გურიაში, ოზურგეთიდან 18 კმ-ის დაშორებით, სოფელ ჯუმათში, მდებარეობს ჯუმათის მიქაელ მთავარანგელოზის ტაძარი, რომელიც, სავარაუდოდ, VI საუკუნეშია აგებული. ტაძარი განუახლებიათ XIIს-ში, ხოლო მოუხატავთ - XVIII საუკუნეში. გადმოცემის თანახმად, გურიელების დავალებით, მის მოხატვასა და შეკეთებაში მონაწილეობა მიუღია ჩხარტიშვილების გვარს, რომელიც სოფლის მკვიდრთა ძირითად ნაწილს წარმოადგენს და მათი საგვარეულო სალოცავი ჯუმათის მონასტერია. ეს მონასტერი არაერთი ქართველი და უცხოელი მეცნიერისა თუ მოგზაურის ინტერესის საგანი ყოფილა. ცნობები ჯუმათის მონასტრის შესახებ გვხვდება იოჰან ანტონ გიულდენშტედტის, ჟაკ ფრანსუა გამბას, მარჯორი უორდროპის თხზულებებში... მონასტრის აღწერას გვაწვდის ვახუშტი ბატონიშვილი. ჯუმათის მონასტრის ისტორიასა და მის სიწმინდეებზე ცნობები მოიძია ქალბატონმა ცაცამ.

- რა ცნობებს გვაწვდის საისტორიო წყაროები ჯუმათის მონასტრის შესახებ?

- ჯუმათის მონასტერი მოხსენიებულია ვახუშტი ბაგრატიონის საქართველოს გეოგრაფიაში: "ლანჩხუთის სამხრით წარმოვალს მთა საჯავახოს მთიდამ დასავლეთად, და სადაცა დასწყდების მთა ესე, არს მთის მაღალს თემსა ზედა ეკლესია ჯუმათს, დიდი გუმბათიანი, დიდშენი, მჭვრეტი ზღვისა და გურია ოდიშისა. არამედ ზამთარ არს გაუსაძლისი და ზაფხულ საამო, მშვენი, კეთილი ჰავოვანია, ზის ეპისკოპოსი, მწყემსი სუფსის მდინარეს და რიონს შორის ადგილთა და არს მთა ესე ჯუმათის ტყიანი, ვენახ-ხილ-მოსავლიანი და ნადირ-ფრინველიანი." საუცხოო სანახაობა იშლება მონასტრიდან.

ჯუმათის მონასტერი მიქაელ და გაბრიელ მთავარანგელოზთა სახელზეა აგებული. იგი ჯუმათის საეპისკოპოსოს მთავარ ტაძარს წარმოადგენდა. თავად ჯუმათის საეპისკოპოსო, როგორც სხვა ეპარქიები გურიაში (შემოქმედი, ხინო), XV საუკუნეში დაარსებულა. ჯუმათში საეპისკოპოსო კათედრის დაარსებამდე, როგორც ამბობენ, იყო მონასტერი, რომელიც ოდესღაც საეპისკოპოსო ტაძარი და მამათა მონასტერი იყო. მანამ მონასტრის მშენებლობას დაიწყებდნენ, ყველაზე მაღალი მწვერვალის გარშემო რიყის ქვით ამოუყვანიათ გალავანი. დაახლოებით 15-20 მ სიმაღლის, შემდეგ სწორ მოედანზე აუგიათ ტაძარი, რომელიც გუმბათიანი ნაგებობა არასოდეს ყოფილა, არამედ იგი ბაზილიკური ტიპისა გახლდათ. ასეთივეა იგი გამოსახული ლიხთ-იმერეთის 1737 წლის რუკაზე. მონასტერს გარს ქვის გალავანი არტყია.

