ავტოკეფალიაგაუქმებული და რუს ეგზარქოსს დაქვემდებარებული ქართული ეკლესია

1801 წელს იმპერატორმა ალექსანდრე I-მა ხელი მოაწერა მანიფესტს, რომლის მიხედვითაც საქართველოს სახელმწიფოებრიობამ არსებობა შეწყვიტა და ქრისტიანობის ბურჯი ქვეყანა ორი გუბერნიის სახით შეუერთდა რუსეთის იმპერიას. მალე გაირკვა, რომ რუსეთის მთავრობას განზრახული ჰქონდა საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის გაუქმება და მისი რუსეთის სინოდისადმი დაქვემდებარება. ასეც მოხდა - პოლიტიკურ თავისუფლებადაკარგულმა საქართველომ სულიერი დამოუკიდებლობაც დაკარგა. 1811 წლის 10 ივნისს ალექსანდრე I-მა სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქს, ანტონ II-ს მისწერა: "გითხოვთ თქვენ საქართვე¬ლოს ეკლესიის საქმეების გამგებლობისგან უწმინდესი სინოდის წევრობისა და კათოლიკოსის სახელის შენარჩუნებით!"

იმ დროისათვის საქართველოს ეკლესია ორად იყო გაყოფილი: აღმოსავლეთ და დასავლეთ საქართველოს ეკლესიებად. ეს ორი ეკლესია რუსეთმა გააერთიანა და ეწოდა საქართველო-იმერეთის სინოდური კანტორა, ანუ საეგზარქოსო. "წოდებაშენარჩუნებული" კათოლიკოსი ანტონ II რუსეთში გადაასახლეს. ამ პერიოდიდან საქართველოს ეკლესიის მეთაური ატარებდა შემდეგ ტიტულს: "მაღალ-ყოვლად-უსამღვდელოესი, არხიეპისკოპოსი ქართლისა და კახეთისა და სრულიად საქართველოს ექსარხოსი". საეგზარქოსოს საკათედრო ტაძრად გამოცხადდა თბილისის სიონი. საქართველოს ეგზარქოსი ექვემდებარებოდა რუსეთის ეკლესიის უწმინესსა და უმმართებელეს სინოდს და ხელმწიფე იმპერატორს. მსახურებისას მოიხსენიებოდა ჯერ სინოდი, შემდეგ საქართველოს ეგზარქოსი, ხოლო შემდეგ - ადგილობრივი ეპისკოპოსი. მხოლოდ პირველი ეგზარქოსი - ვარლამ ერისთავი გახლდათ ქართველი (1811- 1817 წწ.), ყველა დანარჩენი კი რუსი იყო, რომელთაც არც ქართული ენა იცოდნენ, არც ტრადიციები, არც ქართველი წმინდანები და არც ქართული საეკლესიო დღესასწაულები. სამაგიეროდ, ძალიან კარგად ესმოდათ ქართულ ეკლესია-მონასტრებში დაცული საგანძურის ღირებულება და ძარცვავდნენ ოქრომჭედლობისა და ტიხრული მინანქრის უიშვიათეს ნიმუშებს.

წირვა-ლოცვა და სხვა მსახურებები ძირითადად, განსაკუთრებით სოფლებსა და პატარა ქალაქებში, ქართულად აღევლინებოდა, თუმცა რუსული მმართველობა ყველანაირად ცდილობდა, რომ ეკლესიიდან ყველაფერი ქართული ამოეკვეთა, რათა იგი ეროვნულ ძალთა შემაკავშირებელი არ გამხდარიყო. დიდ, განსაკუთრებით კი საკათედრო ტაძრებში მსახურებანი აღესრულებოდა საეკლესიო-სლავურ ენაზე. ერთადერთი დღე, როცა სიონში ქართულად წირავდნენ, იყო ძველი სტილით 14 იანვარი - წმ. ნინოს ხსენების დღე. ჯერ კიდევ ქართლ-კახეთის რუსეთთან შეერთებამდე გარუსებულმა ციციანოვმა ქართულ სამხმიან გალობას "კატის კნავილი" უწოდა, ხოლო ეგზარქოსმა თეოფილაქტე რუსანოვმა იგი "ძაღლის ყეფად" მონათლა.

საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის 96 გაუქმებისთანავე რუსეთის საიმპერიო კარი შეუდგა რუსული ერთხმიანი გალობის საქართველოში იძულებით დამკვიდრებას. სამწუხაროდ, ბევრი ქართული გალობის ნიმუში შეეწირა ამ ბრძოლას და, რომ არა ქართული გალობის დიდი მოამაგენი - წმ. გაბრიელ ეპისკოპოსი, წმ. ალექსანდრე ეპისკოპოსი, წმ. ექვთიმე აღმსარებელი (კერესელიძე), მღვდელი რაჟდენ ხუნდაძე, ძმები კარბელაშვილები, შესაძლებელია, დღეს ქართული გალობა აღარც კი გვქონოდა.

1882 წლიდან ქართულ ეკლესიას სათავეში ჩაუდგა ეგზარქოსი პავლე ლებედევი. 1885 წელს ეგზარქოსმა პავლემ დახურა ჯუმათის კათედრა გურიაში, დახურულ იქნა აგრეთვე ჭყონდიდის კათედრა სამეგრელოშიც. მეტეხის ეკლესიიდან გაქრა მეტეხის ღვთისმშობლის (ბეთლემის) სასწაულმოქმედი ხატი თავისი ოქროს მოჭედილობით. მასში ბევრი წმინდა ნაწილიც იყო, საერთო ღირებულება 50 000 მანეთს შეადგენდა. 1891 წელს ეგზარქოს პალადიოსის დროს მეტეხის ეკლესიის სხვენში ხატი ოქროს მოჭედილობის გარეშე იპოვეს. ეგზარქოს პავლეს დროს გაქრა სასწაულმოქმედი ხატი ნინოწმინდის ღვთისმშობლისა, რომელსაც ძვირად ღირებული ბაჯაღლო ოქროს პერანგი ჰქონდა.

