1906 წელს ივანე ბერიტაშვილმა სიმწიფის ატესტატზე ჩააბარა გამოცდები და შევიდა პეტერბურგის უნივერსიტეტის ფიზიკა-მათემატიკის ფაკულტეტის საბუნებისმეტყველო განყოფილებაზე, სადაც უმალ მიიპყრო პროფესორ-მასწავლებელთა ყურადღება ნიჭიერებითა და შრომისმოყვარეობით. მესამე კურსზე დაიწყო ექსპერიმენტული მუშაობა ფიზიოლოგიის ლაბორატორიაში პროფესორ ნიკოლაი ვედენსკის ხელმძღვანელობით რეფლექსურ მოძრაობათა ზურგის ტვინის კოორდინაციის პრობლემაზე; ეს მისი პირველი შრომა იყო, რომელიც გამოქვეყნდა 1910 წელს, "სანქტ-პეტერბურგის ბუნებისმეტყველთა საზოგადოების შრომებში".
უნივერსიტეტის დამთავრების შემდეგ ვედენსკიმ იგი დატოვა კათედრაზე და მიავლინა ქალაქ ყაზანში ა. სამოილოვთან, სიმიანი გალვანომეტრით ბიოდენების აღრიცხვის მეთოდიკის ასათვისებლად და ქალაქ უტრეხტში (ჰოლანდია) რ. მაგნუსთან, თბილსისხლიან ცხოველებზე მუშაობის მეთოდების შესასწავლად.
1915 წელს ივანე ბერიტაშვილი გადადის ოდესის უნივერსიტეტში, სადაც პრივატ-დოცენტის წოდებით იწყებს კუნთოვანი და ნერვული სისტემის ფიზიოლოგიის სპეციალური კურსის კითხვას. იკვლევს დაცვით პირობით რეფლექსებს. 1919 წელს ბერიტაშვილი მიიწვიეს თბილისის ახალდაარსებულ უნივერსიტეტში და აირჩიეს პროფესორად ფიზიოლოგიაში. იმ დროს იქ არ იყო ელემენტარული პირობები არა თუ ექსპერიმენტული მუშაობისა, არამედ სწავლებისაც კი.
ივანე ბერიტაშვილმა მცირე დროში მოახერხა მოემზადებინა ნაციონალური კადრები კვლევითი და პედაგოგიური მუშაობისათვის. თანამშრომლებთან ერთად მან დაიწყო, ერთი მხრივ, კუნთის შეკუმშვის უნარის, ხოლო მეორე მხრივ, ცხოველთა ქცევის კანონზომიერებათა ინტენსიური შესწავლა. იგი განაგებდა თბილისის უნივერსიტეტის ფიზიოლოგიის კათედრას 1960 წლამდე, მაგრამ აგრძელებდა მისი კოლექტივის მეცნიერულ ხელმძღვანელობას სიცოცხლის დასასრულამდე.
1934 წელს ივანე ბერიტაშვილი სათავეში ჩაუდგა ექსპერიმენტული ბიოლოგიის ინსტიტუტს, რომელიც შეიქმნა ფიზიოლოგიის კათედრის ბაზაზე; 1935 წელს ამ ინსტიტუტს ეწოდა ფიზიოლოგიის ინსტიტუტი, ხოლო ივანე ბერიტაშვილის სამეცნიერო მოღვაწეობის 25 წლისთავთან დაკავშირებით, ინსტიტუტს მიენიჭა მისი სახელი. 1941 წელს საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის დაარსების შემდეგ ფიზიოლოგიის ინსტიტუტი გადავიდა აკადემიის სისტემაში.
ი. ბერიტაშვილი იყო საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის ფიზიოლოგიის ინსტიტუტის დირექტორი 1951 წლამდე, მაგრამ ინსტიტუტის სამეცნიერო-კვლევით მუშაობას ხელმძღვანელობდა სიცოცხლის ბოლომდე.
