სამეგრელოს სამთავროს ქონების მეურვე

სამეგრელოს სამთავრო 1803 წელს რუსეთის მფარველობაში შევიდა. ის საშინაო საქმეებში ავტონომიას ინარჩუნებდა და დიდიანის მთავრის ხელისუფლება მემკვიდრეობითი რჩებოდა. მაგრამ ცარიზმის პოლიტიკის მიზანი მთელ ამიერკავკასიაზე თავისი მმართველობის სისტემის დამყარება იყო. ამიტომ სამთავროებზე ადრე გაცემულ ავტონომიებს აუქმებდა. ყირიმის ომის დამთავრების შემდეგ, 1856 წელს მეფისნაცვლად დანიშნულ ბარიატინსკის იმპერატორი ავალებდა კავკასიის დამშვიდება-დამორჩილებას და მის შერწყმას იმპერიის დანარჩენ ნაწილებთან.

ყირიმის ომის დროს სამეგრელოს მართავდა დედოფალი ეკატერინე დადიანი, რომელიც რუსეთის მომხრე იყო, თუმცა მის ამ ნაბიჯსაც არ შეეძლო შეენელებინა ცარიზმის მისწრაფება - გაეუქმებინა სამთავროების ავტონომია.
ყირიმის ომის დროს თურქების ჯარმა ომარ-ფაშას მეთაურობით სამეგრელო დალაშქრა. 1855 წელს ზუგდიდი აიღო, ხოლო 1856 წელს მთავრის სასახლე გადაწვა. შემდეგში ეს სასახლე დიმიტრი ყიფიანმა განაახლა. თურქების შემოსევამ სამეგრელოს მოსახლეობას დიდი ზარალი მიაყენა. ომარ-ფაშას შემოსევით აოხრებული სამეგრელოს აღდგენა ომით გაჩანაგებულ გლეხობას მძიმე ტვირთად დააწვა. მათ ვეღარ შეძლეს მთავრისა და სხვა ფეოდალების გაზრდილი მოთხოვნილებების დაკმაყოფილება და აჯანყდნენ. ეს აჯანყება ცარიზმმა სამეგრელოს სამთავროს ავტონომიის გასაუქმებლად მარჯვედ გამოიყენა. გლეხების გამოსვლამ რუსეთს საბაბი მისცა, სამეგრელოში ჯარი შეეყვანა. ეკატერინე, შვილებთან ერთად, პეტერბურგში გაიწვიეს, ვითომდა შვილების უკეთ აღზრდის მიზნით, არსებითად კი სამეგრელოში რუსული მმართველობა განამტკიცეს. 1857 წელს სამეგრელოს დროებით, მმართველად კოლუბიანიკი დაინიშნა. ფაქტობრივად ეს იყო სამეგრელოს ავტონომიის გაუქმება. ეკატერინეს სამემკვიდრეო უფლებების შენარჩუნების გარანტია მიეცა - მემკვიდრე ნიკო დადიანი სრულწლოვნების შემდეგ კვლავ სამეგრელოს მთავრის ტიტულს მიიღებდა, მაგრამ ეს იყო ფიქცია. მოგვიანებით, 1867 წელს. ოცი წლის ნიკო დადიანს სამთავრო უფლებაზე ხელი ააღებინეს. მთავრის დაკარგული უფლების საკომპენსაციოდ ერთი მილიონი მანეთი მისცეს. დადიანის ტიტულიც გაუქმდა.

