საყურადღებოა ასევე დიმიტრი ყიფიანის მოსაზრება საქართველოში ქრისტიანობის მქადაგებლის - წმინდა ნინოს - სადაურობაზე. ყიფიანს შავი ზღვის სამხრეთით მდებარე კაპადოკია ქართველური ტომების - ჭანების ანუ ლაზების - საცხოვრებლად მიაჩნდა - ამ ქვეყნიდან ჩვენკენ წამოვიდა ერთი ქალი და თავისი ქადაგებით ჩვენი ხალხი გააქრისტიანაო. დიმიტრი ყიფიანს, ეტყობა, წმინდა ნინო ტომით ქართველად მიაჩნდა. ის, ჩანს, იზიარებდა დავით ჩუბინაშვილის მოსაზრებას, რომლის მიხედვითაც წმინდა ნინო ქართველი იყო - კაპადოკიელი. მცირე აზიის ამ კუთხეში იმ დროს (IV საუკუნე) ქართველები მრავლად ცხოვრობდნენ.

საქართველოს სახელმწიფოებრივ-პოლიტიკური და კულტურული სიძლიერე, ყიფიანის აზრით, დასტურდება სამი ძირითადი მაჩვენებლით: 1) საქართველოს ისტორიისთვის დამახასიათებელი გმირული ამბებით; 2) გამოჩენილ სახელმწიფო მოღვაწეთა სახელებით; 3) როგორც ქვეყნის შიგნით, ასევე ქვეყნის გარეთ არსებული მატერიალური კულტურის შესანიშნავი ძეგლებით.

1878 წელს დიმიტრი ყიფიანი წერდა: "ერთხელ საქართველოც ვრცელი და მაგარი ქვეყანა ყოფილა. ამაზე გვემოწმებიან, ერთის მხრივ, გმირული საისტორიო საქმეები, რომელსაც თვალწინ წამოგვიყენებს ერთი ცარიელი ხსენება ისეთის სახელისა, როგორც, მაგალითად, ვახტანგ გორგასალი, დავით აღმაშენებელი, დიდი და დიდად მნათობი თამარ მეფე; მეორეს მხრივ, გვემოწმებიან ისეთი ხუროთმოძღვრებითი ამოსაკითხავები, როგორც, მაგალითად, ციხესიმაგრეები და ტაძრები შიგნით და ტაძრები გარეთ, დიდის სიშორიდან რომ მოგვითხრობენ ქართველების ქართველობასა და ღვთისმოყვარეობას, - ათონის მთიდამ, მაგალითად, იერუსალიმიდამ".

დიმიტრი ყიფიანის ერთი ბიოგრაფი წერდა: "რვა წლის ვიყავი, პირველად დიმიტრი რომ გავიცანი. ყმაწვილკაცებს მუდამ გვარიგებდა: ისწავლეთ და გამოადექით თქვენს მშვენიერ, ტურფა სამშობლოს. იყავით მართალნი, პატიოსანნი, მოსიყვარულენი მოყვასისა და თქვენი ერისა. გიყვარდეთ სხვა ერებიც და იყავით მათი პატივისმცემელნიო. ყმაწვილებს რომ დაგვიწყებდა მუსაიფს, უსათუოდ გვაცნობდა სამშობლოს ტანჯულ წარსულს და აწმყოსაც, თვითმპყრობელობის დროს არანაკლებ ჩაგრულს და შეურაცხყოფილს. ცდილობდა, ჩაენერგა ყმაწვილებში სამშობლოს დიდი სიყვარული, რისთვისაც საჭირო იყო სწავლა-განათლებით შეიარაღება და მაღალი შეგნების გამომუშავება; ცდილობდა, ჩაენერგა მათთვის მისწრაფება, რომ სამშობლო მტრისგან დაეცვათ და კულტურულად აეყვავებინათ".

ვასილ მაჩაბელი გადმოგვცემს: "გიმნაზიის მეხუთე კლას¬ში ვიყავი, როცა გავიცანი დიმიტრის ბავშვები. მე მათ ოჯახში დავდიოდი. მაშინ ისინი ვორონცოვის ძეგლის ახლოს ცხოვრობდნენ. იქ მე პირველად ანტონ ფურცელაძემ წამიყვანა. შემდეგ არაერთხელ ვიყავი მათთან. საღამოობით დი¬მიტრი ყიფიანი ხშირად გვიამბობდა ძველ ამბებს მამა-პაპათა დამსახურებაზე. ზოგჯერ გვიკითხავდა ხოლმე სხვადასხა პიესას, წერილს და ჩვენც განცვიფრებით სულგანაბულნი ვუსმენდით მის მკაფიოდ, დინჯად და მშვენივრად გამოთქმულ სიტყვებს. წაკითხვის დროს ვერ შეამჩნევდით მას რაიმე სიტყვის ჩაფუჩეჩებას, რა ნაკლსაც ამჟამად ბევრს ჩვენს ლიტერატორს შეამჩნევთ"...