- როგორც ცნობილია, ჯუმათი იყო მდიდარი საკათედრო ადგილი გურიის ეპისკოპოსთა, ის იყო აგრეთვე ბევრი უძრავი მამულისა და ძვირფასი ხატების მფლობელი. რუსი მოხელეებისა და საეკლესიო პირების, შემდეგ კი კომუნისტი მმართველების მიერ მონასტერი პირწმინდად გაიძარცვა. რა განძეულობა და სიწმინდეები იქნა გატანილი ჯუმათის მონასტრიდან და დღეისათვის რაღაა შემორჩენილი?

- მოგეხსენებათ, რუსეთის მიერ საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის გაუქმების შემდეგ შემცირდა ეპარქიათა რიცხვი, დაიხურა ეკლესია-მონასტრები. ამის გამო სერიოზული საფრთხე შეექმნა იმ სიწმინდეებსა და სიძველეებს, რომლებიც ეკლესია-მონასტრებში ინახებოდა. ბევრი მათგანი უკვალოდ დაიკარგა, ბევრი კი - საზღვარგარეთელ კოლექციონერთა ხელში აღმოჩნდა. ამ ვითარებას ვერც გურიის მხარე გადაურჩა. გურიის მხარის არქეოლოგიური კვლევა-ძიების ერთ-ერთ პირველ სერიოზულ მკვლევარს, ცნობილ ისტორიკოსს, დიმიტრი ბაქრაძეს, 1873 წელს გურიასა და აჭარაში მოგზაურობისას ბევრი რამ უკვე განადგურებული და დაკარგული დახვდა. მათ შორის ჯუმათის მონასტრის მთავარანგელოზთა ხატების კუთვნილი მინანქრის მედალიონები. ისინი ჯერ რუსი კოლექციონერების, შემდეგ კი ნიუ-იორკის, სანკტ-პეტერბურგის, კლიუნისა და სხვა მუზეუმების საგანძურებში აღმოჩნდნენ. 1880 წელს ჯუმათის მონასტრიდან სარესტავრაციოდ წაუღიათ ორი ძვირფასი ხატი და უკან აღარ დაუბრუნებიათ. ასევე საყურადღებოა წმინდა გიორგის და მიქაელ მთავარანგელოზის ხატები, რომელთა შესახებაც, სამწუხაროდ, მხოლოდ ცნობები შემოგვრჩა. წმინდა გიორგის ხატი 1889 წლამდე ჯერ კიდევ ადგილზე იყო. იგი ძველი საქართველოს ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი სიწმინდე ყოფილა. თვითმხილველის ჩანაწერებიდან ირკვევა, რომ "სიმაღლე წმინდა გიორგის ხატისა ერთ არშინამდეა, სიგანე ნახევარ არშინზე მეტი. იგი გაკეთებულია ოქროსაგან. სავარაუდოდ, განეკუთვნება XI-XII საუკუნეების ხელოვნებას." მთავარმოწამე ხატზე სრული ტანით, ფარით ხელში იყო გამოსახული, ცხენის გარეშე. ხატი ერისთავთერისთავის, ვარდან ვარდანის ძის შეწირულობას წარმოადგენდა, რასაც ხატზე არსებული წარწერაც გვაუწყებს. ხატის სტილი წინ უსწრებს გველეშაპთან მებრძოლი წმინდა გიორგის კომპოზიციას. ეს ხატი 1921 წელს, სხვა სიძველეებთან ერთად, მონასტრის