სამეგრელოს სამთავროს ავტონომიის ფაქტობრივი გაუქმებიდან ამ გაუქმების იურიდიულ გაფორმებამდე დიმიტრი ყიფიანი სამეგრელოში მოღვაწეობდა. სანამ ნიკო დადიანი სრულწლოვანი გახდებოდა, მისი ქონების დასაცავად მეურვეობა დაწესდა. მეურვეების ამორჩევა მიენდო მთავრის მშობელს, ხოლო მათი დამტკიცება - მეფისნაცვალს. 1857 წელს მეფისნაცვალმა ბარიატინსკიმ მეურვეებად დანიშნა ბარონი ნიკოლაი და თავადი დავით ჭავჭავაძე. მთავრის ქონების ინვენტარიზაციის ჩასატარებლად შეიქმნა კომისია დიმიტრი ყიფიანის მეთაურობით. კომისიაში კიდევ ოთხი წევრი შედიოდა: მეფისნაცვლის, ქუთაისის გენერალ-გუბერნატორის, სამეგრელოს საბჭოს და ეკატერინე დადიანის თითო წარმომადგენელი. დიმიტრი ყიფიანის გადმოცემით, კომისიას შემოუვლია ყველა სახასო სოფელი, სადაც მოხელეებს და კეთილსინდისიერ ხნიერ კაცებს ეკითხებოდა, თუ რა იყო სახასო საკუთრება მთავრისა, სად რა შენობა იყო მისი და ვის რა გადასახადი ემართა. ეკატერინე ძმისა და სიძის მეურვეობის უკმაყოფილო დარჩა და ბარიატინსკის სთხოვა, მცირეწლოვანი მთავრის, ნიკო დადიანის მეურვედ მარტო დიმიტრი ყიფიანი დაემტკიცებინა. მეფისნაცვალმა შეასრულა მისი თხოვნა, მით უფრო, რომ მეურვედ მასაც ყიფიანი ერჩია, რადგან ეს უკანასკნელი მისი საბჭოს წევრი იყო და ეგონა, როგორც მინდა, ისე გამოვიყენებო. მაგრამ დიმიტრი პრინციპული კაცი იყო. მან რადგან დადიანის მეურვეობას ხელი მოჰკიდა, მოვალეობას ერთგულად ასრულებდა და ეკატერინეს ინტერესებს იცავდა. მთავრის ოჯახის რუსეთში გაწვევის შემდეგ სამეგრელოში გავრცელდა აზრი - მთავარი სამუდამოდ არის გადაყენებული და მისი მამული ხაზინას ეკუთვნის, ამიტომ სჯობს, ადგილობრივებმა დაიტაცონ მამული, ვიდრე ხაზინამ დაისაკუთროსო. დადიანების მამულის დაქუცმაცების მომხრე არ იყო საიმპერატორო ხელისუფლება, ამიტომ იმპერატორმა სამეგრელოს მთავრის დარღვეული უფლებების აღდგენის გადაწყვეტილება დაამტკიცა. სამეგრელოს მთავრის ქონებრივ უფლებებს დიმიტრი ყიფიანიც ენერგიულად იცავდა, რის გამოც ბევრი უსიამოვნება შეხვდა. მთავრის ინტერესების გადამეტებული დაცვისათვის მეფისნაცვალს ყიფიანი საბჭოდან და, საერთოდ, სამსახურიდან დაუთხოვია.

დიმიტრი ყიფიანის მეურვეობის პერიოდში სამეგრელოს მთავრის მამულის შემოსავალი მნიშვნელოვნად გაიზარდა.

როდესაც საუბარია დიმიტრი ყიფიანზე, როგორც სამეგრელოს სამთავროს ქონებრივ მეურვეზე, თავისთავად ჩნდება კითხვა - რატომ დათანხმა იგი, მიეტოვებინა სახელმწიფო სამსახური და ხელი მოეკიდა საჩოთირო და თავსატეხი საქმისთვის - მეურვეობისთვის.

თვითონ დიმიტრი განმარტავდა, რომ სამეგრელოს მთავრის ქონების მეურვედ მისი დანიშვნა დაკავშირებული იყო სამეგრელოს ბატონიშვილებისათვის მამულების შენარჩუნებასთან, რათა იქაური მიწები ცარიზმის საკოლონიზაციო ფონდში არ შესულიყო: "ეს იყო ჩემი საფიქრებელი და ამიტომ ვიყავ დიდად თავგამოდებული", ასე რომ, ერთდროულად თანხაც შევმატე დადიანებს და მამულიც შევუნარჩუნეო.
დიმიტრის რძალს (კოტეს მეუღლეს) ნინოს მამამთილისთვის უკითხავს: - მამა, როცა თქვენ სამეგრელოს მთავრის მზრუნველად იყავით, სამსახურს თავი რად დაანებეთო.
დიმიტრის ასეთი პასუხი გაუცია: "რუსეთის მთავრობას უნდოდა მთავრის ობლებისათვის დაენიშნა პენსია და სამთავროს ნაცვლად მიეცა გროშები, მათი მამული კი გამოეცხადებინა სახელმწიფოს საკუთრებად. ეს რომ ასე მომხდარიყო, იქ აუარებელ მინდვრებს და ჭაობებს დააშრობდნენ და უსათუოდ კოლონისტებს დაასახლებდნენ. ეკატერინე დადიანი თანახმა იყო მთავრობის წინადადებაზე, მაგრამ როცა მე ავუხსენი მას, თუ რა შედეგი მოსდევდა მამულზე ხელის აღებას და კოლონისტების გადმოსახლებას, დამეთანხმა და მომანდო, საქმე ისე მეწარმოებინა, როგორც მე მესმოდა. მაშინ ავიღე შვებულება და წავედი პეტერბურგს, სამინისტროს მათს წინადადებაზე უარი განვუცხადე და წარვუდგინე შემდეგი მოთხოვნა: სამთავროზე ხელის აღებისათვის ობლებს მიეცეთ 2 მილიონი მანეთი და მათ საკუთრებად დარჩეთ მთელი ის მამული, რაც დღეს ობლების მფლობელობაშია. პენსიაზე კი უარი განვაცხადე. ეს რომ მინისტრმა წაიკითხა, შემომხედა და მითხრა: თქვენ რუსეთის სახელმწიფოებრივ სამსახურში თვალსაჩინო ადგილი გიჭირავთ და თქვენთვის უხერხული უნდა იყვეს, რომ არ იცავდეთ სახელმწიფოს ინტერესებს და იცავდეთ მთავრისა და მთავრის შვილებისას!

