ვახტანგ ორბელიანისა და დიმიტრი ყიფიანის მიმოწერა ლექსად

ვახტანგ ორბელიანი და დიმიტრი ყიფიანი მეგობრები იყვნენ. ვახტანგ ორბელიანი დაიბადა 1812 წლის 5 აპრილს. პოეტის დედა ერეკლე მეორის ასული თეკლე ბატონიშვილი გახლდათ. მამასაც ვახტანგი ერქვა, ის რუსებმა აიძულეს, აჯანყებული კახელების წინააღმდეგ საომრად წასულიყო, მან კი ხმლის ამოუღებლად თავი შეაკლა კახელ მეომარს. თავისი სიკვდილით ოჯახი გადაარჩინა განადგურებას და კახელების წინააღმდეგ კი მაინც არ იბრძოლა... მამის გარდაცვალებიდან ერთ თვეში შობილ ვაჟს თეკლემ თავისივე მამის სახელი დაარქვა. გავიდა დრო, ორბელიანის ქვრივი თეკლე და ოციოდე წლის ვახტანგი 1832 წლის შეთქმულების მონაწილენი გახდნენ, რისთვისაც რუსულმა იმპერიალისტურმა რეჟიმმა ისინი საქართველოდან გადაასახლა. ვახტანგ ორბელიანი რომანტიკოსი პოეტი იყო. 1832 წლიდან, შეთქმულების ჩავარდნის მერე, ვახტანგი თითქოს პესიმისტი გახდა. გადასახლებულმა ვახტანგმა 1883 წელს დიმიტრი ყიფიანს, თავის ძველ მეგობარს, მისწერა ლექსი "ძველ მეგობარს". ლექსში კარგად ჩანს ორბელიანის წუხილი სიბერის გამო და მისი სურვილი, ძველ მეგობართან ერთად მიმართოს დიდ ლიტერატურას (რუსთაველს, გოეთეს (გეტეს), შექსპირს, შილერს), დრო გაატარონ ბუნებაში და სამშობლოს ისტორია გაიხსენონ.

ძველ მეგობარს

"დავბერდი, დავჩაჩანაკდი, წვერი შემექმნა ჭაღარა;
შინ ცოლ-შვილს მოვძულებივარ, მოყვასთ უნდივარ აღარა.
წავიდნენ წელნი, დავბერდი, ვეღარ ვნადირობ მთა-ბარში,
ვეღარ მოვექეც მთას წვერზედ ვეღარც ავდარში, ვერც დარში
და ვეღარ ვუმზერ იქიდამ სამშობლო მამულს დახატულს,
ტურფად, ვით სასძლო ასული მშვენიერებით შეკაზმულს!
ძველმა სიმარდემ მიმტყუნა, ძლივსღა შევმჯდარვარ ცხენზედა.
ვეღარ ვნადირობ, ვერ ვმარდობ, ვეღარ დავქროლავ ველზედა.
დავბერდი! აღარ ვარგივარ არც ჩემს სახლს გარე, არც შინა,
აღარც მეჯლისში, არც ლხინში, აღარც ბრძოლაში მტრის წინა!
მოდის კეკლუცი და ტურფა, მშვენიერება ასული:
გაივლის ჩემ-წინ და წავა, ერთს არ მომხედავს წყეული.
ამასაც ვითმენ, - შენ და მე ბევრი რამ მოგვითმენია,
დიახ, მოვხუცდით! ერთი-ღა მხოლოდ ნუგეში გვრჩენია;
ვისიც თვალს კიდევ ახარებს ბუნების მშვენიერება,
ვინც არ დამშვრალა გულითა და კვლავ სწამს ძმობა, ერთობა,
ვისიც სულს შერჩა ბოლომდის ცის ნაპერწკალი ცხოველი,
იმისთვის სიტკბოებითა მაინც სავსეა სოფელი.
მაგრამ მარტო ვარ, არვინ მყავს, მე აქ არვისი რა მესმის,
ვინც რომ მიყვარან, ვერ ვხედავ, ამაოდ გული მათ სძებნის!
მოდი, რკინის გზა გვერდით გაქვს, მოსვლა არ გაგიძნელდება,
მოდი, აქ მიძევს თვალთ წინა რუსთველის დიდი ქმნილება,
იმის ფურჩვნილის ლექსებით სული და გული დავიტკბოთ;
გეტე, შექსპირი, შილერი კვლავ ერთად გადავიკითხოთ.
გული საუბარს მივანდოთ და მოვიგონოთ წარსული,
სამშობლოს ისტორიისა გადავხსნათ დიდი რვეული.
ერთად შევხედოთ ჩვენს ცასა და ზედ გარდათხმულს ლაჟვარდსა,
მასში მნათობთა ელვარეთ, მთვარეს, დიდებით მავალსა,
და რა გაივლის ზაფხული და დაგვიდგება ზამთარი,
ნისლი მოიცვამს მთა-ბარსა, დაგვძლევენ თოვლი და ქარი, -
აჰა, გრიალებს ბუხარი, გამდევნი შავი სევდისა,
და ცხოველს ნაღვერდალზედა ტრიალებს მწვადი შველისა;
გავშალე ქეჩა-ხალიჩა, მოვუსხდით; კულა კარკარებს...
მაგრამ რას ვროტავ? ამაოდ გული მეგობარს გულს ეძებს".
ვახტანგ ორბელიანი (1883 წ.)

