რწმენა ადამიანის შემოქმედებითი აზროვნების სულიერ სფეროს მოიცავს , ცოდნა - ფიზიკურს. ისინი კი არ ეწინააღმდეგებიან ერთმანეთს, არამედ განუყოფელ ერთიანობას ქმნიან.

ჩვენ მეცნიერულ-ტექნიკური რევოლუციის ეპოქაში ვცხოვრობთ. ადამიანის გონებამ იმდენს მიაღწია, რომ უჭირს მიხვდეს, სად გადის მისი შესაძლებლობების ზღვარი. ამიტომ ვინმემ უნდა ითავოს და ამ ურთულეს დროში ადამიანის გონებას სწორი გეზი მისცეს, რათა მეცნიერულმა წინსვლამ ხელი არ შეუშალოს პიროვნების სულიერ განვითარებას.

მაინც, საიდან იღებს სათავეს მოარული შეხედულება, თითქოს მეცნიერება რელიგიას ეწინააღმდეგება? "შეუძლებელია თეოლოგიასა და მეცნიერებას შორის იყოს რაიმე კონფლიქტი, - ორივე მათგანი ჭეშმარიტია და თითოეული რGება იმ სფეროში, რომელსაც თავისი არსით განეკუთვნება" - ბრძანებს არქიმანდრიტი სერაფიმ როუზი.

ვნახოთ, რა აზრის არიან ამ საკითხზე როგორც წმინდანად შერაცხული საეკლესიო მოღვაწეები, ასევე თანამედროვე სულიერი მამები:

საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი ილია მეორე: "ასკეტიზმი და მეცნიერება - ორივე რჩეულთა ხვედრია და მათი შერწყმა იდეალურ პიროვნებაში ხდება. ასეთი რჩეულნი მრავლად ჰყავდა საქართველოს: პეტრე იბერი, ეფრემ მცირე, ათონელი მამანი, იოანე პეტრიწი, არსენ იყალთოელი, მიქაელ მოდრეკილი, იოანე მინჩხი... თვით დავით აღმაშენებელი". ასეთივეა XX ს-ის წმინდა მამა გაბრიელ ეპისკოპოსი, რომლის შესახებაც ილია მართალი წერდა: "მე არ ვიცი იმისთანა სხვა კაცი, - საერო თუ სამღვდელო, რომლის გულშიაც მომეტებულის მშვიდობის-ყოფით, მომეტებულის და-ძმობით ერთად დაბინავებულიყოს სამოქმედოდ მეცნიერება და სარწმუნოება..". ეს იყო კაცი, რომელიც "მეცნიერებას ასარწმუნოებდა და სარწმუნოებას ამეცნიერებდა".

"დიდი მამები და ეკლესიის მოძღვარნი ორი ფრთით - განათლებითა და კეთილგონიერი ცხოვრებით - მიწიერზე მაღლა აფრინდნენ და ეზიარნენ წმინდა ღვთისმეტყველების საკვირველ საიდუმლოებებს, და ქრისტეს მეტყველი ცხოვარი დაიცვეს ერეტიკოსების ცრუ სწავლებისაგან" - ბრძანებდა ბერი დანიელი.

- მაინც რა არის ღვთისმეტყველება და ვის შესწევს ძალა მასთან მიახლებისა?