დიმიტრი ყიფიანი ცდილობდა ახალგაზრდებისათვის თავიანთი ძალების რაციონალურად გამოყენების ჩვევები ჩაენერგა. ილია მასვეტაშვილი მოგვითხრობს: პეტერბურგში სწავლის პერიოდში ქართველი სტუდენტების კრებებს ესწრებოდნენ აკაკი და ნიკო ნიკოლაძე. ერთხელ დიმიტრი ყიფიანიც გვეწვია, ჩვენს კამათში ჩაერია და გვირჩია: ჯერჯერობით დიდ საქმეს ნუ შეეჭიდებით. კარგი პატრონი სახლის შენებას რომ დააპირებს, ჯერ მასალის მომზადებას შეუდგება და მერე შენებას დაიწყებსო. მის სიტყვებს ახალგაზრდებმა ალღო ვერ ავუღეთ. იგი ჭკვიანი კაცი იყო, მიხვდა, მაშინვე ზრდილობიანად გამოგვემშვიდობა და წავიდა.

დიმიტრი ყიფიანმა ქართულ ტრადიციებსა და ზნე-ჩვეულებებზე საყურადღებო ცნობები დაგვიტოვა. 1863 წელს ერთ-ერთ მოხსენებაში იგი ამბობდა: "ქართველი კაცი თავის ადგილიდამ არ დაიძვრის: მშობელი ქვეყანა უყვარს, სალოცავ ტაძარს უერთგულებს და მამა-პაპის ძვლებს ვერ განეშორება, თუ საქმე დიდად არ უჭირს". დიმიტრი ყიფიანი მოგვითხრობს ცალკეული წოდებების წარმომადგენლების ზნე-ჩვეულებებსა და სამოსზე. 1849 წელს ბორჯომის ხეობაში მას შეხვედრია შესანიშნავი და მდიდრული ტანსაცმლით შემოსილი 150-მდე ცხენოსანი გურული და იმერელი თავად-აზნაური. ყოველი მათგანი სრული შეიარაღებით ყოფილა აღჭურვილი. ეს გუნდი, თურმე, ბორჯომის წყლებიდან ბრუნდებოდა. ყიფიანი მოგვითხრობს, რომ განსაკუთრებით საქართველოს შავიზღვისპირა კუთხეებში პირველივე შეხედვით ადვილად განასხვავებდით აზნაურს გლეხისაგან, ხოლო თავადს აზნაურისაგან. თუ თქვენ შეგხვდებათ მხედარი, რომელსაც გულზე ვერცხლის ჯაჭვი ჰკიდია, ულვაში შეღებილი აქვს, ხოლო ფეხებზე დეზები უკეთია, - დარწმუნებული იყავით, რომ თქვენ შეგხვდათ ჭეშმარიტი აზნაური. უბრალო ადამიანს, ან გლეხს უფლება არ აქვს, ატაროს მკერდზე ვერცხლის ჯაჭვი, გაიკეთოს დეზები, ან შეიღებოს ულვაში... ხოლო თუ ჯაჭვი უფრო მასიურია, ან ოქროსია, ხოლო დეზები ვერცხლისაა - თქვენ შეხვდით თავადს. წოდებებს შორის მტკიცედ დადგენილი ეთიკური ურთიერთობა არსებობდა. შეხვედრისას უფროსი (ესე იგი ზედა ფენის წარმომადგენელი) პირველი მიესალმებოდა უმცროსს (ქვედა ფენის წარმომადგენელს). საწინააღმდეგო მოქმედება დიდ უზრდელობა-სიბრიყვედ ითვლებოდა. სიტყვა "ბატონო" მიმართვის ჩვეულებრივი ფორმა იყო.

დიმიტრი მიუთითებს, რომ ულვაში ქართველებს შორის დიდი პატივით სარგებლობდა. იგი მოგვითხრობს: ერთი რაჭველი პირველად მოხვდა სამოქალაქო მოხელესთან და მაშინვე უკან გამობრუნდა - მოხელეს ულვაში არ ჰქონდა, რის გამოც ის რაჭველმა სინდისს მოკლებულად მიიჩნია.