იმავე წელს დიმიტრი ყიფიანმა ლექსადვე მისწერა ვახტანგ ორბელიანს - "ძველი მეგობრის პასუხი":

"ვინ-ონო ჩემო! ასჩივებიხარ დაბერებასა?
ეს ის არ იყო, როს ცხებული შენი მშობელი
ცისმარადისად ზე აღუვლენდა ღმერთს ვედრებასა
შენისა სიყმის, შენის სიცოცხლის შემომტრფობელი?
ქვეყნის თანარსის კანონის ძალით რა არ ჰბერდება
და, როგორც ვამბობთ, სულ სხვა არსებათ არ გადიცვლება?
ეს სჯულის დება ხორციელისთვის გარდუვალია;
სულიერად კი არსება შენი სულ სხვა გვარია.
მთასა და ბარში ვერ ვნადირობო, ეს სამდურავი
შენ არ გეკუთვნის, როგორც პოეტსა; შენ გაქვს უფლება
უსაზღვრო, ვრცელი, ყოვლითურთ გარე შეუზღუდავი.
პოეტს გარეშე ვისა ჰქონია ამის შეძლება,
რომ სარბიელზედ, ამისებრ ვრცელზედ, მონავარდობდეს;
მაღლა თუ დაბლა, მარჯვნით თუ მარცხნით, დაუკითხავად
თუ ჰნებავს ცხადად, თუ ჰნებავს მალვით და უხილავად?
ვეღარ მოვექეც მთას წვერზედაო? რა ხმა მომმართე!
შეისხი ფრთები, როგორც პოეტმა და წარიმართე
იმასაც ზევით, სადაც ქვეყანამ, აღბორგების ჟამს
უწია ზვირთნი ზეშესროლილნი; მაგრამ, რასაც წამს
იქ სივრცეს შეხვდნენ უჰაეროსა, შესდგნენ მყისვეა,
არარაობის ნახვის შიშით განქვავებულნი,
სად სჩანან თხემნი დიდ გოლიათთა დამწკრივებულნი
ჰიმალაია, კორდილერია თუ კავკასია -
აღვედ კვალადცა და გადმოჰხედო სამშობლოს შენსა,
გარეგანობით ისევ სატრფოს, ისევე მშვენსა,
რომ არ აკლია ბუნებითადი უხვი შემკობა.
და შინაგნობით თუ ვეღარ ჰპოვე ძველი ქველობა,
მტერთან გმირობა, მოყვასთან ძმობა, სათნო საქმისთვის
რაინდულებრი თავის განწირვა მშობელ ქვეყნისთვის, -
საღმრთო ნიჭისა დედა ენისთვის მოღვაწეობა, -
გვაყარე მაშინ, ნუღარ დაგვინდობ, რისხვა, წყეობა.
ცხენზედ შეჯდომა მიჭირდებაო! რათ გინდა ცხენი?
ცისკრის ნიავი, დილის მზის სხივი ელეკტრომდენი,
ყვავილთა სუნი, ათასგვარ ორთქლის, - შენივ ფიქრები
ყველა არ არის პოეტისთვის მსწრაფლმატარები?
არცა სადა დრო, არც სიშორე აბრკოლებს მასა, -
დაბლა უფსკრულნი, მაღლა სივრცენი, ზღვა უძირონი,
ყველა გზა არის პოეტისთვის, გზა - უბრგვილონი,
რა დააბრკოლებს ელვას ან ვარსკვლავთა ბრწყინვალებასა?
ვეღარ დავქროლავ მე ველზედაო! შენ რად დაჰქროლო?