აწ წმინდანად შერაცხილი პატრიარქი კალისტრატე ცინცაძე თავის მოგონებებში მოგვითხრობს, რომ მეუფე პავლე უდავოდ ნიჭიერი, განათლებული, მჭევრმეტყველი კაცი გახლდათ, მაგრამ ამავე დროს ფიცხი და ენაშეუნახავი. სამღვდელოებას უხეშად ექცეოდა. მაგალითად ერთ შემთხვევას გავიხსენებ: იდგა შობის წირვა დღე, როცა წირვის დროს ტიპიკონით "სამეუფეო მრავალჟამიერი" უნდა შესრულებულიყო და სრულად წარმოთქმულიყო იმპერატორის ძალიან გრძელი ტიტული, მთავარდიაკონმა მამა მ. დავითაშვილმა, თავისი საქმის ჩინებულმა მცოდნემ, "მრავალჟამიერი" ჩვეულებისამებრ დაიწყო, მაგრამ ხმა აღარ ეყო და "კაკოფონია" გამოუვიდა. ამ ამბავმა ეგზარქოს პავლეს წონასწორობა დააკარგვინა და ამბიონიდან (ხელში ჯვარი ეჭირა) მთელი ეკლესიის გასაგონად უყვირა: - ვირო (საბედნიეროდ ეკლესიაში ხალხი ცოტა იყო)!

იაკობ გოგებაშვილი ასე ახასიათებდა ახალი ეგზარქოსის "მოღვაწეობას": "ცოტა ხანმა განვლო, რაც კავკასიაში ჩამოვიდა ახალი ეგზარქოსი პავლე, მაგრამ ამ მოკლე დროის განმავლობაში მან ცხადად გამოავლინა თავისი ტომობრივი განკერძოებულობა და მოგვცა ქართველთა ელემენტარული უფლებების მიმართ უპატივცემულობის იმდენი აშკარა საბუთი, რომ გამოიწვია ქართულ საზოგადოებაში საყოველთაო განცვიფრება და გულისწყრომა". 1886-1887 წლებში შედგენილ თავის ჩანაწერებში გოგებაშვილი გვაცნობს ეგზარქოს პავლეს მიერ გატარებულ რეპრესიულ ღონისძიებებს:

"1. პავლეს დანიშვნიდან მცირე ხნის გავლის შემდეგ სასულიერო სასწავლებლებში ქართველი ზედამხედველები არაქართველებით შეიცვალა. ამ უკანასკნელებმა არ იცოდნენ ქართული ენა და იძულებულნი იყვნენ, თარჯიმნების საშუალებით ესაუბრათ მოსწავლეთა მშობლებთან და სასწავლებლებში ახლად მოყვანილ ბავშვებთან.; 2. პავლეს დროიდან მოსპეს ქართული ენის ხმარება სასულიერო სასწავლებლებში საღმრთო ისტორიისა და კატეხიზმოს სწავლებისას. შეკვე¬ცეს ქართული ლიტერატურის პროგრამა და შემოფარგლეს იგი ზოგიერთი საეკლესიო-ღვთისმსახურების ნაწარმოებით; სავალდებულო გახადეს ქართული სასულიერო ლიტერატურის უსათუოდ რუსულ ენაზე სწავლება, შეზღუდეს აგრეთვე ქართული ენის ხმარება სასულიერო სასწავლებლებში ამავე ენის გაკვეთილებზე. არასავალდებულო გახდა ქართული ენის სწავლება ქართველი ერის მომავალ მოძღვართათვის. ამის გამოა, რომ ზოგიერთი ქართველი სემინარისტის ატესტატში ვხვდებით ქართულ ენაში ნიშნის მაგივრად შენიშვნას - "არ უსწავლიაო"; 3. ეპარქიული სასწავლებლის ინსპექტორმა პრიხოდინმა ინსპექტორის ადგილი დაკარგა იმის გამო, რომ მან აღძრა შუამდგომლობა საგანგებო თანხის გამოყოფაზე ქართული ენის გაკვეთილების რიცხვის გასადიდებლად; 4. პავლე არამცთუ თვითონ არ ცდილობს, ისწავლოს ქართული ენა და ღვთისმსახურების დროს ლოცვები წარმოთქვას ქართულად, არამედ სხვა რუსებსაც არ აძლევს საშუალებას, ისწავლონ თავიანთი მრევლის ენა; 5. ალექსანდროვის ეკლესიაში, რომლის მრევლი ნახევრად ქართველებისგან შედგებოდა, ორივე მღვდლად რუსები დანიშნეს, მათ ქართული ენა არ იციან და მრევლის ქართულ ნაწილს არ აქვს შესაძლებლობა, მოისმინოს წირვა-ლოცვა გასაგებ ენაზე, რაც ეწინააღმდეგება ერთ-ერთი მსოფლიო კრების დადგენილებას. სასულიერო ხელისუფლებამ გასცა ბრძანება, რომლის თანახმად, ქართველს არა აქვს უფლება, ითხოვოს დიაკვნის ადგილი სოფლებშიც კი, თუ მან არ იცის რუსული ენა; 6. ძველი ქართული გალობის აღდგენისა და მისი ნოტებზე გადაღების მიზნით, ჩამოყალიბდა კომიტეტი, მაგრამ კომიტეტის თავმჯდომარედ დანიშნეს სემინარიის რექტორი დეკანოზი ჩუდეცკი, რომელიც ამ საქმის საწინააღ-მდეგო აზრს ადგა; ეს საქმე ჩაიფუშა, ხოლო როცა ამ აზრის განხორციელებას ხელი მოჰკიდა თბილისის მუსიკალური სკოლის დირექტორმა იპოლიტოვ-ივანოვმა და შეუდგა ქართული გალობის ნოტებზე გადაღებას საქართველოს ეპარქიის ქორეპისკოპოსის, ალექსანდრეს მატერიალური დახმარებით, ქართული საეკლესიო გალობის საუკეთესო მცოდ-ნენი - მღვდლები კარბელაშვილები - მოულოდნელად თბილისიდან პროვინციაში გადაიყვანეს, რის გამოც იპო¬ლიტოვ-ივანოვი იძულებული გახდა, შუა გზაზე მიეტოვებინა საეკლესიო სიმღერების ნოტებზე გადატანა; 7. სემინარიაში ისეთი გულმოდგინებით ახორციელებენ დამსჯელ ზომებს, რომ უკანასკნელი ორი წლის განმავლობაში დათხოვილ და გარიცხულ მოსწავლეთა რიცხვი ორმოცდაათამდე აღწევს. ამის გამო სემინარიის პირველ კლასში შესული ოთხი მოსწავლიდან მხოლოდ ერთი ამთავრებს კურსს, ხოლო დანარჩენ სამს ითხოვენ ან რიცხავენ სემინარიიდან; 8. არავინ ზრუნავს სემინარიელთა მატერიალურ მდგომარეობაზე; 9. ადრე უფროსის შეურაცხყოფისთვის მოსწავლეს სჯიდნენ, ხოლო უფროსი გადაჰყავდათ შიდა რუსეთში, ახლა კი (პავლეს დროს) მოსწავლეს რიცხავენ, ხოლო უფროსებს დაუ ყოვნებლივ აჯილდოებენ და ტოვებენ თავის ადგილზე; 10. სემინარიაში თორმეტი დამრიგებლიდან მხოლოდ სამია ქართველი. არც ერთი ქართველია პედაგოგიური საბჭოს წევრი, რომელიც მოსწავლის ბედს წყვეტს..."