ბერი პაისი ათონელი გვპასუხობს: "ღვთისმეტყველება ღვთის სიტყვაა, რომლის შემოქმედია უმანკო, მორჩილი და სულიერად განახლებული სული, და არა ჭკუისმიერი ლამაზი სიტყვები, რომლებიც იქმნება ფილოლოგიური ხელოვნებით და გამოითქმის იურიდიული ან საერო ენით. ამგვარ სიტყვებს არ შეუძლია ადამიანის სულთან საუბარი, როგორც ეს არ შეუძლია ლამაზ ქანდაკებას. Mმხოლოდ მეტისმეტად ზერელე ადამიანს თუ დააკმაყოფილებს უბრალოდ ლამაზი ლაპარაკი. მეცნიერული ღვთისმეტყველება საგანს ისტორიული კუთხით განიხილავს და, შედეგად ასეთი მიდგომისა, საგანი ესმის გარეგნულად. და ეს ღვთისმეტყველება, რამდენადაც მასში არ მონაწილეობს მამათა ღვაწლი, მათი შინაგანი გამოცდილება, სავსეა ეჭვებითა და კითხვებით, ვინაიდან არავის ძალუძს ღვთის მოქმედებას ჩასწვდეს გონებით, თუ წინასწარ არ ეზიარა, არ განიცადა ეს და არ ამოქმედდა მასში ღვთის მადლი".

- თუმცაღა წმინდა მამები არც მეცნიერულ შემეცნებას უარყოფენ, რომელიც, ფაქტობრივად, სამყაროს შემეცნების გზაა... როგორ უთავსდება ერთმანეთს მეცნიერული შემეცნება და ღვთისმეტყველება?

გვპასუხობს დეკანოზი ვასილ (ზენკოვსკი): "იმ მოარული შეხედულების მიზეზი, რომ თითქოსდა მეცნიერება რელიგიას ეწინააღმდეგება, ორივე სფეროს ზედაპირული ცოდნაა - მეცნიერებისაც და რელიგიისაც. სინამდვილეში საქმე სხვაგვარადაა.

ქრისტიანობა ცოცხალი და დაუნაწევრებელი მთლიანობაა, მაგრამ შემოქმედების ცალკეული სფეროები: მეცნიერება, ფილოსოფია, კულტურა - შეიძლება განვითარდნენ და გასცდნენ ეკლესიის წიაღს და თავიანთი ავტონომია შექმნან. ეკლესიისგან, მისი სულიერი წყობისგან გამოყოფას სეკულარიზაცია ჰქვია.

მეცნიერებაცა და ხელოვნებაც ჩიხში მაშინ ექცევა, როცა ქრისტიანულ საფუძველს სწყდება და საკუთარი საფუძვლის შექმნაზე იწყებს ფიქრს. ამ ჩიხს ჰქვია ხელოვნება ხელოვნებისათვის, მეცნიერება მეცნიერებისათვის... ასეთი მეცნიერება და ხელოვნება კი სიკეთეს ვერასოდეს მოიტანს".

- ვიცით, რომ შუა საუკუნეების ფილოსოფიაში მთავარი ადგილი რწმენისა და ცოდნის, თეოლოგიისა და ფილოსოფიის ურთიერთდამოკიდებულების პრობლემას ეკავა. ეკლესია არ უარყოფდა იმ ფასეულობებს, რომელთაც მის გარეთ, ანტიკური კულტურის წიაღში პოულობდა...

საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი, უწმინდესი და უმეტარესი ილია მეორე: "ეკლესია სარგებლობდა ბერძნული მეცნიერებისა და ფილოსოფიის მემკვიდრეობით, მაგრამ მათ "გაეკლესიურებას", "განწმენდას" ახდენდა.

რწმენისა და ცოდნის ჰარმონიული თანაარსებობისა და ურთიერთთანამშრომლობის ბრწყინვალე მაგალითი გახლდათ გელათის აკადემია. შემთხვევით როდი უწოდებდნენ მას მეორე იერუსალიმსა და სხვა ათენს: იერუსალიმი უმაღლესი სულიერების სიმბოლო გახლდათ, ათენი კი - მეცნიერული სიბრძნის იდეალი".

- გელათის აკადემია რწმენისა და ცოდნის განუყოფელი ერთიანობის სიმბოლოდ მოიაზრებოდა და კვლავაც მოიაზრება. "რა არის საერთო იერუსალიმსა და ათენს შორის?"