გაძარცვისას დაიკარგა. მისი ორი ფრაგმენტი თბილისის ბაზარზე კერძო პირისაგან იქნა შეძენილი და ამჟამად ერმიტაჟში ინახება. ჯუმათის სიძველეებს შორის უნდა დავასახელოთ მამია გურიელისა და დედოფალ თინათინის მიერ შეწირული გაბრიელ და მიქაელ მთავარანგელოზების ოქროს ხატი; გიორგი გურიელისა და დედოფალ ელენეს მიერ შეწირული მიქაელ მთავარანგელოზის ოქროს ხატი უამრავი ძვირფასი თვლით შემკული, თავისივე ვერცხლის კუბოთი; მათივე შეწირული მიქაელ მთავარანგელოზის ოქროს ხატი, რომელსაც შარავანდის ირგვლივ 7 ძვირფასი თვალი და 12 მარგალიტი ჰქონდა. ხატის კარედზე მიქაელ და გაბრიელ მთავარანგელოზთა მოღვაწეობის სცენები იყო გამოხატული; მარეხ ანთიძის შეწირული მაცხოვრის მოოქრული ვერცხლის ხატი, მიქაელ და გაბრიელ მთავარანგელოზთა რელიეფური გამოსახულებით; გიორგი გურიელის, მისი ძმის, ლომასა და მეუღლის, ადასუჯანის მიერ შემკული მიქაელ მთავარანგელოზის ოქროს ხატი; კახაბერ გურიელის მიერ შეწირული გაბრიელ მთავარანგელოზის ხატი; ეს ორი ხატი განსაკუთრებული მნიშვნელობისა იყო. ჯუმათის მონასტრის კუთვნილი ერთი ხატი 1910 წლის ექსპედიციისას უნახავს წმინდა ექვთიმე თაყაიშვილს სვანეთში. წმიდა გიორგის ქვის ეკლესიაში ძველი ხატები და ჯვრები ერთ კუთხეში ყოფილა მიყრილი. წმიდა ექვთიმეს თითოეული მათგანი გამოუტანია გარეთ, გაუსინჯავს და ფოტოები გადაუღია. მათ შორის ყოფილა ერთი ხატი ჯუმათის მონასტრიდან: "ხატი მთავარანგელოზ მიქაელისა, ოქროთი დაფერილი ვერცხლისა, ნაჭედი, ლამაზი ორნამენტით არის შემკობილი." ა. ხახანაშვილის ცნობით, ჯუმათის მონასტრის საგანძურში განსაკუთრებული ადგილი ეკავა ვეებერთელა, 2 მ სიმაღლის საწინამძღვრო ჯვარს, ბაჯაღლო ოქროს ბურთულით, რომელსაც გუმბათიანი ეკლესიის ფორმა ჰქონდა. მასზე გამოსახული იყო ნათლისღების, ხარების, ჯოჯოხეთის დათრგუნვის კომპოზიციები, ასევე მთავარანგელოზი მიქაელი. ჯვარი ძვირფასი თვლებით გახლდათ შემკული. იგი მონასტრისთვის გიორგი გურიელსა და დედოფალ ხვარამზეს შეუწირავთ XVIII საუკუნეში. ისტორიკოს ჯიბო ლომაშვილს 1966 წელს ნიუ-იორკის მეტროპოლიტენ მუზეუმში უნახავს ორი ხატი წარწერით: "ხატი ჯუმათიდან," რომლებიც ფოტოგრაფ საბან გუსს მოუპარავს. დღეისათვის ტაძარში აღარც ძველი წარწერებია შემორჩენილი. არსებობს მხოლოდ გურიელის ფრესკები, რომლებიც ნაწილობრივ წაშლილია.