შეურაცხმყოფელი დაუყოვნებლივ უნდა გავიდეს შეურაცხყოფილი ქვეყნიდან

რუსეთში ალექსანდრე II-ის მკვლელობის შემდეგ (1881 წ.) განაპირა მხარეების კოლონიზაცია დაიწყო. საქართველოში მეფისნაცვლობა გაუქმდა და მთავარმართებლობა შემოიღეს. კავკასიის მთავარმართებლად დანიშნული დონდუკოვ-კორსაკოვი საქართველოს მოევლინა როგორც ქართული ენის მოძულე. დაიწყო მშობლიური ენის დევნა, კოლონიზაციის გაძლიერება. მთავარმართებელს გვერდში ამოუდგა საქართველოში ახალმოვლენილი ეგზარქოსი პავლე, კავკასიის სასწავლო ოლქის ზედამხედველ იანოვსკისთან ერთად. როგორც უკვე ზემოთ მოგითხრეთ, ეგზარქოსი შეეცადა ეკლესიის გამოყენებას რუსიფიკატორული პოლიტიკის გასატარებლად. მისი უშუალო ჩარევით 1884 წელს მღვდელი ჩუდეცკი დაინიშნა თბილისის სემინარიის რექტორად, სადაც სწავლის აუტანელი პირობები შექმნა. საქართველოს ეგზარქოსი პავლე, მთავარმართებელი დონდუკოვ-კორსაკოვი და კავკასიის განათლების ოლქის მზრუნველი იანოვსკი ყველაფერს აკეთებდნენ, რათა ქართველობას დაევიწყებინა თავისი წარსული, აწმყო და არ ეფიქრა მომავალზე.

ჩუდეცკი მანამდე კიშინიოვის სასულიერო სემინარიის ინსპექტორი იყო. მთავარეპისკოპოსმა პავლემ თბილისში გადმოსვლისთანავე გადმოიყვანა აქ მამა პავლე ჩუდეცკი, როგორც თავისი კაცი. სემინარიელები ჩუდეცკის დანიშვნას სიხარულით შეხვდნენ: ცოლშვილიანია და მამობრივად, ალერსიანად, სიყვარულით მოგვექცევაო. იმედები არ გაუმართლდათ. რექტორი მშრალი, გულქვა, სიტყვაძუნწი ადამიანი აღმოჩნდა. უფრო მეტიც, ის ქართველთმოძულე და სასტიკი რექტორი იყო. სემინარიის მასწავლებლები ცდილობდნენ ეროვნულ და რევოლუციურ იდეებს არ შემოეღწია სასწავლებელში, მაგრამ ამას ვერ ახერხებდნენ. პავლე ჩუდეცკი თუ მოწაფეს ან კლასგარეშე ლიტერატურას აღმოუჩენდა, ან, უბრალოდ, ქართულ ლაპარაკს გაიგონებდა, პიროვნულად რჩებოდა შეურაცხყოფილი. ჩუდეცკი არ თაკილობდა მოსწავლეთა დამცირებას, რექტორი შეიძულეს; ერთხელ, როცა იგი გაკვეთილზე მიდიოდა, უფროსკლასელი ს. ჯიბლაძე დაუდარაჯდა და სცემა, ბღუჯა წვერიც კი ამოაგლიჯა. რასაკვირველია, ჯიბლაძე გარიცხეს და გამოსასწორებლად რომელიღაც პოლკში გაგზავნეს. პავლე ჩუდეცკის დროსვე გარიცხეს იოსებ ლაღიაშვილი, მას უფლება არ ჰქონდა, სხვა რომელიმე სასწავლებელში განეგრძო სწავლა. იოსებ ლაღიაშვილი დიდხანს სთხოვდა რექტორს, მისთვის გორის სასულიერო სასწავლებლის დამთავრების მოწმობა დაებრუნებინათ, თუნდაც დიაკვნად ან მედავითნედ გაემწესებინათ, მაგრამ ყმაწვილის დაჟინებული თხოვნა რექტორმა არ შეისმინა. ამიტომ ლაღიაშვილმა გადაწყვიტა, რექტორისათვის ანგარიში გაესწორებინა. იგი ფიქრობდა, რომ ყველა მისი უბედურების მიზეზი ჩუდეცკი იყო, ამიტომ ლაღიაშვილი 1886 წლის 24 მაისს, შუადღისას, თხელ პალტოში გამოწყობილი ჩუდეცკისთან მივიდა. სასწავლებელში აღდგენის მორიგ თხოვნაზე უარის მიღების შემდეგ პალტოს ქვეშ დამალული ხანჯალი იშიშვლა და რექტორს რამდენჯერმე დაარტყა. ჭრილობებისგან ჩუდეცკი რამდენიმე საათში გარდაიცვალა. თავადაც დაჭრილი და გულწასული ლაღიაშვილი სემინარიაშივე დააპატიმრეს.
იოსებ ლაღიაშვილი დაუყოვნებლივ გაასამართლეს, მაგრამ არასრულწლოვნების გამო, 20 წლის იყო (ნუ გაიკვირვებთ, სრულწლოვან ასაკად მაშინ 21 წელი ითვლებოდა), ჩამოხრჩობა ვერ მიუსაჯეს და 20 წლით კატორღაში გაუშვეს. კატორღიდან (სახალინიდან) გაქცეულა იაპონიაში, იქიდან გადავიდა ამერიკაში და იქ ცხოვრობდა თომას კოკის სახელით. გარდაიცვალა 1913 წელს.

პავლე ჩუდეცკის მკვლელობის გამო ეგზარქოსმა პავლემ წონასწორობა დაკარგა. ეგზარქოს პავლესა და რექტორ ჩუდეცკის "ორიგინალური ნათესაობის" ამბავი ყველამ იცოდა და რაც მთავარია, თვითონ ჩუდეცკიმაც: რექტორის ახალგაზრდა ცოლი ეგზარქოსის საყვარელი იყო (სემინარისტები ამბობდნენ, თვითონ ქმარი აცილებს ცოლს, როდესაც საყვარელთან მიდის ეტლითო).