ივანე ბერიტაშვილის ხელმძღვანელობით და მისი მეცნიერული შრომებისა და იდეების გავლენით შეიქმნა ფიზიოლოგთა ქართული სკოლა, რომელიც როგორც აღნიშნა ნიკო მუსხელიშვილმა: "არასდროს არავითარ კომპრომისზე არ წასულა".[1]
ახლად დაარსებული ფიზიოლოგიის ინსტიტუტის პირველი შემადგენლობა.
ცენტრში ივანე ბერიტაშვილი (1935)
ივანე ბერიტაშვილის კალამს ეკუთვნის დაახლოებით 400-ზე მეტი სამეცნიერო შრომა, რომელთა დიდი ნაწილი თარგმნილია მსოფლიოს მრავალ ენაზე. მისი მეცნიერული ინტერესების მრავალმხრივობამ და იმ გარემოებამ, რომ იგი ატარებდა ექსპერიმენტულ გამოკვლევებს ტვინის ფიზიოლოგიის ყველა ძირითად ნაწილში, საშუალება მისცა შეექმნა უნიკალური სახელმძღვანელო "კუნთოვანი და ნერვული სისტემის ზოგადი ფიზიოლოგია", რომელიც რამდენიმეჯერ გამოიცა; ეს ნაშრომი სამაგიდო წიგნად იქცა საბჭოთა ნეიროფიზიოლოგების რამდენიმე თაობისათვის.
სამეცნიერო-კვლევით და პედაგოგიურ მოღვაწეობასთან ერთად ივანე ბერიტაშვილი აწარმოებდა დიდ საზოგადოებრივ და სამეცნიერო-ორგანიზაციულ მუშაობას. იგი იყო საქართველოს სსრ უმაღლესი საბჭოს ოთხი მოწვევის დეპუტატი და მეცნიერული და პოლიტიკური ცოდნის გამავრცელებელი საქართველოს საზოგადოების პრეზიდიუმის წევრი. დიდი შრომა გასწია მან საქართველოში ბიოლოგიური მეცნიერების ორგანიზაციისათვის, ხელმძღვანელობდა რა, ბიოლოგიურ სექტორს, საკავშირო აკადემიის ფილიალის ბიოლოგიურ სექციას, საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის საბუნებისმეტყველო, ხოლო შემდეგ ბიოლოგიურ და სამედიცინო მეცნიერებათა განყოფილებას.
იგი იყო ინიციატორი კვლევის მრავალ მიმართულებათა განვითარებისა საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის სისტემაში, კერძოდ, ბიოფიზიკისა და რადიობიოლოგიის. 1939 წელს ბერიტაშვილის ინიციატივით შეიქმნა ფიზიოლოგთა, ბიოქიმიკოსთა და ფარმაკოლოგთა საქართველოს საზოგადოება, რომლის უცვლელი თავჯდომარე თავადვე იყო.
იგი აქტიურად მონაწილეობდა მრავალ საერთაშორისო, საკავშირო და ამიერკავკასიის ფიზიოლოგთა ყრილობათა ორგანიზაციაში.
ი. ბერიტაშვილის ინტერესების სფერო მეტად მრავალმხრივი იყო: კუნთოვანი და პერიფერიული ნერვული სისტემის ფიზიოლოგია, ზურგის ტვინის ფიზიოლოგია, თავის ტვინის ღეროს ელექტროფიზიოლოგია, თავის ტვინის მოქმედების ზოგადი ფიზიოლოგია, უმაღლესი ნერვული მოქმედება, სივრცეში ორიენტაცია, მეხსიერება.
უამრავი აღმოჩენის ავტორია, მაგრამ "რკინის ფარდის" პირობებში ბევრი მისი აღმოჩენა და მეცნიერული მიგნება დიდი ხნით უცნობი დარჩა დასავლეთის ქვეყნების მეცნიერებისთვის, რის გამოც პრიორიტეტიც დაუკარგავს. ასეთი იყო ზურგის ტვინში მოქმედი ე.წ. "ანტიდრომული შეკავების" მექანიზმის დადგენა, რაც მეცნიერებაში რენშოუს სახელით შევიდა, იმიტომ რომ რენშოუც იმავე პერიოდში იკვლევდა ამ საკითხს და სათანადო შრომებსაც აქვეყნებდა დასავლეთის პერიოდიკაში.
