ძველი სტილით 30 აგვისტო წმინდა ილია მართლის გარდაცვალების დღეა. 1907 წელს, სწორედ ამ დღეს მოკლეს წიწამურთან დიდი ილია. 1907 წელს რუსეთის პირველ დუმაში (სახელმწიფო საბჭო) სამსახურის შემდეგ, ილიამ გადაწყვიტა საქართველოში დაბრუნებულიყო. ნაცნობ-ახლობლები არ ურჩევდნენ დაბრუნებას - აქ საშინელი მდგომარეობაა, აგერ, შენს მოურავს და მის ცოლს ყელი გამოსჭრეს ბანდიტებმა, მერე შენც მოგადგებიანო, მაგრამ ილიას რა გააჩერებდა უცხო მხარეში! "ამდენი ხანი არ ვყოფილვარ საქართველოში! ზაფხული თუ იქ არ გავატარე, ჩვენს ქვეყანას არ გადავხედე, ზამთარში აქ რა გამაძლებინებს?"

ილია იმედიანად ჩამოდის საქართველოში და მთელ ზაფხულს საგურამოში ატარებს. მხეცურად მოკლული მოურავის, მოსე მემარნიშვილის ნაცვლად, თავისი დის რეკომენდაციით, აჰყავს დიმიტრი ჯაში. ცდილობს, გაამშვენოს თავისი კარ-მიდამო, მაგრამ უგუნური ქართველები არ ცხრებიან, ცდილობენ, გული მოუკლან.

გამხეცებულმა ყაჩაღებმა ილიას საყვარელი ჯორი ტყეში დაიჭირეს, გაკოჭეს, უკანა ტანში მსხვილი პალო ისე შეუყარეს, რომ ნაწლავები დაუგლიჯეს. ამ საშინელმა ამბავმა ყველა აღაშფოთა.

21 აგვისტოს ჭავჭავაძეს ესტუმრა ძველი მეგობარი გერმანელი მწერალი არტურ ლაისტი. სწორედ მან შემოგვინახა ილია ჭავჭავაძის უკანასკნელი დღეების დოკუმენტური სანდო სურათი: "დაღონებული იყო, ემდუროდა სხეულის სისუსტეს და აწუხებდა საქართველოს სხვადასხვა კუთხის ცუდი ამბები. მაგრამ არ უყვარდა მის შესახებ ლაპარაკი და ამჯობინებდა რასმე წაკითხვას ან ისეთ საგნებზე ლაპარაკს, რომელთაც შეეძლო დაევიწყებინათ არევ-დარეულობის სამწუხარო სურათები.

საზოგადოდ შევნიშნე ენერგიის სისუსტე და ის სიფიცხე, რომელიც სჩვევია მოხუცებულობას. აღარ ჰქონდა, როგორც შევამჩნიე, წინანდებური სიყვარული სხვასთან ყოფნისა და ლაპარაკისა. ხანდახან საღამოობით, დიდხანს იჯდა გაჩუმებული აივანზედ. მთელი ექვსი დღის განმავლობაში ჩემი უკანასკნელი ყოფნის დროს, მე არ მინახავს ღიმილი მის სახეზე.

ბოლო დროს ხშირად ხმარობდა სიტყვას "უმადურობას". როგორც ა. ლაისტის სიტყვებიდან ვრწმუნდებით, ილიას რაღაც ავის მომასწავლებლად უგრძნობდა ტანი, რომ დიდი ხნის სიცოცხლე არ ეწერა.

27 აგვისტო (ახალი სტილით 9 სექტემბერი)

1907 წლის 27 აგვისტოს ილია საქმეებზე მიემზავრება თბილისში. მოურავმა დიმიტრი ჯაშმა ფრთხილად და მორიდებულად შეჰკადრა:

- ილია გრეგორიჩ! საჭიროა, რომ მცხეთამდე ჩვენმა სამმა "სტრაჟნიკმა" გაგაცილოს.

ილიამ დაინახა ცხენზე ამხედრებული სამი შეიარაღებული "სტრაჟნიკი", რომლებიც ჯაშს წინასწარ გაემზადებინა მის გასაცილებლად, ერთგვარ დამცირებად იგრძნო ეს და დიმიტრის უთხრა:

- ილია ჭავჭავაძეს სამშობლოში დამცველები არ ესაჭიროებაო...