ეგზარქოსის სულიერი წონასწორობის დაკარგვას ყველაზე მეტად ააშკარავებს უწმინდესი სინოდის ობერპროკურორის კ. პ. პობედონოსცევის სახელზე 28 მაისს გაგზავნილი მისი წერილი: "მე კი უეჭველად საშიშროება მემუქრება, აი, როგორი საუბარი მოისმინეს ქართველი არაკაცებისა: ესპანელებმა საქმე უკეთესად, ეპისკოპოსიდან დაიწყეს, ჩვენთან კი - მღვდლიდან, საჭირო იყო ეგზარქოსიდან დაგვეწყო".

ეგზარქოსმა, იოსებ ლაღიაშვილის გამო, 26 მაისს, სიონის ტაძარში, მრევლთან გამოსვლისას, დაწყევლა მთელი ქართველი ერი. პავლე ჩუდეცკის ცხედართან ეგზარქოსს უთქვამს: "დაიწყევლოს სამუდამოდ შენი მკვლელიცა და ის ოჯახიც, რომელმაც შობა იგიო, დაიწყევლოს ის წრე და ის ერიო, რომელმაც დაბადა და ის ქვეყანა, რომელმაც გამოზარდა შენი მკვლელიო".

როგორც ნოდარ გრიგალაშვილი წერს, ჯალალედინის შემდეგ სიონის ტაძარს ბევრი შეურაცხყოფა ახსოვდა ამ მე-19 საუკუნეშიც. აქ გამოცხადდა 1801 წლის სექტემბერში ალექსანდრე I-ის მანიფესტი, ქართლ-კახეთის სამეფოს რომ აუქმებდა. მაშინ ქართველებმა ვერც ვერაფერი გაიგეს, რა ეწერა იმ ტექსტში, მაგრამ იმპერატორის ტიტულების ჩამოთვლისას, ი პროჩე, ი პროჩეო, რომ მოესმათ, ამაზედ იკრეს ხანჯალზე ხელი, ეს რა შეურაცხმყოფელი სიტყვები გვესმის წმინდა ტაძარშიო... მერე იმ წმინდა ტაძარში რუსთაგან საქართველოს პირველი ამაოხრებლის, თავმოჭრილი პავლე ციციანოვისა და მარიამ დედოფლისაგან განგმირული ლაზარევის გვამები დაგვისაფლავეს. მაგრამ ასეთი გამოწვევა, თანაც ვისგან, ქვეყნის სულიერი მამისგან ამ კედლებს არ სმენოდა. ელვასავით გავრცელდა ეგზარქოსის სიტყვები. მთელი ქვეყანა დრტვინვამ მოიცვა. ერთადერთი გაზეთი იყო "კავკაზი", რომელსაც ნება დართეს პავლეს სიტყვების პუბლიკაციისა, ცხადია, შერბილებული, ოდნავ შეფერილი სახით.
რაკი საგაზეთო პუბლიკაციები შეუძლებელი იყო, დასავლეთ საქართველოს თავადაზნაურობის წინამძღოლმა დიმიტრი ყიფიანმა 6 ივნისს პირადი წერილი მისწერა ეგზარქოსს. წერილი, რომელიც მყისვე გახმაურდა, ხელიდან ხელში გადადიოდა და მთელ საქართველოს გული მოფხანა. დიმიტრი ეგზარქოსს სთხოვდა, "უკუეგდო ნათქვამი ანდა მრევლის წინაშე ბოდიში მოეხადა ამ უჩვეულო მკრეხელური სიტყვების წარმოთქმის გამო", ე. ი. დაწყევლისათვის. "ამბობენ, რომ თქვენ დასწყევლეთ ის ქვეყანა, რომელშიაც სამწყსოთ ხართ მოწოდებული და რომელიც მარტოოდენ სიყვარულსა და შეწყალებას მოელოდა თქვენგან. თუ ყოველივე ეს, უფალო, მართალია, თქვენი თანამდებობის ღირსების გადარჩენა მხოლოდ იმით შეიძლება, რომ შეურაცხმყოფელი შეურაცხყოფილი ქვეყნიდან დაუყოვნებლივ იქნას გაყვანილი", - იწერებოდა დიმიტრი ყიფიანი. საგულისხმოა, რომ დიმიტრიმ ეს წერილი თავად-აზნაურთა წინამძღოლის ბლანკიან ქაღალდზე დაწერა, რითაც ხაზი გაუსვა, - ეს ჩემი ხალხის მოთხოვნაც არისო.

ამ წერილს ისეთი ამბები მოჰყვა, აღარც მოკლული ჩუდეცკი ახსოვდა ვინმეს და აღარც დაპატიმრებული ლაღიაშვილი.

ეგზარქოსმა სასწრაფოდ აფრინა ყიფიანის წერილი ყველგან, სადაც ჯერ არს. იმჟამად პიატიგორსკში რუსეთის ობერ-პროკურორი, ფაქტობრივი მმართველი პობედონოსცევი ისვენებდა. იქ არის სამხედრო მინისტრი ვანოვსკი, მთავარმართებელი დონდუკოვ-კორსაკოვი. აი, ამ სამ უმაღლეს გვამთან მიცუხცუხდა ეგზარქოსი პავლეც ყიფიანზე საჩივრით. კორსაკოვს ყიფიანის საწინააღმდეგო არგუმენტების მოსმენა არც სჭირდებოდა. 40 წლის ნაცნობობის მიუხედავად (ყიფიანიცა და კორსაკოვიც ხომ ერთად მუშაობდნენ ვორონცოვთან), ახლა მას დიმიტრი დასაღუპად ემეტებოდა. ვერ მოენელებინა, რომ წინა წელს საქართველოში ჩამოსულ მიხეილ ნიკოლოზის ძეს ყიფიანი ჯერ ბათუმში, შემდეგ ბორჯომში ეწვია და მთელი უბედურება, რაც კორსაკოვის დროში საქართველოს დაატყდა, დაწვრილებით მოახსენა, ესეც არ იკმარა და საუბრის შინაარსი საჯარო გახადა. მაშინ ვერაფერი მოუხერხა, საყვედურის გარდა, მთავარმართებელმა ყიფიანს, ახლა კი სამაგიეროს გადახდის დრო დამდგარიყო...