ი. ბერიტაშვილმა 1937-38 წწ. გამოთქვა ვარაუდი თავის ტვინის ღეროს თავისებური ანატომიური წარმონაქმნის შესახებ, რაც მოგვიანებით, 50-იან წლებში ბრწყინვალედ დადასტურდა ჰ. მეგუნის და ჯ. მორუცის მიერ.
30-იან წლებში ი. ბერიტაშვილმა აღმოაჩინა თავის ტვინის ფსიქონერვული აქტივობა. მან შემოიღო ახალი მეთოდი, ცხოველთა ქცევის შესწავლა თავისუფალი მოძრაობის პირობებში, რამაც უდიდესი ნაყოფი გამოიღო: ი. ბერიტაშვილი ჯერ კიდევ 30-იან წლებში იმ დასკვნამდე მივიდა, რომ პირობითრეფლექსური მოქმედება არ უნდა იყოს უმაღლესი გამოვლინება ტვინის მოქმედებისა, როგორც ამას პავლოველები მიიჩნევდნენ. იგი აგროვებდა ფაქტებს იმის დასამტკიცებლად, რომ ცხოველებს ფსიქიკა გააჩნიათ და სწორედ ე.წ. ფსიქონერვული მოქმედება არის ტვინის მოქმედების ურთულესი გამოვლინება. ცნობილია, რომ თვით ი. პავლოვს და ი. ბერიტაშვილს ურთიერთპატივისცემა და კოლეგიალური ურთიერთობა ჰქონდათ. სიტუაცია შეიცვალა ი. პავლოვის გარდაცვალების შემდეგ. თავს დაესხნენ ივანე ბერიტაშვილის ფსიქონერვულ თეორიას. ბატონ ივანეს "ანტიპავლოველი" და "იდეალისტი" უწოდეს, აუკრძალეს ლექციების კითხვა და ექსპერიმენტების წარმოება, გაანთავისუფლეს ფიზიოლოგიის ინსტიტუტის დირექტორის თანამდებობიდან.
XXI საუკუნეში ნეირომეცნიერების ყველაზე აქტუალური საკითხი გახდა თავის ტვინის კოგნიტიური ფუნქციების კვლევა, თავის ტვინის კოგნიტიური ფუნქციები სხვა არაფერია თუ არა ბერიტაშვილისეული თავის ტვინის ფსიქონერვული მოქმედება.
იმ წლებში, როცა ივანე ბერიტაშვილი აიძულეს, თავი დაენებებინა ფიზიოლოგიისათვის, მან მეცნიერების სხვა დარგში დაიწყო მოღვაწეობა, – შეისწავლიდა ძველ ქართულ ხელნაწერებს ადამიანის ბუნების შესახებ. ამ უნიკალური გამოკვლევის შედეგად 1957 წელს გამოვიდა ისტორიული ხასიათის მონოგრაფია – "მოძღვრება ადამიანის ბუნების შესახებ საქართველოში ძველი დროიდან მეთოთხმეტე საუკუნემდე".
მეცნიერებაში დატრიალებულმა ქარტეხილმა რომ გადაიარა, ივანე ბერიტაშვილი კვლავ დაუბრუნდა ნეიროფიზიოლოგიას. 1958 წელს მოსკოვში გაიმართა კოლოკვიუმი მსოფლიოს გამოჩენილი ნეიროფიზიოლოგების მონაწილეობით. საქართველოდანაც გაემგზავრა დელეგაცია ი. ბერიტაშვილის მეთაურობით. სახელგანთქმული მეცნიერები - ამერიკელები ჰ. მეგუნი, მ. ბრეჟე, რ. გალამბოსი და კანადელი ჰ. ჯასპერი, – აღფრთოვანებულები ივანე ბერიტაშვილის მეცნიერული აზროვნებით და მისი პიროვნებით მოხიბლულნი, კოლოკვიუმის შემდეგ ი. ბერიტაშვილს საქართველოში გამოჰყვნენ, რათა ახლოს გასცნობოდნენ მის ლაბორატორიებს და შემოქმედებით მუშაობას.