- ცნობილია, რომ ჯუმათის მონასტერი აგრეთვე საგანმანათლებლო ცხოვრების მნიშვნელოვან კერას წარმოადგენდა...

- ჯუმათის მონასტრის მამასახლისს, ნიკოლოზს, უმოგზაურია კლარჯეთში და იქიდან ხუთი ძველი ხელნაწერი გადმოუტანია: სახარება (დღეს ადიშის სახარების სახელით ცნობილი), მრავალთავი, ხელთ-კანონი, მამათა წიგნი და კითხვა-მიგება. მეცნიერები გამოთქვამენ მოსაზრებას, რომ ნიკოლოზ ჯუმათელი XV-XVI საუკუნეების მოღვაწე უნდა იყოს. კლარჯეთის მონასტრიდან წიგნების წამოღება გამოწვეული უნდა ყოფილიყო ამ მხარეში თურქთა განუწყვეტელი თარეშით. 1873 წელს დ. ბაქრაძემ ჩოხატაურის რაიონში მდებარე უდაბნოს მონასტრის ბიბლიოთეკაში ნახა ადიშის მრავალთავი, რომელიც, როგორც ჩანს, XVII საუკუნეში გადმოუტანიათ აქ სვანეთიდან. მასთან ერთად მეცნიერს უნახავს იოანე ოქროპირის თარგმანება და მეტაფრაზი ანუ წმინდანთა ცხოვრება, მაღალხარისხოვან ეტრატზე მთავრული ხუცური ანბანით შესრულებული ხელნაწერი. 1920 წელს მრავალთავი უდაბნოს მონასტრის ბერებმა დაუთმეს ა. შანიძეს. ჯუმათის მონასტერში გადაუწერიათ ჯუმათის გულანი, რომელიც ჩვენამდე მოღწეული არ არის. ჯუმათის მონასტერთან გახსნილი იყო სასულიერო და ჭედური ხელოვნების სკოლები. აქვე იმართებოდა ბაზრობა. თვით სახელწოდება ჯუმათი - ბაზრობით განთქმულ ადგილს ნიშნავს.

- როგორც ცნობილია, ჯუმათის მონასტერი არაერთ უცხოელ მოგზაურს მოუნახულებია. რა შთაბეჭდილება დატოვა მათზე მონასტერმა?

- რუსეთის მეცნიერებათა აკადემიის ნამდვილმა წევრმა, მედიცინის დოქტორმა, იოჰან ანტონ გიულდენშტედტმა, 1768-1774 წლებში იმოგზაურა საქართველოში. თავის "მოგზაურობაში" იგი ასახელებს ჯუმათის მონასტერს და საეპისკოპოსოს: "შემოქმედის მონასტრის გარდა მნიშვნელოვანი ადგილები გურიაში არის ჯუმათი და ხინო... ქვეყანას ჰყავს ორი ეპისკოპოსი; სახელდობრ ეპისკოპოსი შემოქმედელი და ჯუმათელი, რომელთაგან პირველი ზის შემოქმედის მონასტერში, მეორე კი - ჯუმათის მონასტერში." გურიის სოფლების ჩამოთვლისას ის ისევ ასახელებს ჯუმათს: "მთის დასავლეთ ძირში, ზღვაზე, ფოთიდან სამხრეთით: ჯუმათი, მონასტერი და ჯუმათელი ეპისკოპოსის საჯდომი."

ქართველი ხალხის, მისი სულიერი და მატერიალური კულტურის დიდი თაყვანისმცემელი, ინგლისელი მთარგმნელი მარჯორი უორდროპი ძმასთან - ოლივერთან ერთად ორჯერ ეწვია საქართველოს - 1894 და 1896 წლებში. პირველი მოგზაურობის შთაბეჭდილებები ოქსფორდის ბიბლიოთეკაში ინახება - "შენიშვნები 1894-95 წლებში საქართველოში მოგზაურობის შესახებ." ისინი გურიაშიც იყვნენ. მარჯორი იმდენად მოიხიბლა გურიის, შემოქმედის მონასტრის სილამაზით, რომ აქ სიკვდილი უნატრია და ანდერძიც დაუტოვებია, მონასტრის გალავანში დამმარხეთო. უორდროპებს ჯუმათის მონასტერიც მოუნახულებიათ: "ნიგოეთიდან ექსკურსიით წავედით ჯუმათში. - წერს თავის "შენიშვნებში" მ. უორდროპი, - ჯუმათის მონასტერი მაღალ მთაზე მდებარეობს, იქ დაკრძალულია გურიის ზოგი მმართველი. იანვრის დასაწყისი იყო, მაგრამ ყველგან გაშლილიყო შხამას ყვავილების, ენძელებისა და ფურისულების მდიდარი ხალიჩა. დაბლობში, გზებსა და ბილიკებზე ხუთი მილი რომ გავიარეთ, აღმართი დაიწყო: მთებში ორი საათის სიარულის შემდეგ პანორამა თანდათან გაფართოვდა. ჯუმათი მდებარეობს ჩოხატაურის მთების ჯაჭვის ერთ-ერთ შტოზე... მთების იმ ხედს, ჯუმათიდან რომ იშლება, არაფერი შეედრება: ჩრდილოეთით გადაჭიმულია კავკასიონის მთების მთავარი ჯაჭვი, რომლის ყოველი ყინულოვანი მწვერვალი მკაფიოდ იხატება ლაჟვარდ ცაზე; ამ მთებს შორის მდებარეობს ენგურის, ხობის, რიონისა და წყალწითელას მდიდარი ველები; აღმოსავლეთით ქართლ-იმერეთის ქედია აღმართული, სამხრეთით – თოვლით დაფარული აჭარა-ახალციხის მთები, რომლებიც კედელს უქმნის გურიის მობიბინე მდელოებს; ქვემოთ მოჩანს ბათუმის ყურე და ისეთი შთაბეჭდილება გრჩებათ, თითქოს ტრაპიზონამდე გრძელდება ეს მშვენიერი სანაპირო; დასავლეთით შორეულ ბურუსში ინთქმება შავი ზღვის აღმოსავლეთი სანაპირო თავისი ყურეებით. კარგად ჩანს ფოთიც, რომელიც პალიასტომის ტბის ნაპირზე მდებარეობს." მარჯორი უორდროპმა თავის ჩანაწერებში აღწერა ჯუმათის მონასტრის სიმდიდრე და ის ფაქტიც, რომ შენობა 1874-1875 წელს ნაცრისფრად მოუპირკეთებიათ.