რუსეთის წმინდა სინოდის ობერ-პროკურორმა პობედონოსცევმა ეგზარქოსსა და მთავარმართებელს იმედი არ გაუცრუა. 20 ივნისს იმპერატორს ასეთი წერილი მისწერა: "აქ, კისლოვოდსკში, ყოველდღე ვხვდები პ. ს. კანევსკისა და თ. დ. დონდუკოვს. უკანასკნელთან ხშირად ვსაუბრობ ამ მხარეში შექმნილ მდგომარეობაზე, რომელიც ვერ ტოვებს სანუგეშო შთაბეჭდილებას. აქაც ის მწარე გაკვეთილი მეორდება, რუსეთს არაერთხელ რომ უწვნევია იმ უცხოტომელთაგან, რომლებიც გადაგვირჩენია კიდეც და სხვა ათასი სიკეთეც გვიყვია. როცა ქართველებს სპარსელებისგან საფრთხე ემუქრებოდათ, ლამის ჩვენზე ლოცულობდნენ. მაგრამ შემდეგ, ჯერ კიდევ ერმოლოვის დროს, როგორც კი საშიშროება მინელდა, განდგომილების პირველმა ნიშნებმაც იჩინა თავი. მერე შამილი გამოჩნდა და ქართველები ისევ დაშოშმინდნენ. ამ საფრთხემაც გაიარა და ისინი კვლავ მძვინვარებამ შეიპყრო. და ეს მაშინ, როცა ჩვენ მათ გულარხეინად ვანებივრებდით და სახელმწიფო ხაზინის ხარჯზე გულუხვ წყალობასაც ვაჩვევდით. უცხოტომელთა მოვლა-პატრონობის ასეთმა წესმა მიიყვანა სწორედ რუსეთი დღევანდელ მდგომარეობამდე. მათს ცხოვრებაში წესრიგის შეტანის ნებისმიერი ცდა, როგორც წესი, მათი მხრიდან უაზრო ვნებათა-ღელვასა და პრეტენზიებს იწვევს. სემინარიის რექტორის შემაძრწუნებელ მკვლელობას აქაური უცხოტომელები აღშფოთებით კი არ შეხვდნენ, არამედ ნიშნის მოგებით. რექტორის დაკრძალვაზე წარმოთქმულ სიტყვაში ეგზარქოსმა გამოხატა უღრმესი მწუხარება, და ამასთანავე, გულისწყრომაც, ჩადენილი ბოროტმოქმედების გამო. ეს სიტყვა მკვლელის ჭკუას გადაცდენილმა მომხრეებმა საწყენად მიიღეს. და, აი, ქუთაისის თავადაზნაურობის წინამძღოლი ეგზარქოსს მიმართავს სულელური და უტიფარი წერილით და მუქარის კილოთი ურჩევს, დატოვოს კავკასია. გაახლებთ ასლს ამ წერილისას და მასზე ეგზარქოსის პასუხს. მაღალი თანამდებობის წარმომადგენლობითი პირის ამგვარი საქციელით სამართლიანად აღშფოთებულმა თავადმა დონდუკოვმა წერილობით მიმართა შინაგან საქმეთა მინისტრს და სთხოვა ყიფიანის ამ მხარიდან გადასახლების ნებართვა, რათა ეს თავხედობა არ დარჩეს დაუსჯელი და სხვებისთვისაც არ გახდეს მაგალითის მიმცემი".

ალექსანდრე III-მ თანხმობის ბეჭედი დაჰკრა და ანტიქართულ ღონისძიებათა ფართო პროგრამის განხორციელება დაიწყო იმით, რომ დიმიტრი ყიფიანს წინამძღოლის უფლებები აჰყარეს და ეგზარქოს პავლესათვის მიწერილი ბარათის გამო 73 წლის მოხუცი სამუდამოდ სტავროპოლში გადაასახლეს. დიმიტრის ვერ უშველა ვერანაირმა წარსულმა დამსახურებამ. რაკი დაასკვნეს, თითქმის ნახევარი საუკუნის მანძილზე მათ ჩინოვნიკად მყოფი ყიფიანი გულით დიდ ქართველ პატრიოტად დარჩენილიყო, ხელმეორედ გაუყენეს გადასახლების გზას. ილია, აკაკი, ვახტანგ ორბელიანი, მთელი გუნდი დიმიტრის უმცროსი მეგობრებისა თუ თანატოლებისა გულს ასკდებოდნენ უძლურებისა გამო. თვით დიმიტრი კი დიდად არ ჯავრობდა. გადასახლების წინ დიმიტრი აკაკი წერეთელმა ნახა. "პატიმრობით დავიწყე ცხოვრება და პატიმრობით ვამთავრებ", - უთქვამს აკაკისთვის და სახეზე სევდა რომ შეუმჩნევია, ღიმილით დაუმატებია: "ნუ გშურს, ჩემთვის ეს დიდი წყალობაა! უკეთეს ჯილდოს მე ვერც კი მოვიფიქრებ!.. ქართველთაგან ციმბირში ჯერ იდეურად არავინ დასჯილა და დეე პირველი მერცხალიც მე ვიყო! მართალია, პირველ მერცხალს ხანდახან სუსხი დაჰკრავს და გაზაფხულს ვერ მოესწრება, მაგრამ მაინც პირველი მახარობელია და გაზაფხული მაინც მოვა". "ქართველი ადამიანი განსაკუთრებული გრძნობით ხვდებოდა და ხვდება სიკვდილს, თითქოს ასრულებს ვახტანგ გორგასლის ანდერძს - ეძიებდეთ ქრისტესთვის სიკვდილსაო და სწორედ დიმიტრი ყიფიანი იყო ის, რომელიც ქრისტესათვის და სამშობლოსათვის ეძიებდა სიკვდილს", - ბრძანებს უწმინდესი და უნეტარესი ილია II.

როცა დიმიტრი ყიფიანის დაკრძალვის შემდეგ პავლე სასწრაფოდ გაარიდეს საქართველოს და ყაზანში გადაიყვანეს, მან ჩუდეცკის "გულდათუთქული ქვრივიც" თან წაიყვანა, თვეში 100-მანეთიანი პენსიაც დაუნიშნა (არადა, მის ქმარს მხოლოდ 80 მანეთი ჰქონდა ხელფასი)...და ყველაზე საინტერესო: ყაზანის სასულიერო სემინარიის ინტერნეტსაიტზე გამოჩნდა ცნობა, რომ მათი არქივების მიხედვით (იმ დროის გაზეთებში ამაზე არაფერი დაწერილა!), თბილისიდან გადაყვანამდე ეგზარქოსი პავლეც დაჭრა სხვა სემინარისტმა! მას ფილტვები დაუზიანდა და ხანგრძლივი და მტანჯველი ტკივილების შემდეგ, 1892 წელს, სწორედ ამ ჭრილობის გამო გარდაიცვალაო!