ივანე ბერიტაშვილის ასეთი აღიარება ჭეშმარიტი ტრიუმფი იყო. ივანე ბერიტაშვილის ფენომენი ამერიკელი მეცნიერებისათვის ნამდვილი აღმოჩენა იყო, დასავლეთ ევროპაში კი მისი სახელი ჯერ კიდევ ძველი დროიდან ახსოვდათ.
სამეცნიერო-პედაგოგიურ მოღვაწეობასთან ერთად ბატონი ივანე დიდ საზოგადოებრივ მუშაობასაც ეწეოდა.
ყოველგვარ სამუშაოს დიდი გულისყურით ასრულებდა. გასაოცარ ორგანიზატორულ ნიჭს და გაქანებას ამჟღავნებდა.
ის იყო ერთ-ერთი პირველთაგანი, ვინც სამეცნიერო-დოკუმენტური ფილმების გადაღება დაიწყო, მის მიერ მიღებული ექსპერიმენტული ფაქტების სადემონსტრაციოდ.
ი. ბერიტაშვილის სამეცნიერო-საორგანიზაციო დიდოსტატობის მწვერვალი მაინც "გაგრის საუბრები" იყო. მან მოიფიქრა მეცნიერთა შეხვედრებისა და სამეცნიერო პრობლემებზე დისკუსიების სრულიად ახალი ფორმა.
ი. ბერიტაშვილის ღვაწლი სათანადოდ იქნა დაფასებული მის ცხოვრებაში.
მის საპატივცემულოდ ორჯერ გამოიცა მსოფლიოს სხვადასხვა კუთხიდან გამოგზავნილი შრომების სქელტანიანი კრებულები, დაბადების 70-ე და 90-ე წლისთავთან დაკავშირებით.
მისი გულისხმიერების, კეთილშობილებისა და მოქალაქეობრივი სიმამაცის შესახებ ბევრი რამ არის ცნობილი. "მე ივანე ბერიტაშვილთან მრავალწლიანი ურთიერთობის ბედნიერება მქონდა, დიდად ვაფასებდი მას და ძალიან მიყვარდა" (ფრიც ბუხტალი, კოპენჰაგენი, დანია).
ივანე ბერიტაშვილის დაბადების 90-ე წლისთავის იუბილეს აღსანიშნავად ემზადებოდა მთელი საზოგადოება. მოსაწვევი ბარათები უკვე დაბეჭდილი იყო. საიუბილეო სამეცნიერო სესიის პროგრამაც მან თვითონ შეადგინა და… ვეღარ მოასწრო. მისი გარდაცვალებით დასრულდა მთელი ეპოქა ქართული მეცნიერების ისტორიაში.
"არ გადაშენდება ჩვენი ერი, ჩვენი ქვეყანა, თუ კვლავაც გვეყოლებიან ივანე ბერიტაშვილის დარნი: ალალნი და გულმართალნი, პირდაპირნი და უშუალონი, უმწიკვლონი და პრინციპულნი;… არ გადაშენდება ჩვენი შთამომავლობა, თუ კვლავაც დაიზრდებიან მისებრ გამრჯელნი და ნიადაგ მშრომელნი, მისებრ ქედუხრელნი და უდრეკი ნების ადამიანები" (ქუჯი ძიძიშვილი).
ნამდვილად ბედნიერნი არიან ის ადამიანები, ვისაც ბედმა არგუნა ასეთ ბუმბერაზთან შეხვედრა და ურთიერთობა, ვინც შესძლო ამ წყალობის გააზრება და დაფასება!