მე ვარჩიე, დამეკარგა სამსახური, მაგრამ ობლებისათვის შემენარჩუნებინა მამული, რათა სამეგრელოს მინდვრები არ გამხდარიყო საკოლონიზაციო ადგილად. ეს იყო ჩემი საფიქრებელი და ამიტომ ვიყავი დიდად თავგამოდებული. იქვე შევედი კანცელარიაში, ვთხოვე ერთი ფურცელი ქაღალდი, დავწერე სამსახურიდან გათავისუფლების თხოვნა და შევუტანე მინისტრს. ვუთხარი, რომ მე ამ თხოვნას დღესვე ვაგზავნი თბილისში, ვისთანაც ჯერ არს, რათა სამსახურიდან გამათავისუფლონ-მეთქი".

დიმიტრიმ სამსახური დაკარგა, მაგრამ დადიანების მამული კოლონისტების დასახლებისაგან იხსნა. მან შეძლო სამეგრელოს სამთავროს მიწების მთავრის საკუთრებაში შენარჩუნება და ამით ჩაშალა ცარიზმის განზრახვები. გადმოცემის თანახმად, დიმიტრის მეუღლისთვის პეტერბურგიდან წერილი გაუგზავნია: ბარიატინსკის შამათი გავუკეთეო. ნინო ყიფიანმა სხვასაც აჩვენა ეს წერილი, რამაც, ალბათ, ყიფიანის თანამდებობიდან გადაყენების საქმე დააჩქარა. რაკი დიმიტრი ყიფიანმა ცარიზმის ბრმა იარაღის როლის შესრულება არ ისურვა, იგი შერისხული იქნა. ყიფიანი სახელმწიფო სამსახურიდან დაითხოვეს.

დიმიტრი ყიფიანის წერილი გრიგოლ ორბელიანს

პეტერბურგში საქმეებზე გამგზავრებულ დიმიტრის წერილი მიუწერია გრიგოლ ორბელიანისათვის:

"ქალაქში ხმა დაუგდიათ, ყიფიანი პეტერბურგში რჩებაო, ამა და ამ ადგილს აძლევენ და ცოლ-შვილსაც იბარებსო. სხვამ იქნება არა, მაგრამ თქვენ, მგონია, ადვილად დამიჯეროთ, რომ ჩემს სამშობლო-ქვეყნის მიწა-წყალი... ჩვეულება, ზნეობა, ზრდილობა, ათასნაირი სხვადასხვა თვისება, რომელსაც კაცი ვერსადა პოვებს, თუ არა შინა, ყოველივე ეს ისე ძვირფასად რადმე მიმაჩნია, რომ ვისაც კი ცოტაოდენი გრძნობა შეჰრჩენია, კაცმა თავისის ნებით არასოდეს არ უნდა განუტევოს, თუ ძალით არ განატევებინეს. ღვთის გულისათვის, რას დამახარბებენ აქ ისეთსა, რომ ამაში გამაცვლევინონ... მე ძველი კაცი ვარ და ღვთის სასოება ისე არს ჩემს გულში დამკვიდრებული, რომ მისი შერყევა ვერც ერთმა ახალმა იდეამ ვერ შეძლო. ისევ გუთანს მოუდგები, ნაბადს მოვისხამ და ჩემს ქვეყანას კი აგრე ადვილად ვერ მოვჰსცილდები"...