შენ მოიმართე შენი მგოსანი, შენი სიმბოლო
მომხრე ხმანი შენის მომხრესი, ბუნებისანი:
დაგვძახე შენებრ დიდ მოძახილი და ჩვენ ქართველნი,
ჩვენ დავაქროლებთ მთათა და ველთა, ჩვენ აღვბორგდებით,
რომ ჩვენ წავრეცხოთ მწიკვლნი ჩვენის გონებისანი;
რომ დავუკმიოთ ჩვენსა სამშობლოს გულის სიწმინდე
და მისნი მავნნი კიდეს გაღმა გადავაბნიოთ.
კეკლუცი ქალი აღარ მიმზერსო! რატომ - მე გეტყვი:
ბევრი რამ არის თქმული ქალზედ, მაგრამ მეც ვიტყვი, -
ქალია ნაზი, სანარნარები, საფუფუნები;
შენ რომ სულისა გარს მოსასხმელი დაგძველებოდეს,
აღარ იქნება, რომ იმისს თვალსა ეწონებოდეს.
მაგრამ სული გაქვს თვით თან მბრწყინავი და მას ევლება,
როგორც სამკაულს, როგორც საუნჯეს დაუფასებელს,
და ისღა არის, რომ მოსწონს ქალსა, რომ ენატრება.
მარტო ღა ვარო! ეს რაღა არის? როგორ თუ მარტო?
ხელთ არ გიპყრია ბუკი, ნაღარა და ღოროტოტო?
შეჰყარე ძალნი შენი ნიჭისა, გონებისანი,
თან მიაყოლე შენი უნარით ქნარი, მგოსანი,
და მაშინ მითხარ, რომელი იყო შენებრი გმირი,
რომ მარტოდ მარტო არა მდგარიყოს? ვინ ჰყავდათ ტოლი
ჰომერს, ვირგილს, შოთა რუსთველს, მილტონს, შექსპირსა,
შილლერსა, გეტეს, ვოლტერსა, რუსსოს, ბაირონს, ჰეინეს?
ქართლის ცხოვრება გადავფურცლოთო! მოძღვარ გვექმენი, -
რადგან ჩვენცა გვსურს, მოვედ, გვამხილე ჩვენ მოწაფეთა,
რა იყვნენ ადრე მამასახლისნი, ცხებულ მეფენი?
რა ჰქმნეს: ფარნავაზ, ან მირიანმა, სკიპტრა მპყრობელთა;
წმინდამან ნინო, ვახტანგ მგელ-ლომმა, დავით აღმდგენმა;
თამარმა მზემან; დიმიტრიმ, არჩილ, ლუარსაბ, შალვამ;
ბიძინამ, დავით და კონსტანტინემ; ერეკლე კახმან,
პატარამ, მაგრამ დიდმა ერეკლემ, პაპამან შენმან?
გვამხილე, რაც კი აღმადგენია მოთხრობის ძალით;
რაც რომ შემძლეა გვემილ სულის განმტკიცებისა;
სამშობლო ქვეყნის, სამშობლო ენის აღმაფრენისა.
თუ ისე წავჰხდით და დავმცირდით, რომ ერთი
ქნარით ყურადღებასა ჩვენსა ეჭვობდე, - მოგვმართე მაღლით
სიცხოვლე შენი, შეაწყე თუნდა სრული ორკესტრო
ხმათა ციურთა, ჭექა-გრგვინვათა თან შეწყობილთა
და შეგვაძრწუნე, ოღონდ ნუ გვეტყვი, რომ ვერ მოგესწრო,
მოგვბერე შენი ცხოველი სული ძმობილთა შენთა".
დიმიტრი ყიფიანი, 1883 წ.

