ბიბლიოთეკა ილია ჭავჭავაძის სახელობისაა.

გაგრძელება იხილეთ შემდეგ გვერდზე»»