გვპასუხობს დეკანოზი იოანე მამულაშვილი: "როდესაც რწმენისა და ცოდნის ურთიერთდამოკიდებულებას ვეხებით, უნდა გავარჩიოთ ორი სფერო - მატერიალური და არამატერიალური, გონიერი და ზესთაგონიერი - სფერო, რომლის შემეცნება გონების საშუალებით შესაძლებელია და სფერო, რომელსაც გონება ვერ შეიმეცნებს, ანუ ლოგიკური კანონების საშუალებითა და გზით მისი შემეცნება შეუძლებელია.

ცოდნა და რწმენა ორ სრულიად სხვადასხვა სფეროს - გონიერსა და ზესთაგონიერს - მიემართება და მათი გადაკვეთა არ ხდება. ცოდნა გამოცდილებაში გვეძლევა და იგი განუსაზღვრელია. ამასთან, მუდმივად არასრულყოფილია იმდენად, რამდენადაც მისი ასპარეზი მუდმივად ცვალებადი და "მედინი" მატერიაა. აზროვნების კანონები მხოლოდ ფიზიკურ სამყაროში (ემპირიაში) მოქმედებს, რწმენის სფერო კი ზესთაგონიერი სამყაროა და დასაბუთების, აზროვნების კანონებს არ ემორჩილება. მის შესახებ ჩვენ ცოდნა არა გვაქვს და არც შეიძლება გვქონდეს. ეს ცოდნა კი არ არის, არამედ შინაგანად მოცემული, თანდაყოლილი რამ, რასაც იოანე პეტრიწი, გელათის დიდი მოღვაწე, უწოდებს "სარწმუნოებას", რომელსაც ლოგიკური (გონებითი) გზით ვერ დაასაბუთებ. ის ამბობს, რომ არისტოტელეს ლოგიკის ("ორღანონის") კანონების ცოდნის გარეშე შეუძლებელია რისამე მიწვდომა ლოგიკური (გონების) გზით, მაგრამ იგივე კანონები არ არის საკმარისი ზესთაგონიერი (ზესთა ერთის) სფეროს კანონზომიერებათა შესაცნობად. ამ სამყაროზე რაიმე წარმოდგენის შექმნა მხოლოდ ხატებით და იგავებით შეიძლება. ვფიქრობ, სწორედ ამით განსხვავდება იოანე პეტრიწი თავისი დროის ბიზანტიელი თუ ევროპელი თეოლოგებისგან, რომლებიც დოგმატების ლოგიკური დასაბუთების გზით სვლისას აუცილებლობით ცვიოდნენ მწვალებლობაში, მიდიოდნენ გონებისთვის მიუწვდომელი დოგმატის უარყოფამდე. ამიტომ იყო, რომ პერიოდულად იკრძალებოდა დოგმატების გარშემო კამათი. ხოლო იოანე პეტრიწმა ისე გაიარა ბეწვის ხიდი, რომ საცდურში არ ჩავარდნილა.

- როგორც ვიცით, შუა საუკუნეებში რწმენისა და ცოდნის ურთიერთმიმართება სხვადასხვაგვარად ესმოდათ. წმინდა მამათა ერთი ნაწილი რწმენის უპირატესობას აღიარებდა, მეორე კი ამ ორი დარგის განუყოფლობას ქადაგებდა და მათ საერთო მიზანს უქვემდებარებდა... როგორ წყდებოდა, საბოლოოდ, ეს პრობლემა?