ერთმა იმერელმა მევახშე შავლოხასაგან ისესხა 15 მანეთი, რაშიც 10 საპალნე ღვინო უნდა გადაეხადა. თამასუქის ნაცვლად კრედიტორს თავისი ულვაშის ღერი მისცა. მოსავალი არ მოვიდა და იმერელმა ვალი ვერ გაისტუმრა. მაშინ შავლოხამ მოვალის ულვაშის ღერი ქაღალდიდან ამოიღო და ყველას დასანახად ზედ დააჯდა. ასეთი რამ ხალხის თვალში ულვაშის პატრონის დიდ დამცირებად ითვლებოდა და მოვალე იმერელი გადაიხვეწა აჭარაში, სადაც მთელი 12 წელი დაეხეტებოდა. ერთხელაც ონიდან საჩხერისკენ მომავალ გზაზე, მევახშე ხეზე ჩამოხრჩობილი ნახეს, ხოლო ვალის აღებიდან 13 წლის შემდეგ იმერელმა შავლოხას ცოლ-შვილს მიუტანა 10 საპალნე ღვინო, რაც მას ემართა, თუმცა ოჯახმა არაფერი იცოდა ამ ვალისა.
ქართველთა ზნე-ჩვეულებებში საპატიო ადგილი ეკავა სტუმრის პატივისცემით მიღების ჩვეულებას. საბედნიეროდ, ეს ჩვეულება დღემდე ცოცხლობს ჩვენში. იმ 150 ცხენოსანს, რომელთაც ყიფიანი ბორჯომის ხეობაში შეხვდა ორი დღე მასპინძლობდა ერთი ადგილობრივი აზნაური - მას დიდი ლხინი გადაუხდია. სტუმრის წვევა ღვთის წყალობად ითვლებოდაო, - წერდა ყიფიანი.

1838 წელს შორაპანზე გაუვლია მთავრის სახლის წარმომადგენელს, რომელსაც თავადები, აზნაურები და მსახურები ხლებიან. მათთანვე ყოფილა მაზრის უფროსი თავისი ამალით. ყველა ერთმა ღარიბმა აზნაურმა ისტუმრა. აზნაურმა სტუმრების პატივსაცემად გამართულ ვახშამზე მთელი წლის შემოსავალი დახარჯა. ღამის გასათევად სტუმრებს სახლი დაუთმო. არ იფიქროთ, რომ ამ ყველაფერმა აზნაური შეაწუხა, პირიქით, ის ბედნიერია თავისი მოულოდნელი სტუმრებითო, - აღნიშნავდა დიმიტრი.

სტუმრის პატივისცემის ჩვეულება გლეხებშიც ისევე არსებობდა, როგორც თავადებში. დიმიტრი ყიფიანი მოგონებაში წერდა: "ბორჯომის გზაზე შეხვედრილ იმერლებთან ერთად ვქეიფობდი ორი დღე-ღამე და მესამე დღეს გავიყარენით. გზაში მოგვისწრო ნიაღვარმა და შევეფარეთ აზნაურის გლეხთან. ის სიღარიბეს უჩიოდა, მაგრამ მაინც კი სულ ერთი საათის განმავლობაში მოიტანა გემრიელი ჩიხირთმა, შემწვარი ქათამი, ცივად მოხარშული დედალი, ქათამი ბროწეულის წვენით, გემრიელი ხორბლის პური და ერთი თუნგი ღვინო. რა ბედნიერად ჩასთვლიდა თავს ანრი IV, მისი ქვეშევრდომებიც ასეთი ღარიბები რომ ყოფილიყვნენ, როგორც ეს გლეხი..."

დიმიტრი თვითონაც შესაფერისად იცავდა სტუმრის მიღების მამაპაპურ ტრადიციას. იყო უხვი, პურმარილიანი, თავაზიანი. სუფრაზე ოხუნჯობდა, მხიარულობდა. მის სუფრაზე ღვინოს თიხის ჩარექებით ჩამოარიგებდნენ ხოლმე. დიმიტრი სადილად ერთ ჩარექაზე მეტ ღვინოს არავითარ შემთხვევაში არ დალევდა. სიმთვრალემდე არც თვითონ მივიდოდა და არც სტუმარს მიიყვანდა. სტუმრები ძალიან უყვარდა. აზარტულ თამაშობებს (ბანქო და ა.შ.) მის ოჯახში ადგილი არ ჰქონდა.