ვახტანგ ორბელიანმა თავის მეგობარს ამ ლექსზე უპასუხა ლექსით "ბაქარ ქართლელს". ბაქარ ქართლელი - დიმიტრი ყიფიანის ფსევდონიმია. თუ ბექარ ქართლელი (დიმიტრი ყიფიანი) ცდილობდა ვახტანგ ორბელიანის გამხნევებას, ცდილობდა, მასში გაეღვიძებინა პოეტის თუ ბაგრატიონთა ნათესავის ძალები, სამხედრო განწყობა, სამშობლოსადმი ბრძოლის პრესპექტივის იმედი და ამასთან ერთად, ის მიაჩნდა, როგორც ლექსში ჩანს, შესანიშნავ პოეტად, მხედართმთავრად და ღირსეულ შთამომავლად ერეკლე მეორისა, ვახტანგ ორბელიანის პასუხში ისევ პესიმიზმი ჩანს. ვახტანგ ორბელიანი:

ბაქარ ქართლელს

"რისთვის მიწოდებ მე შენ პოეტად?
გეტყვი: რასაც მწერ, მწერ მეტსა მეტად!
არ ვარ პოეტი; ნიჭი მაღალი
ჩემს თავზედ მაღლით არ გარდმოსულა,
და ჩემს გულ-სულში ცით ნაპერწკალი
პოეზიისა არ აღგზნებულა.
არ ვარ პოეტი; წყობილის რითმით
დამშვრალს კაცის თვალს ვერ მოვგვრი ცრემლსა,
ლექსით ცხოველით, ძლიერით, მდიდრით
ვერ ავაღელვებ, ვერ აღვძრავ ერსა!
ეტლისგან დევნილს, სულით დავრდომილს
სულს ვერ აღვუდგენ, ვერ მივცემ სიმხნეს,
და ბოროტზედა კაცსა დაყრდნობილს
ვერ დავსცემ ზარსა, ვერ მივცემ სიბრძნეს!
მდიდარ-ანგართა, სოფლის მაღალთა
ჭეშმარიტებას ციურს ვერ ვამხელ
და დაბრმავებულთ და მძინართ თვალთა
მგრგვინავის ლექსით მე ვერ ავუხელ!
მშვენიერს, ტურფას, კეკლუც ასულსა
ჩემის ჩანგითა ვერ ჩავაფიქრებ
და მელოდიით იმის ნაზ გულსა
ვერ მივცემ ლმობას, ვერ ავატირებ!
არ ვარ პოეტი: იქ მაღლა ცაში
აზრით მფრინავი ვერ აღვეწევი
და იმის წმინდა, ტურფა ლაჟვარდში
ვარსკვლავთ, მთოვარეს, მზეს ვერ ვეწევი!127
საკმაო არის, რა გითხრა მეტი?
ვარ, ვით სხვა კაცი: არ ვარ პოეტი!
მხოლოდ მიკრულსა ამ წუთს სოფელსა
მიყვარს ვუმზირო დღე ცას ნათელსა;
განთიადს - რიჟრაჟს და ტურფა მთიებს,
ღამე ბრწყინავთა ცაში ვარსკვლავებს.
ვახტანგ ორბელიანი, 1883 წ.