* * *

ილიას მუხანათური მკვლელობიდან რამდენიმე დღის შემდეგ მისმა ნათესავმა, ზაალ ჭავჭავაძემ, მოწმის სტატუსით დაკითხვაზე ასეთი ჩვენება მისცა:

"ილია მკვლელობის წინა კვირებში ძალიან ფრთხილი იყო, წინათ მისი სასეირნო ადგილი გახლდათ მისივე სახლის აივანი, რომელიც გადაჰყურებს არაგვის ხეობას. იქ მგოსანი მთელ საღამოებს ატარებდა ხოლმე. ბოლო დროს სულ აღკვეთა იმ აივანზე სეირნობა და ათასში ერთხელ თუ გავიდოდა. ვატყობდი, რაღაც არასასიამოვნო მომავლის მოლოდინში იყო, მაგრამ თქმით არას ამბობდა. ერთხელ მკითხა, იარაღი გაქვსო, და როცა ვუპასუხე არა-მეთქი, ჩაიცინა, ხუმრობით სთქვა, განა შენ სანადირო იარაღი არ უნდა გქონდესო და მაუზერის რევოლვერი გადმომცა. თუმცა, მგოსანს არა უთქვამს რა ჩემთვის, მაგრამ ვატყობდი, რომ რაღაც იცოდა".

ზოგი მკვლევარი თვლის, რომ ილიამ იცოდა "რაღაც", რადგან "ბოლშევიკები" მაინცდამაინც დიდად არ იწუხებდნენ თავს საკუთარი ბნელი განზრახვების დასამალად. თანაც, თბილისი მაშინაც პატარა ქალაქი იყო, შეუძლებელია, ილიას ყურამდე არ მიეღწია იმას, რაც ზაქარია ჭიჭინაძემ ერთი საშინელი შემთხვევის წყალობით შეიტყო.

მიხეილ გაჩეჩილაძე იგონებს: "რევაზოვის ქუჩაზე ზაქარია ჭიჭინაძის სახლში ვცხოვრობდი. ერთ საღამოს ღამის ორ საათზე ზაქარია ნაცემი და თავპირდამტვრეული მოვიდა. თავი ორ ალაგას ჰქონდა გატეხილი და სისხლი სდიოდა. ლაპარაკის თავი აღარ ჰქონდა. მთელი ღამე ბორგავდა და იტანჯებოდა.

მეორე დღეს, როცა ზაქარია ცოტათი მომჯობინდა, მიამბო შემდეგი: საბაშვილის ღვინის სარდაფში ვიყავი პურის საჭმელად. ჩემთვის ცალკე ვიჯექი. მოვითხოვე ხელადა ღვინო, პური, ყველი. იქვე, მეორე მაგიდაზე, ახალგაზრდა ყმაწვილები ისხდნენ. სუყველა მუშები. სოციალ-დემოკრატები. ყველა ჩემი ნაცნობი...

რაღაც თათბირი ჰქონდათ. ჩემამდის გარკვეული ხმა ლაპარაკისა არ მოდიოდა. ერთხანს ვიყავი ჩემთვის გაჩუმებული. მერე, გამიწყრა ღმერთი, მათი სადღეგრძელო დავლიე. იმათაც მიპასუხეს.

მერე კიდევ სადღეგრძელო დავლიე და, ახლა უკვე შეზარხოშებულმა, სოციალ-დემოკრატებს მათრახი გადავკარი. არა, ვინ მკითხავდა, რას დავეძებდი, მგლის თავზე სახარება ვის წაუკითხავს. ამაზე აიმრიზნენ, აყვირდნენ და უშვერი გინებით მიპასუხეს... მაგრამ მაინც თავის ალაგას ისხდნენ.

ვიფიქრე, ვერას გამიბედავენ. მოდი, ერთი, ილია ჭავჭავაძის სადღეგრძელოს დავლევ...

ავიღე სტაქანი ღვინით სავსე, მივუახლოვდი იმათ მაგიდას და დავიწყე ილია ჭავჭავაძის ქება-დიდება. აი, შე ხულიგანო, შე არამზადა! როგორ ბედავ შავრაზმელ ჭავჭავაძის ქებას, ის სიკვდილის ღირსია და მალე მოვუღებთ ბოლოსო. მომესიენ, მცემეს უზომოდ. უსათუოდ მომკლავდნენ, რომ საბაშვილის სარდაფის პატრონი არ ჩარეულიყო ჩვენს საქმეში. საბაშვილი ეხვეწებოდა მუშებს: აქ ნუ კლავთ კაცს, თორემ მე დავიღუპებიო. მართლაც საბაშვილის ხათრით დამანებეს თავი (საბაშვილის სარდაფში ხშირად იმართებოდა მუშების საიდუმლო კრებები). ფეხზე ადგომა არ შემეძლო. ამწიეს ისევ მუშებმა, ამომიყვანეს სარდაფიდან და ქუჩაში დამაგდეს. აქაც წიხლები მითავაზეს და მიმატოვეს.