იმპერატორის გადაწყვეტილება გადასახლებაზე დიმიტრი ყიფიანს ქვიშხეთში აცნობა ამ ამბით შეწუხებულმა გორის მაზრის უფროსმა, რომელსაც ბოქაული ახლდა. ამ დროს ქვიშხეთში იყვნენ დიმიტრის შვილები: კოტე და ელენე. გამოსათხოვრად ქუთაისიდან დაუყოვნებლივ ჩამოვიდნენ დიმიტრის უფროსი ვაჟი ნიკო და სიძე ანტონ ლორთქიფანიძე. მათ ინტელიგენციის ბევრი წარმომადგენელი მოჰყვა. მოვიდნენ მეზობლები და ნათესავები. მეორე დღეს ქვიშხეთისა და ახლომახლო სოფლების გლეხობა შეგროვდა გამოსამშვიდობებლად. დიმიტრი, თურმე, მაშინვე ჩავიდა გლეხებთან, სალამი უძღვნა ყველას და თქვა: "ხელმწიფის ბრძანებით, მე თქვენ უნდა მოგშორდეთ. იცოდეთ, რომ სადაც უნდა ვიყვე, ჩემი გული თქვენთან და ჩემს ტანჯულ სამშობლოსთან იქნება".

აღშფოთებული და დაღონებული ხალხი ნელ-ნელა დაიშალა. ერთმანეთს შესჩიოდნენ, თუ ვინ იქნებოდა მათი პატრონი და დამრიგებელი.
ერთი ამბობდა: - ეგ დალოცვილი თვით ხელმწიფესაც არას უთმობს და დასჯიან, მაშ, რას უზამენ?

მეორე პასუხობდა: - დიდი ნასწავლი და ჭკვიანი კაცია, ამასთან დიდგული და თავმოყვარე, რის გამოც უსამართლობასა და ჩაგვრას არავის უთმობს.
მესამე ამბობდა: - ყველაფრით რომ ჩვენს მთავრობაზე მაღლა დგას, იმიტომ სდევნიან და არ უნდათ მაგისი აქ ცხოვრება. მაგ დალოცვილს, რომ ისევ დაეთმო მთავრობისათვის, სჯობდა, რადგან მაშინ არც თვითონ დაიტანჯებოდა და ჩვენც უპატრონოდ არ დავრჩებოდით.

მეოთხემ თქვა: კაცია დიმიტრი და კიდევაც კაცობსო. მეფის მთავრობამ თავზე დაჯდომა იცის, თუ დაგიბრიყვა, ამიტომ დიმიტრი მარტოდმარტო ებრძვის მთავრობას და არ აძლევს ნებას, რომ მისი სამშობლო დაჩაგრონ და სხვა ხალხი დაასახლონ საქართველოში.

ხაშურამდე დიმიტრი ასობით ნათესავმა და გლეხმა გააცილა. მცხეთამდე კი იმერეთის თავადაზნაურობამ და ნათესავ-მეზობლებმა. მცხეთაში თბილისის ინტელიგენცია დახვდა.

კავკასიონზე დიმიტრის მისი ბიძაშვილი, მიხეილ ზაალის ძე ყიფიანი დახვდა. მან დიმიტრი სტავროპოლამდე გააცილა და იქ დააბინავა.

სტავროპოლში დიმიტრი ყიფიანი პოლიციის მეთვალყურეობის ქვეშ იმყოფებოდა. ეს მეთვალყურეობა იმპერა-ტორის ბრძანებით იყო დაწესებული. სტავროპოლის გადასახლებაში დიმიტრი ყიფიანმა ერთი წელი გაატარა. იქაც, მისთვის ნაკლებად ნაცნობ გარემოში, თავისი პიროვნული თვისებებით ხიბლავდა ყველას, ვისაც კი მასთან ურთიერთობა ჰქონდა.

ვერაგული მკვლელობა

1887 წლის 25 ოქტომბერს (ძველი სტილით), კვირას, დილის 8 საათზე, დიმიტრი მოკლული ნახეს თავის ბინაში. მკვლელობა 24-25 ოქტომბრის ღამით მომხდარა.
ნიკო ლომოური დიმიტრი ყიფიანის მკვლელობას ასე აღწერს:

"- იგი მოჰკლა ავაზაკმა, რომელიც ფეხდაფეხ შეიპარა დიმიტრის ოთახში.

- რას სჩადიხარ, იუდავ? მოშორდი მაგ წმინდა მოხუცებულს! უბედურო, ალბათ, შენ არ იცი, ვინ არის ეგა?

- ეგ არის მამა დაჩაგრული ერისა, ეგ არის მფარველი ფეხქვეშ გათელილი ქვეყნისა, ეგ არის წარმომადგენელი ივერიის ძველი დიდებისა, ეგ არის გულის ძგერა და მეოხება მთელი აწინდელი საქართველოსი.

მაგრამ მკვლელს არ ესმის... წყეულს მარჯვენას იღებს მაღლა და მძიმე იარაღს პირდაპირ მოხუცებულის საფეთქელს უმიზნებს. გაჭეჭყილი თავიდან ტვინი ბალიშზე გადმოესხა. მკვლელი კარისკენ წავიდა, შემდეგ კვლავ მობრუნდა და მოკლულს ხელ-ფეხი მაგრა შეუკრა - ვითომდა მკვლელობა გაძარცვის მიზნით ჩავიდინეო. მკვლელმა წაიღო დიმიტრის საათი და პენსიის მცირე თანხა.
დიმიტრი ყიფიანი ცხოვრობდა ქალაქის ცენტრში, მეაფთიაქის ბინაში, სადაც ათიოდე სხვა მდგმურიც ჰყავდა სახლის მეპატრონეს. სახლი დაცული იყო მაღალი გალავნით და ჰყავდა მცველიც. ეზოს დარაჯობდა უზარმაზარი ქოფაკი. დიმიტრის ორი ოთახი ეკავა. წინ, მისაღებში ღამით მუდამ ეძინა მის მომვლელ მოსამსახურე გოგოს.
დიმიტრიმ თავისი მახვილი ჭკუით და ტკბილი საუბრებით იქაურ საზოგადოებას თავი შეაყვარა. მოხუც გენერალს ყველა დიდ პატივს სცემდა. იმავ ბინაში მდგმურად იყო ერთი ქართველი მასწავლებელი. იყვნენ სხვებიც, რომელთა საზოგადოებაშიც ტრიალებდა ყიფიანი, ან წერდა თავის ბინაში. მას ბინაზე აკითხავდნენ გაჭირვებულებიც და ეს ამაყი და კეთილი ქართველი, თავისი მდგომარეობის მიუხედავად, უარს არავის ეუბნებოდა. იმ ასი მანეთიდან, რომელიც ყოველთვიურად პენსიიდან ეგზავნებოდა, ეხმარებოდა ყველა გაჭირვებულს.