დიმიტრის მონაწილეობა ქართული თეატრის დაარსებაში

დიმიტრი ყიფიანი XIX საუკუნის 30-იან წლებში სცენისმოყვარეთა წრეებშიც საქმიანობდა. მას მონაწილეობა მიუღია მანანა ორბელიანის თაოსნობით დადგმულ "აქტისნაირ წარმოდგენაში" და შემდეგ ვახტანგ ორბელიანის წრეში. 50-იან წლებში გიორგი ერისთავთან ერთად დიმიტრი ყიფიანიც მონაწილეობდა ქართული პროფესიული დრამატული თეატრის აღდგენაში. ეს თეატრი მიზნად ისახავდა ქართულ საზოგადოებაში პატრიოტული ძალების გამოღვიძებას, ცხოვრების განახლებისათვის ხელის შეწყობას. დიმიტრი უშუალოდ მონაწილეობდა თეატრის საქმიანობაში და სცენაზეც გამოდიოდა. 1859 წლის 2 იანვარს ისტორიულ სპექტაკლ "გაყრაში" დიმიტრი ყიფიანს შეუსრულებია ივანეს როლი, ხოლო იმავე წლის 3 მაისს "დავაში" - თავად იაია ჭიორელის როლი. "გაყრაში" ყიფიანი შემდეგაც გამოდიოდა ივანეს როლში. სწორედ იმ პერიოდში, მოგზაურობის დროს, იყენებდა დიმიტრი ნივთებს, რომლებიც დღეს კინოსა და თეატრის მუზეუმის მემორიალურ ფონდში ინახება. ესენია: დიმიტრი ყიფიანის სამგზავრო ნესესერი, ანუ პირადი ჰიგიენისა და მაკიაჟის საგნებისთვის განკუთვნილი ყუთი და სამგზავრო ვერცხლის ჭიქა. მუზეუმის საინვენტარო წიგნში დაფიქსირებულია, რომ ორივე ექსპონატი 1961 წელსაა გატარებული. სხვა არანაირი ინფორმაცია არ არსებობს. თუმცა, დანამდვილებით შეიძლება ითქვას, რომ ორივე ნივთი დიმიტრი ყიფიანს ეკუთვნოდა. ამას ნესესერსა და ჭიქაზე დატანილი მონოგრამები ადასტურებს, რომელიც ორი ნაწილისგან შედგება: მთავარი დეტალი სპილენძის გვირგვინია, მის ქვემოთ კი იშვიათი ხელოვნების ლითონის ასოებით შესრულებული საზოგადო მოღვაწის ინიციალია. წარწერა ერთსტრიქონიანია, ცენტრალური ადგილი გვარს უკავია, სახელის აღნიშვნის დროს კი საზედაოდ გამოყვანილია ასომთავრული "დ", რომლის სფეროშიც ჩაწერილია "დიმიტრი".

სამწუხაროდ, ქართული თეატრი მალევე დაიხურა და 1879 წლამდე მუდმივი, პროფესიული ქართული თეატრი აღარ არსებობდა.

გიორგი ერისთავის თეატრის დახურვის შემდეგ მოწინავე ქართველი ახალგაზრდობის ერთი ჯგუფი ცდილობდა, კვლავ აღედგინა ქართული სცენა. დიმიტრი ყიფიანი ამ წამოწყებაშიც აქტიურად მონაწილეობდა. 60-70-იან წლებში დიმიტრი მეთაურობდა თბილისის სცენისმოყვართა წრეებს და რეჟისორობდა მათ წარმოდგენებს. სცენისმოყვარეთა ერთ-ერთ ასეთ წრეზე მოგვითხრობს ანტონ ფურცელაძე. 1860-1862 წლებში, როცა იგი სალდათის ბაზართან მდებარე პატარა ნესტიან ოთახში რამდენიმე სემინარიელთან და კანცელარიის წვრილ მოსამსახურესთან ერთად ცხოვრობდა, მათთან მოდიოდნენ ხოლმე პეტრე უმიკაშვილი, დიმიტრის ვაჟი ნიკო ყიფიანი, ვასილ მაჩაბელი და სხვები. ამ წრის მონაწილე ახალგაზრდები კითხულობდნენ ახალი მიმართულების ლიტერატურულ ნაწარმოებებს, წერდნენ რეფერატებს. წრეში წარმოშობილა აზრი გაუქმებული ქართული თეატრის აღდგენისა. დაუწყიათ რეპეტიციები, მაგრამ სასცენო ხელოვნების გამოუცდელობა ხელს უშლიდა საქმის წარმატებას. რეპეტიციების დროს გამოჩენილა უცნობი ახალგაზრდა კაცი - ვახტანგ თულაშვილი, რომელიც დამწყებ მსახიობებს სასარგებლო შენიშვნებს აძლევდა. შემდეგ, სულ მალე, მათი სენაკი დიმიტრი ყიფიანს მოუნახულებია, რამაც წრის წევრები, თურმე, ძალიან გააოცა. ამ დროს დიმიტრის კავკასიის სამოქალაქო მმართველობაში ერთ-ერთი მაღალი თანამდებობა ეკავა.