ენა ქართული

დიმიტრი ყიფიანი განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ანიჭებდა ქართულ ენას. მას შემდეგ, რაც სასწავლო დაწესებულებებში ქართული ენის დევნა-შევიწროების ტენდენცია გამოიკვეთა, დიმიტრი ყიფიანი კავკასიის ხელისუფლებას აშკარა ოპოზიციაში ჩაუდგა და არსებული სასწავლოსაგან-მანათლებლო პოლიტიკის მწვავე და შეურიგებელი კრიტიკა დაიწყო. იგი 1883 წელს წერდა: "დედაენა დიდი წმინდა რამ არის ყოველის ხალხისათვის". მისი აზრით, თუ დედაენა დავივიწყეთ, თუ ენა მოკვდება, მაშინ ხალხიც გადაგვარდება და დაიღუპება, გაქრება. 1860 წელს "ცისკარში" გამოქვეყნებულ წერილში იგი აღნიშნავდა: "ხომ გაგიგონია, ჩვენში კაცი რომ გადმოვარდნილა საიდამმე და თავისი ენა გადავიწყებია, გადარჯულებულიაო, იმისას იტყვიან, - და გადარჯულებული მთელს ქვეყანაზედ ისე მიაჩნიათ, არავინ რას დაჰსდევს, ყურს არავინ ათხოვებს და თუ ხმა ამოიღო სადმე, ეს ვიღა ოხერიაო, იტყვიან. ვისაც თავისი ენა არ ახსოვს, იმას აღარც მამა გააჩნია, აღარც დედა, აღარც ნათესაობა და აღარც ტომობა, რომ გულის შემატკივარი ეგულებოდეს სადმე", და განაგრძობს, "რაც ამ ერთ კაცზე ითქმის, ის მთელს ხალხზედაც ითქმის, მაგრამ ყოველივე უფრო საზარელი, უფრო გულის შემაძრწუნებელი, უფრო სულის აღმაშფოთებელია: ხალხი, რომელიც თავის ენას გადაივიწყებს, იმას ხალხის სახელი აღარ ჰქვია, მნიშვნელობა და პატივი სრულიად აღარ აქვს რა და ქვეყნიერებაში ისე გამოწყდება, რომ მისი სახსენებელიც აღარ დარჩება"...

1880 წელს დიმიტრი ყიფიანი კვლავ უბრუნდება ქართული ენის საკითხს და ზიზღით მიუთითებს მათზე, ვინც ქართველი ერის გადაგვარება-მოსპობას ისახავდა მიზნად. იგი წერდა: "მერე რა ენისას ამბობენ, უნდა გაჰქრესო? იმ ენისას, რომელსაც ლაპარაკობდნენ ვახტანგ გორგასალი, დავით აღმაშენებელი, თამარ მნათობი, რომელზეც ქრისტიანობას გვიქადაგებდნენ ნინო მოციქულთა თანასწორი და ათცამეტი სირიელნი მამანი; რომელზედაც ჰმწერლობდნენ პოეტნი, როგორც შოთა რუსთაველი, ფილოსოფოსნი, როგორც პეტრიწი, სჯულის-მდებელი, როგორც ვახტანგ, რომელსაც აქვს ანბანი, უმარტივესი და უბუნებითესი ყოველთაგან ანბანთაგან". დიმიტრი ყიფიანი შემთხვევით როდი იშველიებდა გამოჩენილი ქართველი გმირების სახელებს. ვის არ ეამაყება იმის გახსენება, რომ ჩვენც იმავე ენაზე ვსაუბრობთ, რა ენაზეც საუბრობდნენ, დავითი, თამარი, შოთა, ქეთევანი, ცოტნე... წერილში ყიფიანს უფრო ახლო დროის ისტორიული მაგალითები მოჰყავს. იგი ასახელებს გამოჩენილ ქართველ სამხედრო მოღვაწეებს, რომლებმაც რუსეთს მნიშვნელოვანი სამსახური გაუწიეს და საკითხს ასე სვამს: "რა დაუშავა ქართულმა ენის ცოდნამ პეტრე ბაგრატიონს, პავლე ციციანოვს, დიმიტრი ორბელიანს, აფხაზს, სავარსამიძეს და სხვა ქართველ გმირებს, რომლებმაც ისახელეს თავი და ასახელეს რუსეთის მხედრობა". დიმიტრი ყიფიანს მიაჩნდა, რომ ერისთვის ენის ხელყოფა ყველაზე წმიდათაწმიდას ხელყოფაა.