ნოდარ გრიგალაშვილი "თანმდევ სულში" მოგვითხრობს, რომ მეაფთიაქის სახლში მოახლედ მუშაობდა ახალგაზრდა ქალი ვინმე პრასკოვია. ამ პრასკოვიას მამა და ძმები ჰყავდა ლოთები და ქურდები. დედამისი იყო ფეხმსუბუქი გოგოებით მოვაჭრე და ფსკერზე ამოზრდილი პრასკოვია თავადაც ყოველგვარი უკეთურების ჩამდენი იყო. მივიდოდა ეს ქალი მოსამსახურედ ოჯახში, მცირე ხანს იმუშავებდა, შემდეგ გაქრებოდა და ის ოჯახი იძარცვებოდა. მისი მორიგი მსხვერპლი მოხუცი ყიფიანი აღმოჩნდა. რაკი დიმიტრი ყველას ხელს უმართავდა და ოქროს საათი ეკეთა, გენერლის ფორმა ეცვა, ამ წუმპის ბინადარმა რუსის ქალმა იფიქრა, ბევრი ფული ექნებაო და ეს ამბავი ქურდობისთვის ციხეში მყოფ ძმას შეატყობინა.
მისი ძმა შულგინი სტავროპოლის ციხიდან გაათავისუფლეს 1887 წლის ოქტომბერში. შულგინმა შეიამხანაგა მასავით ლოთი და ქურდი ჯარისკაცი ვინმე სტრეპეტოვი. 25 ოქტომბერს ღამით ეს შულგინი და სტრეპეტოვი ყიფიანის ბინაში შედიან. წინასწარ იზრუნეს, ძაღლი იმ ეზოში აღარ იყო. კარს მიაწვნენ და მორჩილად გაიღო. მოახლე გოგოც, წინკარში რომ ეძინა, ღამით იქ არ აღმოჩნდა... დერეფანში პირისახე პირსახოცებით აიხვიეს.

შედიან მძინარე დიმიტრისთან. სანთელს ანთებენ. ხმაურზე მოხუცი გაიღვიძებს, შემკრთალი კითხულობს: "ვინ არის, რა არისო?"

სტრეპეტოვის ჩვენებიდან: "ამის პასუხად შულგინმა უბრძანა, ხმა გაწყვიტეო და შემდეგ შევუკარით ხელები და ფეხები ყიფიანს და ფული მოვთხოვეთ. ყიფიანმა გვითხრა, რომ ფული საწერი სტოლის ერთს უჯრაშიაო. შულგინი შევიდა სასტუმრო ოთახში ფულის ამოსაღებად და მე კი თავს ვადექი ლოგინში შეკრულს მოხუცს". მკვლელებმა აიღეს 124 მანეთი, პაწია ოქროს საათი და გამწარებულებმა იმით, რომ
სხვა ვერაფერი სიმდიდრე ნახეს, რომ ეს მოხუცი მდიდარი არ აღმოჩნდა, ხელფეხშეკრულ კაცს შულგინმა რკინის ბერკეტი დაჰკრა თავში. მერე ეს სტრეპეტოვიც მიბრუნდა, რაკი მოხუცი ჯერ კიდევ ხრიალებდა, მეორეჯერაც დაურტყამს თავში რკინა. მოჰკლეს, გადააფარეს დასისხლიანებულ თავზე საბანი და წამოვიდნენ. შულგინს ხანჯალი და რევოლვერი ჰქონდა თან. ერთი ტყვია იქ დავარდნია. დილით ნახეს მოხუცის ცხედარი. სახლის მცველს ბოქაულთან წასვლა ეზარება - სად ვნახავ ახლა იმასო!..

ყიფიანის მოსამსახურე გოგო: - მეო მეეტლესთან ვიყავი მთელი ღამეო. მეეტლე მისი საყვარელი იყო. თუმცა მერე გაირკვა, რომ ის ამასთან არ ყოფილა, სადღაც ულოთია მთელი ღამე. პრასკოვია კი, როგორც წესი, იმ დღიდან სულ აორთქლდა. შულგინი და მისი ამფსონი ჯარისკაცი ამ ნაპარავი ფულით დღედაღამ ლოთობდნენ.

ეჭვი შეეპარათ, ამ "ბროდიაგებს" ფული საიდან გაუჩნდათო. შულგინი დაიჭირეს, მიუხედავად იმისა, რომ სამხილი - ტყვია ოთახში დაგდებული ნაპოვნი ჰქონდათ, გამოუშვეს, ქალაქიდან არ გახვიდეო. მალე შულგინს ვიღაცა მოჰკლავს, მისი დაც აღარც მკვდარი გამოჩენილა, აღარც ცოცხალი.

ყიფიანი გაძლიერებული მეთვალყურეობის ქვეშ იმყოფებოდა. ბინაში შეჭრის მცდელობა სამჯერ ჰქონდათ მანამდე ამ ბანდიტებს და სანამ ძაღლი არ მოაშორეს ეზოს, ვერ შევიდნენ. მკვლელობის წინა დღეს ეს სტრეპეტოვი ფულის სათხოვნელად გამოცხადებია, ეტყობა დათვალიერება სურდა მსხვერპლის გარემოსი. მეთვალყურე პოლიციას კი ეს ყველაფერი ვერ შეუმჩნევია...

მთავარი, ვინც საქმე მისცა ამ ბანდიტებს, პრასკოვია, სასამართლოზეც არავის ახსენდება... ასე გამოასალმეს წუთისოფელს ადამიანი, რომელიც ჩვენს ისტორიში მეორე დიმიტრი თავდადებულის სახელით შევა.