წრის "მსახიობებს" დიმიტრი ყიფიანი მითითებებს აძლევდა ისეთი ცოდნით, რაც დიდი სცენის ბევრ რეჟისორს ჭკუის სასწავლებლად გამოადგებოდა. ყიფიანი კარგად იცნობდა თავისი დროის თეატრალურ ცხოვრებას. სამსახურებრივი მოვალეობის გამო პეტერბურგში ყოფნისას, 1860 წელს, იგი სისტემატურად ესწრებოდა ოპერისა და ფრანგული თეატრის სპექტაკლებს. იმ დროს პეტერბურგში საგასტროლოდ ჩამოსული ყოფილა სახელგანთქმული იტალიელი ტრაგიკოსი მსახიობი ქალი ადელაიდა რისტორი. პეტერბურგის თეატრალური საზოგადოება მოუხიბლავს ამ მსახიობის ნიჭიერებას. დიმიტრი მეუღლეს წერდა: "მეც ავიღე აბონემენტი ერთი სავარძლისა რისტორის და იტალიური ოპერის წარმოდგენებზე. მერე იცი, რა მიჯდება? ძნელია ამის თქმა - 180 მანეთი! მაგრამ რას იზამ..."

დიმიტრი იყო სცენის დიდი მოყვარული, ის თვალყურს ადევნებდა არა მარტო თბილისისა და იმპერიის დედაქალაქების, არამედ უცხოეთის, მათ შორის პარიზის სცენასაც. და არა მარტო თვალყურს ადევნებდა, სწავლობდა კიდეც სახელგანთქმული მსახიობების სასცენო ხელოვნებას. წრის გამოუცდელი ბიჭები დიმიტრი ყიფიანმა ნამდვილ მსახიობებად აქცია და მათ სულის მხნეობა, გამბედაობა და სიმამაცე ჩაუნერგა. ისინი როლებს მთელი შეგნებით ითვისებდნენ.

მსახიობების მომზადების შემდეგ დიმიტრი ყიფიანმა, წრის წევრების თხოვნის გარეშე, მათ დიდ სცენაზე გასვლის ნებართვა მოუპოვა. ქართულ წარმოდგენას, რომელსაც ბრწყინვალედ ჩაუვლია, დასწრებიან მეფისნაცვლის მოხელეები, გუბერნატორი, წარჩინებული ვაჭარ-მოქალაქეები თავიანთი ოჯახებით. ბევრი მსურველი დარბაზში ვერ მოხვედრილა. წარმოდგენის შემოსავალს 800 მანეთი შეუდგენია. ეს ფული წრის წევრებს თბილისის გიმნაზიისთვის გადაუციათ. თურმე, სპექტაკლში ქალების როლიც ვაჟებს შეუსრულებიათ (როგორც ადრე ვთქვით, იმ დროს სცენაზე ქალების გამოსვლა სათაკილო საქციელად ითვლებოდა). შემდეგში წრეს შეემატნენ: ისტორიკოსი დიმიტრი ბაქრაძე, იაკობ გოგებაშვილი, იოსებ მამაცაშვილი, ნიკო ცხვედაძე, ნიკო ლომოური და სხვ. მალე სცენაზე ქალებიც გამოჩდნენ.

დიმიტრი ყიფიანმა ნება დართო თავის ქალიშვილს, ელენეს, მონაწილეობა მიეღო წრის წევრთა მიერ გამართულ წარმოდგენებში. სცენაზე გამოჩნდნენ სხვა ქალებიც: ელენე ბროძელი (შემდეგში ანტონოვსკაია), ბაბო ხერხეულიძე, დარია მამაცაშვილი, ოლღა და ლიზა ყაზბეგები, ბარბალე ვაჩნაძე და სხვები. წრეს წარმოდგენებიდან მიღებული ფულით სოფელ ხოველში სკოლა გაუხსნია. წრემ ქართულ სცენას არაერთი ნიჭიერი მსახიობი გაუზარდა. ქართულმა სცენამ დიდი როლი შეასრულა ეროვნული თვითშემეცნებისა და თვითშეგნების ამაღლებაში. 1879 წელს ისევ განახლდა ქართული თეატრი მუდმივი დასით.