რამდენიმე ხნის შემდეგ ამოვიდა საბაშვილი, მნახა, რომ ქუჩაში ვაგდივარ, ამიყვანა და ძლივ–ძლივობით სახლამდე მომიყვანა.

მითხრა: რა ღმერთი გაგიწყრა, რომ ჭავჭავაძის სადღეგრძელო დალიე. ჭავჭავაძე მაგათ ჭირივით ეზარებათ. სწორედ ჭავჭავაძის შესახებ ჰქონდათ ლაპარაკი, სანამ შენ მოხვიდოდი. ზაქრო! არ გამცე და ჭავჭავაძეს მოკვლას უპირებენ... ნამდვილად მოკლავენო. მადლობა ღმერთს, შენ გადარჩი. აპა, არ დამკლა და არსად არაფერი ილაპარაკო, თორემ ორივეს ანდერძს აგვიგებენო.

აი, შვილო, ახლა ნამდვილად დავრწმუნდი, რომ ჭავჭა¬ვაძეს მართლა მოკლავენ. მინდა ვაცნობო, მაგრამ დამიჯერებს?

ზაქარია ისე იყო შეშინებული, რომ რამდენიმე დღის შემდეგ ხელახლა მეხვეწებოდა, არსად არაფერი თქვა, თორემ ნამდვილად მომკლავენო.

ეს შემთხვევა არ უნდა მეთქვა შენთვის თავიდანვე, მაგრამ სხვანაირად იფიქრებდი და მაგიტომ გითხარიო. "აპა, შენ იცი, ჩემი სიცოცხლე შენს ხელშია", მევედრებოდა ზაქარია. სწორედ სამი კვირის შემდეგ ილია ჭავჭავაძე მოკლეს. ჩემს სტამბაში, სადაც ჟურნალი "ნიშადური" იბეჭდებოდა, მოვიდა დეპეშა რედაქციის სახელზე ილია ჭავჭავაძის მკვლელობის შესახებ. დეპეშა ხელმოუწერელი იყო".

* * *

მარშალ ალექსანდრე ორბელიანის მეუღლე, მარიამ ორბელიანი, რომელიც გამორჩეულად უყვარდა ილია ჭავჭავაძეს, იგონებს: "ილიამ საგურამოში საბედისწერო მოგზაურობის რამდენიმე დღის წინ საღამო ჩვენთან გაატარა. ძლიერ დაღვრემილი იყო. საგურამოში ცოლის წაყვანა არ უნდოდა, მაგრამ მან, შესაძლებელია, პირველად თავის სიცოცხლეში, ისეთი დაჟინებით მოითხოვა თავისი სურვილის შესრულება, რომ ილია მოლბა და დათანხმდა. მათი გამგზავრების წინა დღეს, თითქოს რაღაც წინათგრძნობის ძალით, მივედი მათთან გამოსათხოვებლად თბილისში, ანდრიას ქუჩაზე მდგარ ილიას საკუთარ სახლში. სასტუმრო ოთახში ოლღა თადეოზის ასული დამხვდა, ზეზე იდგა, აკანკალებული, აჩქარებით ქაღალდს შლიდა (ეს მისი ჩვეულებრივი გასართობი იყო). როცა შევედი, მომესალმა და განაგრძო თავისი საქმე, თან თვალცრემლიანმა მითხრა: "რომ იცოდეთ, რა ცუდი ქაღალდი ამოდის, საშინელ ამბებს მიწინასწარმეტყველებს! ვეხვეწები ილიას, გადასდოს წასვლა, რადგან ვიცი, უბედურება მოხდება, მაგრამ ის ყურსაც არ მიგდებს!.".

საწყალ ქალს ქაღალდის სრული რწმენა ჰქონდა, კვნესოდა, ტიროდა, ვეცადე, დამემშვიდებინა, მაგრამ ამაოდ!

ილია იჯდა საწერ მაგიდასთან თავის სამუშაო ოთახში, რომლის კარი ოდნავ გაღებული იყო. დამინახა და ჩემკენ გამოეშურა. ველაპარაკე მისი საბრალო მეუღლის შიშზე, მინდოდა, გადამედებინებინა მოგზაურობა, თუნდაც მარტო მისი გულისთვის, მაგრამ ამაოდ".

გაგრძელება იხილეთ შემდეგ გვერდზე

12345

>