არადა, იმ შემოდგომას უკვე თბილისში წამოსვლის ნებართვას ელოდა. მისმა მეუღლემ, ნინო ჭილაშვილმა არ მოასვენა არავინ, მათ შორის დიდი მთავარი მიხეილ ნიკოლოზის ძე რომანოვი და თვით იმპერატორი ალექსანდრე მესამე.

დიდი მთავარი თავს უხერხულად გრძნობდა. დიმიტრის პირადად ახლოს იცნობდა, ბოლოს და ბოლოს, მამულები ბორჯომში ჰქონდა და ამ ხალხში უნდა ეცხოვრა. ამიტომ კორსაკოვი ბორჯომში დაიბარა და მოსთხოვა - ყიფიანის გათავისუფლების თხოვნა მიეწერა იმპერატორისათვის. კორსაკოვსა და ყოფილ მეფისნაცვალს ერთმანეთი არ უყვარდათ. პირველი სამეფო სახლის წევრი იყო, ზევიდან დაჰყურებდა მის შემცვლელს. ამასაც ჰყავდა პატრონი, პობედონოსცევი. ესეც არ შეეპუა. უარი უთხრა. ეს შეხვედრა დიმიტრის მკვლელობამდე სამი კვირით ადრე შედგა. სახელმწიფო პოლიციური იყო. კორსაკოვი და პობედონოსცევი უფრო სჭირდებოდა იმპერატორს, ვიდრე თავისი მემამულე ბიძა, მერე რა, რომ ის სახელმწიფო საბჭოს თავმჯდომარეც იყო. თუმცა, როგორც ჩანს, იმპერატორთან ბიძამ მაინც თავისი გაიტანა. კორსაკოვი იძულებულია დათანხმდეს ყიფიანის ჩამოსვლას, მაგრამ პოლიციის მეთვალყურეობის ქვეშ იცხოვროს და ქვიშხეთიდან მთელი ცხოვრება ფეხი არ გადგასო... ვინ იცის, კორსაკოვის სწორედ ამ მარცხმაც თუ დააჩქარა ყიფიანის მკვლელობა", - აღნიშნავს ნოდარ გრიგალაშვილი.
ყიფიანის ტრაგიკულ სიკვდილს სტავროპოლის მოსახლეობაზე მძიმე შთაბეჭდილება მოუხდენია. თითქმის მთელმა ქალაქმა მოინახულა შემთხვევის ადგილი.
მსხვერპლი, რომელმაც საქართველო ერთიანი მრისხანებით შეკრა
ამ დროს სტავროპოლში გამომძიებლად ყოფილა ნიკოლოზ ტარსაიძე, შემდეგში თბილისის საოლქო სასამართლოს წევრი. მას ებარა ამ შემზარავი მკვლელობის გამოძიება, რომელსაც თვალყურს ადევნებდა დიმიტრის იურისტი შვილი ნიკო. სტავროპოლში ხანმოკლე ცხოვრებისას დიმიტრის ხალხში დიდი სიყვარული და პატივისცემა დაუმსახურებია, ეს გარემოება ხელს უწყობდა გამოძიებას. ნიკო ამბობდა, რომ გამოძიებამ ბევრი რამ აღმოაჩინა, მაგრამ მისი გამჟღავნება შეუძლებელი ყოფილა, რადგან მთავრობას დიდ ჩირქსა და ჭუჭყს სცხებდა. იოსებ უთურაშვილი აღნიშნავს, ნიკოლოზ ტარასიძე, თურმე, დიდად წუხდა, რომ მას არ შეეძლო, ეს საზიზღარი მკვლელობა გამოძიებით დაემტკიცებინა და გამოეშკარავებინა, რადგან წინასწარ იყო გაფრთხილებული...

დიმიტრის ჩამოსვლის ცნობის ნაცვლად, დეპეშა მოვიდა ოჯახში, რომ ბოროტმოქმედებმა დიმიტრი მოკლეს.

25 ოქტომბერს "ივერია" აქვეყნებს მთელი საქართველოსთვის თავზარდამცემ ცნობას: "დღეს, დილაზე, დიმიტრი ყიფიანი მოკლული ნახეს თავის სადგურში. გამოძიება წარმოებს".

იმავე დღეს საღამოს მოვიდა მეორე დეპეშა:

"გამოძიებით ჩნდება, რომ ყიფიანის გაძარცვა სდომებიათ და ამ განზრახვით მოუკლავთ" ("ივერია" 1887, #223).

ეს ცნობა ელვის სისწრაფით გავრცელდა. ყველას თავზარი დასცა: "ქართველი, სომეხი, კათოლიკე თუ რუსი - ყველანი ერთნაირად ააღელვა, შეაშფოთა ამ ამბავმა და ყველას გული გამოუთქმელმა მწუხარებამ მოიცვა. თავზარდაცემულ ხალხს არ სჯეროდა, რომ დიმიტრი ძარცვის მიზნით მოკლეს. ყველას გაახსენდა ის საშინელი წყევლა, რაც ეგზარქოსმა პავლემ წარმოთქვა სიონის ტაძარში. იმან დაგვწყევლა, იმან დანაშაული ჩაიდინა, სტავროპოლში კი, რატომ აღშფოთდიო, ყიფიანი გაასახლეს. ახლა, მკვლელობის შემდეგ მთელი სისრულით წარმოსდგა ის ბოროტება, ის ჯანღი, რაც საქართველოს დასწოლოდა. ხალხი ბოღმით გუგუნებდა. ეს იყო მსხვერპლი, რომელმაც საქართველო მთელი XIX საუკუნის განმავლობაში პირველად შეკრა ერთიანი მრისხანებით. ქართულ საზოგადოებაში მაშინვე გაჩნდა ეჭვი, რომ მკვლელობა რუსეთის პოლიციის აგენტებმა ჩაიდინეს. ვალერიან გუნია გადმოგვცემს, რომ საზოგადოება მკვლელობაში ამტყუნებდა ეგზარქოს პავლეს, მთავარ-მართებელ დოდუკოვ-კორსაკოვს და სწავლა-განათლების მზრუნველს იანოვსკის.
ქუთაისში ყიფიანის მკვლელობის ცნობა იმ დროს ჩასულა, როცა იქ წარმოდგენა მიდიოდა. სპექტაკლი შეწყდა. ხალხი გარეთ გამოეფინა. ილია დაკრძალვამდე ოთხ მეთაურ წერილს დაწერს, მიძღვნილს დიმიტრი ყიფიანისადმი.

დასასრული იხილეთ შემდეგ გვერდზე»»