1879 წლის თებერვალში ილია წერდა: "ჩვენს სცენას ორ ღვაწლს ვთხოვთ: პირველი, რომ ის იყოს ჩვენი ჭკუისა და გულის განმანათლებელი და მწვრთნელი, მეორე, იგი უნდა იქმნას იმ ადგილად, სადაც ჩვენი ენა ფეხზე უნდა წამოდგეს მთელის თავისი შეგნებით და სიმდიდრით... ამბობენ, ამ საქმეში მეთაურობას ჰკისრულობს ჩვენი - ყოველ საქმეში დაუღალავი მოღვაწე - დიმიტრი ყიფიანი. ჩვენი ფიქრით, უკეთეს კაცს ვერ ჩააბარებენ ამ დიდს და მძიმე საქმეს, როგორიც ქართული სცენაა... თვითონ იმ თხზულებათა აღმორჩევა, რომელსაც დიმიტრი ყიფიანი თარგმნის ხოლმე, ცხადად გვიმტკიცებს, რომ მას სცენა მიაჩნია იმ დიდ სკოლად, საცა ოსტატად მოწვეულნი უნდა იყვნენ იმისთანა სახელოვანი კაცნი, როგორც შექსპირი და მოლიერი და სხვა მათი მიმდევარი გამოჩენილი მწერალი..."

ილია ჭავჭავაძესა და აკაკი წერეთელთან ერთად დიმიტრი ყიფიანმა აქტიური მონაწილეობა მიიღო 1879 წელს ქართული თეატრის განახლებაში. იყო დრამატული საზოგადოების დამფუძნებელი წევრი და შედიოდა მის გამგეობაში.

ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოება

"სწავლა აპატიოსნებს კაცსა, აფაქიზებს, აღონიერებს, ზეაღავლენს და ღირსჰყოფს დაუსაბამობასთან მიახლოებისა... განათლება ყველას გვათანასწორებს", - დიმიტრი ყიფიანი

ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების ჩამოყალიბების იდეა ცნობილი ქართველი მოღვაწის იოსებ მამაცაშვილის ოჯახში დაიბადა, სადაც ხშირად იკრიბებოდნენ ქართული ინტელიგენციის წარმომადგენლები: დიმიტრი ბაქრაძე, კონსტანტინე მამაცაშვილი, ვახტანგ თულაშვილი, ნიკო ცხვედაძე, ანტონ ფურცელაძე... პირველად საზოგადოებას კერძო წრის სახე ჰქონია და ძირითადად საქველმოქმედო თანხების მოძიებით იყო დაკავებული.

1877 წელს ნიკო ცხვედაძეს, იაკობ გოგებაშვილს და ვახტანგ თულაშვილს უთხოვიათ დიმიტრი ყიფიანისთვის, მონაწილეობა მიეღო წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების დაარსებაში. დიმიტრის საღამო ხანს სწვევიან. იაკობ გოგებაშვილი წერს, რომ მათ წინადადებას ძვირფასი მასპინძელი მხურვალე თანადგომით შეხვდა. გადაწყდა: საზოგადოების წესდების შესამუშავებლად დიმიტრი ყიფიანის სახლში შეკრებილიყვნენ. 1879 წლის მარტში დიმიტრი ყიფიანის, ბესარიონ ღოღობერიძის, ილია ჭავჭავაძისა და სხვების მიერ შედგენილი საზოგადოების წესდება მთავრობამ დაამტკიცა. თუმცა საქმე ასე იოლად არ იყო: თითქმის წელიწადი დასჭირდა წესდების დამტკიცებას, რადგან მთავრობამ მოითხოვა შეეცვალათ პროექტის მესამე მუხლი, რომელშიც ეწერა: "საზოგადოება თავის საგანს მიაღწევს იმით, რომ სახალხო სკოლებში დასაწყის სწავლებას შემოიღებს სამშობლო, ბავშვებისათვის გასაგებ ენაზე".

დავა საზოგადოების სასარგებლოდ გადაწყდა...

ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების პირველ თავმჯდომარედ აირჩიეს დიმიტრი ყიფიანი. შემდგომში, 1885-1907 წლებში, საზოგადოებას უცვლელად თავმჯდომარეობდა ილია ჭავჭავაძე, ილიას სიკვდილის შემდეგ კი - ჯერ გიორგი ყაზბეგი და შემდეგ სხვა სახელოვანი ქართველი მოღვაწეები.

ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელმა საზოგადოებამ თითქმის ნახევარი საუკუნე იარსება და დიდად შეუწყო ხელი საქართველოში სწავლა-განათლებისა და კულტურის განვითარებას. ამ ხნის მანძილზე იგი თანდათან იზრდებოდა და თავისი განყოფილებების მეშვეობით მთელ საქართველოში მოქმედებდა.

საზოგადოების ნაყოფიერ მუშაობას განაპირობებდა ის, რომ მის საქმიანობას იმთავითვე სწორი ეროვნული მიმართულება მისცეს. მეფის მოხელეთაგან შეზღუდვის მიუხედავად, წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოება შეუდგა სკოლების გახსნას. სკოლები დაარსდა თბილისში, ქუთაისსა და სენაკში, კავკავში (დღევანდელ ვლადიკავკაზში), ხელთუბანში, გომარეთში, თიანეთში, რეხში და სხვაგან. ამ სკოლებში საზოგადოების მესვეურები ქართულ ენას ნერგავდნენ. მაშინ, როცა მეფის ხელისუფალნი ქართულის შეზღუდვისათვის იბრძოდნენ, საზოგადოების წევრები ყველაფერს აკეთებდნენ, რომ ქართული წეს-ჩვეულებები და ენა პირველ რიგში იქ აღორძინებულიყო, სადაც დროთა ვითარებაში დავიწყებას იყო მიცემული.

1907 წელს საზოგადოებამ განიზრახა გაეხსნა ქართული სკოლა ფერეიდანში, სადაც მე-17 საუკუნის დამდეგს ირანის მრისხანე შაჰის აბას პირველის მიერ კახეთიდან გადასახლებული ქართველების შთამომავლები ცხოვრობდნენ. მათგან ერთ ნაწილს დავიწყებული ჰქონდა ქართული ენა და მაჰმადიანობის წიაღში მოხვედრილს ეროვნული გრძნობაც მისუსტებოდა. ფერეიდანში სკოლის გასახსნელად საკმაო თანხა გამოიყო, მაგრამ სხვადასხვა მიზეზის გამო სკოლის გახსნა ვერ მოხერხდა.
წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოება დიდ მუშაობას ეწეოდა სკოლების მოსამარაგებლად სასკოლო სახელმძღვანელოებით, დაფებით, ავეჯით... გამოსცემდა სახელმძღვანელოებს მოსწავლე ახალგაზრდობისათვის, აგრეთვე, წიგნებს ფართო მასებში გასავრცელებლად. ქართული წიგნები ეგზავნებოდა საზღვარგარეთ მყოფ ქართველობასაც. 1909 წელს საზოგადოებამ, იაკობ გოგებაშვილის თხოვნით, თურქეთში მცხოვრებ ქართველებს საჩუქრად გაუგზავნა დიდი რაოდენობით "დედაენა".

წერა-კითხვის გამავრცელებელმა საზოგადოებამ თვალსაჩინო სამუშაო ჩაატარა ბიბლიოთეკების ქსელის შესაქმნელად, სადაც ქართველები გატაცებით ეუფლებოდნენ ცოდნას. მან საფუძველი ჩაუყარა დიდ წიგნსაცავს და დროთა განმავლობაში აქ თავი მოუყარა არა მარტო ნაბეჭდ, არამედ ხელნაწერ წიგნებს, საბუთებს და ისტორიული მნიშვნელობის სხვა სახის წერილობით ძეგლებს. ამ გზით საზოგადოების წიგნსაცავში აღმოჩნდა და დაღუპვასა და განიავებას გადაურჩა საქართველოს ისტორიისა და ქართული კულტურის არაერთი მნიშვნელოვანი წყარო. ეს მასალები საზოგადოებამ ნაწილობრივ კერძო პირებისაგან შეიძინა, მათი ერთი ნაწილი კი შემოწირულობის სახით მიიღო. ამ მხრივ განსაკუთრებით აღსანიშნავია სამეგრელოს უკანასკნელი მთავრის შვილის ნიკო დადიანის მდიდარი ბიბლიოთეკა.
არსებობის მანძილზე წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოება პროპაგანდას უწევდა საქართველოს ისტორიასა და ქართულ მწერლობას. ის არა მარტო გამოსცემდა ქართულ წიგნებს, არამედ ხშირად მართავდა სახალხო სანახაობებს, საღამოებს, სადაც ისმოდა ქართული სიტყვა. ამ საღამოების შემოსავალი ისევ საზოგადოების საჭიროებებს ხმარდებოდა. ხშირად კი გამგეობა აღებული ფულის ნაწილს უნაწილებდა ქართველ მწერლებს.

წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოება დიდად ზრუნავდა ქართველ მოსწავლე ახალგაზრდობასა თუ ღარიბ სტუდენტებზე, შეძლებისდაგვარად უნიშნავდა მათ სტიპენდიებს.

წერა-კითხვის გამავრცელებელმა საზოგადოებამ განსაკუთრებით აქტიური როლი შეასრულა ქართველ მოღვაწეთა ხსოვნის აღნიშვნისა და უკვდავყოფის საქმეში, 1893 წელს განჯიდან ნიკოლოზ ბარათაშვილის ნეშტის გადმოსვენებაში, 1895 წელს კრწანისის ბრძოლის 100 წლისთავის გადახდაში, რაფიელ ერისთავის მოღვაწეობის 50 წლის იუბილეს აღნიშვნაში; დიდი მუშაობა გაშალა ილია ჭავჭავაძის სახელის უკვდავსაყოფად, მისი თხზულებების გამოსაცემად და მემკვიდრეობის დასაცავად. საზოგადოებამ არსებობა შეწყვიტა 1926-27 წლებში.

დიმიტრი ყიფიანი დიდ მნიშვნელობას ანიჭებდა საქართველოს ისტორიის შესწავლას. კიცხავდა იმ ავტორებს, რომლებიც მას სათანადოდ ვერ აფასებდნენ. თავის ნაწერებში კრიტიკულად აფასებდა ქართველი ხალხის წარსულის ამსახველ საისტორიო თხზელებებს და ცდილობდა მათში გადმოცემული ნამდვილი და გაზვიადებული ამბები ერთმანეთისგან გაეცალკევებინა. დიმიტრი ყიფიანისთვის დამახასიათებელია რწმენა სამშობლოს ისტორიული ძალებისადმი. 1854 წელს იგი წერდა: "საქართველომ 22 საუკუნის განმავლობაში გაუძლო ჟამთა სვლას. ის მომსწრე იყო მრავალი სახელმწიფოს დამხობისა (ნინევია, ასურეთი, ფრიგია, ბაქტრია) და მხოლოდ მან, ერთმა, XIX საუკუნისათვის შეინარჩუნა დამოუკიდებლობა და ქრისტიანული მართლმადიდებლობა წარმართობასა, ცეცხლთაყვანისმცემლობასა და მაჰმადიანობას შორის 15 საუკუნის განმავლობაში". ამ სიტყვებში ჩანს არა მარტო მშობელი ქვეყნის წარსულის გამო სიამაყე, არამედ ის პირდაპირ მიუთითებს, რომ ასეთი იშვიათი გამძლეობის ქვეყნის არსებობა სრულიად კანონზომიერი და სასიქადულო მოვლენაა. "თავისი არსებობის მთელ მანძილზე, - წერდა დიმიტრი, - მტრები ყოველი მხრიდან იყვნენ მომდგარნი და ჩვენს ქვეყანას გააფთრებით ესხმოდნენ თავს". თავდამსხმელთაგან ყიფიანი გამოყოფს ჩინგის ყაენის ურდოებს, ჯალალედინს, მურვან ყრუს, თემურ-ლენგს. ის დაასკვნის, რომ კაცობრიობისთვის უბედურების მომტანი არერთი დარტყმა საქართველომ თავის თავზე მიიღო და ის დასავლეთის ცივილიზაციას ააცილა.

დიმიტრი ყიფიანი იმასაც აღნიშნავდა, რომ ქრისტიანული ეკლესია საქართველომ ცეცხლისა და მახვილის მტრულ გარემოცვაში გამოატარა და გასხივოსნებული სახით შეინარჩუნა. ყიფიანი, ერთი მხრივ, მიუთითებს იმ დიდ როლზე, რომელიც ქრისტიანულმა იდეოლოგიამ შეასრულა ქართველი ერის თვითმყოფადობის შენარჩუნებაში და, მეორე მხრივ, აღნიშნავს საქართველოს დამსახურებას საერთოდ ქრისტიანული სარწმუნოების და კულტურის დაცვის საქმეში.

გაგრძელება იხილეთ შემდეგ გვერდზე»»