- როდის გაუქმდა ჯუმათის საეპისკოპოსო კათედრა და შემდეგ როდის დაიბრუნა კვლავ თავისი ფუნქცია ჯუმათის მონასტერმა?

- 1827 წელს მიიცვალა უკანასკნელი ჯუმათელი ეპისკოპოსი ნიკოლოზი, რის შემდეგაც მონასტრის ძმობამ კლება დაიწყო. 1844 წელს ეგზარქოსის გადაწყვეტილებით ჯუმათის საეპისკოპოსო კათედრა დახურეს. ამავე წელს შეიქმნა გურიის ეპარქია. ეგზარქოსის ბრძანებით გურიის საეპისკოპოსო კათედრად დადგენილ იქნა ჯუმათის მონასტერი. გურიის მწყემსმთავარი 1886 წლამდე იჯდა ჯუმათში. კომუნისტური რეჟიმის დროს ჯუმათის მონასტერში მხოლოდ ერთი ბერი - მღვდელ-მონაზონი იოანე (გოგუა) ცხოვრობდა. იგი 1959 წელს გარდაიცვალა. მონასტრის ტერიტორიაზე რამდენიმე წელი სამხედრო ნაწილი იყო განლაგებული; სამონასტრო ცხოვრება ჯუმათში 1990 წლის 21 ნოემბერს აღდგა. მონასტერი აკურთხა ბათუმ-შემოქმედელმა მიტროპოლიტმა კონსტანტინემ (მელიქიძე). ჯუმათის მონასტერმა თავისი ფუნქცია დაიბრუნა და ძველი კულტურის ძეგლიდან კვლავ ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს საეკლესიო კერად იქცა, კვლავ აღორძინდა ბერ-მონაზვნური ცხოვრება. 1998 წლიდან ჯუმათის მონასტრის წინამძღვარია მამა მიქაელი (მეგენეიშვილი). მან ჯუმათში დიდი მადლი და სულიერება მოიყოლა, ბევრი ბერ-მონაზონი აღზარდა. მონასტერში ცხოვრობენ მღვდელ-მონაზვნები და მორჩილები, რომელთა მიმართ ჯუმათის მოსახლეობა დიდი სიყვარულით, იმედითა და პატივისცემით არის განმსჭვალული. მონასტერი მოსახლეობის მფარველია. თავის მხრივ, სოფელიც მხარში უდგას, ეხმარება მონასტერს.