ეს ლექსები კარგად წარმოგვიდგენს ორი ადამიანის პოეტურ სამყაროს, მათ განათლებას, მათ პატრიოტიზმს, მათ დამოკიდებულებას მწარე სინამდვილისადმი, ვახტანგ ორბელიანი პესიმისტია, დიმიტრი ყიფიანი კი სამშობლოს თავისუფლებისათვის ბრძოლის ნიშანს ელის... ბაგრატიონებს და ბაგრატიონების ნათესავ წარჩინებულ არისტოკრატებს აღარ შეეძლოთ ერის წინამძღოლობა. მათი დრო წასული იყო. ვახტანგ ორბელიანმა ისიც იცოდა, რომ არ იყო დიდი პოეტი, თუმცა მისმა ლექსებმა მაინც დიდი გავლენა იქონია საზოგადოებაზე...

დიმიტრი ყიფიანი - სიკვდილით დასჯის წინააღმდეგ

რუსეთის თვითმპყრობელური სახელმწიფო ხელისუფლება თავისი პოლიტიკური მოწინააღმდეგეების მიმართ სასჯელის უმაღლეს ზომას - სიკვდილით დასჯასაც ითვალისწინებდა. დიმიტრი ყიფიანი სიკვდილით დასჯის გაუქმების აქტიური მომხრე იყო.

1883 წელს გაზეთ "კავკაზში" მოთავსებული იყო ცნობა კავკასიის იურიდიული საზოგადოების სხდომის თაობაზე. სხდომაზე განუხილავთ ვ. სმიტენის რეფერატი სიკვდილით დასჯაზე. რეფერატში აღნიშნული იყო, რომ სიკვდილით დასჯა, როგორც სასჯელის ზომა, ნაკლებად იყო გავრცელებული და ამას დიდი ზიანი მოჰქონდა კავკასიაში, სადაც ყაჩაღთა ბრბოები თარეშობდნენ. სხდომის მონაწილე ვინმე ფ. ბიკოვს მოუთხოვია სიკვდილით დასჯის გაუქმება, როგორც რუსეთის გუბერნიებში, ისე კავკასიაში, რადგანაც, მისი აზრით, აქ არავითარი ისეთი თავისებურებები არ არსებობდა, რაც სასჯელის ამ ზომის არსებობას გაამართლებდა.
დიმიტრი ყიფიანს იმავე გაზეთში მაშინვე გამოუქვეყნებია წერილი, რომელშიც იწონებდა სიკვდილით დასჯის გაუქმებას. ბიკოვისადმი მიძღვნილ ამ წერილში ყიფიანი აღნიშნავდა: "თქვენს მხარეზეა ქრისტიანული ეკლესია, მთელი თანამედროვე ცივილიზაცია, პოლიტიკური ეკონომია, რომელიც კიცხავს სასარგებლო ძალების ყოველგვარ მოსპობას. დაბოლოს, თქვენს მხარეზეა ვნებებისა და ცრურწმენებისაგან თავისუფალი კაცობრიობის შემეცნება, რადგან სიკვდილით დასჯა - ესაა მკვლელობა, უფრო გასაკიცხი, რადგან ის სასამართლოს სახელით სრულდება".

ამ წერილით დიმიტრი ყიფიანი აშკარად გამოდის არსებული რეჟიმის და ტირანიის წინააღმდეგ, რომელიც თავისი პოლიტიკური მოწინააღმდეგეების სიკვდილით დასჯას ითვალისწინებდა.

გაგრძელება იხილეთ შემდეგ გვერდზე»»