ეროვნულ საკითხში ყიფიანისთვის ამოსავალი იყო დებულება, რომლის მიხედვითაც მხოლოდ ის ერი შეიძლება დაადგეს პროგრესის გზას, რომელიც აზროვნებს და მეტყველებს მშობლიურ ენაზე.

ერთხელ, დიმიტრი ყიფიანის ოჯახში, სუფრაზე, ნიკო ყიფიანს მიართვეს წერილი. მან გახსნა, წაიკითხა და ძმას, კოტეს გადასცა: ნახე, ეს ხულიგანი რას მიბედავსო.
ქუთაისში მოსულიყო მღვდელი ვოსტორგოვი და იქიდან ეს წერილი ვიღაც პოლიციის მოხელის ხელით გამოეგზავნა. ვოსტორგოვი სთხოვდა ნიკო ყიფიანს, დაედასტურებინა, რომ მეგრელები ცალკე ეროვნებაა, რომლებსაც აქვთ თავიანთი ენა, დამწერლობა, ლიტერატურა და ისტორია.

კოტემ რომ წაიკითხა, უთხრა: ეს წერილი მამაჩემს ჩავარდნოდა ხელში, ვიცი, რასაც იზამდა და შენც გმართებს დიდი ყურადღება მიაქციო ამისთანა გარეწრის საქციელსო.

ნიკო თავის კაბინეტში გავიდა პასუხის დასაწერად, ხოლო შემდეგ თავისი პასუხი იქ მყოფებს წაუკითხა:

"მღვდელო, თქვენმა ხულიგნურმა წერილმა დიდად გამაკვირვა, რომ ღვთისმსახური, რომელიც მოვალეა, პატივი სცეს ხალხის ისტორიას, ეცნობოდეს მას და ახარებდეს მისი ძმური ერთობა, სულ სხვა გზას დასდგომია. თქვენ გიკისრიათ როლი იუდასი და ცდილობთ გაყაროთ ძმები და მტრად გახადოთ ერთმანეთისა. სამეგრელო, ქართლი, კახეთი, მესხეთი, გურია, იმერეთი და სხვა - ის გეოგრაფიული სახელებია, სადაც ცხოვრობენ ქართველები, რომელთაც აქვთ საზოგადო ენა და დამწერლობა, თავისი ლიტერატურით, ხოლო თქვენ თვითნებურად გინდათ, ყოველივე ეს ასიმილაციისთვის გამოიყენოთ. ამაზე ცალკე ვილაპარაკოთ, რაც მოხსენდება თვით ხელმწიფეს..."

სამწუხაროდ, საშუალება არ გვაქვს დავათარიღოთ ეს ამბავი. შესაძლოა, ეს ფაქტი 90-იანი წლებისაა, რა დროიდანაც საქართველოში ვოსტორგოვი მსახურობდა.
იაკობ გოგებაშვილი წერდა: "ვოსტორგოვი ჯერ საღვთო სჯულის მასწავლებელი იყო თბილისის ქალთა გიმნაზიაში, სადაც სულ ორი წელი გასძლო. შემდეგ ექვსი წლის განმავლობაში გამოუცვლია ოთხი-ხუთი თანამდებობა და, ბოლოს, საქართველოს ეპარქიის საეკლესიო-სამრევლო სკოლების მეთვალყურეობის თანამდებობაზე დაუნიშნავთ. ვოსტორგოვი ქართველებისადმი აშკარად მტრულად იყო განწყობილი. მაგალითად, სიონის მუზეუმზე, სადაც ინახებოდა ძველი ქართული ხელნაწერები და სხვა ისტორიული განძეულობა, ვოსტორგოვს უთქვამს: საჭიროა, ეს დამპალი ნაგავი დაწვანო. "ქართველები მე სიტყვით დამიწყებენ ლანძღვას, მე კი მათ საქმით მოვუღებ ბოლოს", - პირში ეუბნებოდა თურმე ის ქართველებს. "ტყუილ-უბრალოდ კი არ გამოვითხოვე უფლება, რომ ყოველწლიურად წავიდე ხოლმე პეტერბურგში", - დასძენდა ის.

გაგრძელება იხილეთ შემდეგ გვერდზე»»