გვპასუხობს დეკანოზი დავით ხაჭაპურიძე: "მაგალითად, მეორე-მესამე საუკუნეების თეოლოგი ტერტულიანე მკვეთრად მიჯნავდა რწმენასა და ცოდნას და მათ ორ ერთმანეთისგან სრულიად დამოუკიდებელ ღირებულებად მიიჩნევდა. ის აცხადებდა, რომ სულის სიღრმიდან წამოსული არაცნობიერი განცდა გონების საბუთზე უფრო ძლიერია. მასვე მიეწერება გამოთქმა: "მწამს, რადგან აბსურდია", - რაც ისე უნდა გავიგოთ, რომ რელიგიური რწმენა გონებისმიერ ანალიზს არ ექვემდებარება. ამის საპირისპიროდ, 1V ს-ის ღვთისმეტყველი ნეტარი ავგუსტინე მიიჩნევდა, რომ ცოდნა და რწმენა განუყრელად არიან დაკავშირებულნი. "არ არსებობს გონებითი შემეცნება რწმენის გარეშე და არც რწმენა არსებობს გონების გარეშე", - ამბობდა ის. ნეტარი ავგუსტინეს ცნობილი ფრაზაა: "შეიმეცნე, რომ გწამდეს და გწამდეს, რათა შეიმეცნო".

მეთერთმეტე საუკუნის თეოლოგი კლიმენტი ალექსანდრიელიც რელიგიისა და ფილოსოფიის ჰარმონიას ქადაგებს. მისი აზრით, მარტოოდენ რწმენა არ არის სრულყოფილების ნიმუში. ეს სრულყოფილება ადამიანს ცოდნით ეძლევა, მაგრამ მაშინაც კი, როცა რწმენა მოსდევს ცოდნას, ამოსავალი წერტილი მაინც რწმენაა, ვინაიდან ყოველგვარი ცოდნა თავისთავად გულისხმობს რწმენას სარწმუნო საფუძვლისადმი. კლიმენტი ალექსანდრიელის სიტყვით, "რწმენა არის რაღაც შინაგანი, სულიერი და სულში საიდუმლოდ არსებული მადლი. იგი ღმერთს ეძებს არა შორეული გზებით, არამედ უბრალოდ". მასვე ეკუთვნის გამოთქმა: "რწმენითია ცოდნა და მცოდნელობითია რწმენა".

IV საუკუნის კაბადოკიელი მამა გრიგოლ ღვთისმეტყველი ამბობს: "განსწავლულობა სასარგებლოც შეიძლება იყოს და საზიანოც; მისი მნიშვნელობის დამცირების უფლება არ გვაქვს. სულელი და უგუნურია ის, ვინც ასე ფიქრობს და სურს, სხვებიც აიყოლიოს, რათა მათი უმეცრებით საკუთარი დაფაროს და უცოდინარობაში მხილებას გადაურჩეს".

ადამიანისთვის ერთნაირად აუცილებელია ცოდნაცა და რწმენაც. თუ რომელიმე მათგანს აბსოლუტურ ღირებულებად გამოვაცხადებთ, უთუოდ ჩიხში აღმოვჩნდებით. ეკლესია ყოველგვარ უკიდურესობას გმობს. ის ყველაფერში ოქროს შუალედს ეძებს.

XX საუკუნის წმინდანი, მეცნიერი, ეპისკოპოსი ლუკა ვოინო-იასენეცკი, ამბობს: "მარტოოდენ ცოდნამ ჩვენ შეიძლება მწიგნობრებად, თეორეტიკოსებად, ჰამლეტებად გვაქციოს, რომელთაც ხელეწიფებათ მსჯელობა, მაგრამ არა - შექმნა... სწორედ ასევე, რწმენა, რომელმაც არ იცის, რისი სწამდეს, რომელსაც არ გააჩნია ქრისტეში განცხადებული ნათელი ხატი ღმრთისა, - ბრმა რწმენაა. ასეთმა რწმენამ შეიძლება აანთოს დონ კიხოტი, მაგრამ... მხოლოდ ქარის წისქვილებთან საბრძოლველად".

ადამიანი ცრუმორწმუნეობიდან გაცნობიერებული რწმენისაკენ უნდა იზრდებოდეს. დიდი ღვაწლია საჭირო, რათა კაცმა თავისი სარწმუნოება შეიმეცნოს. სწორედ ამაში მდგომარეობს ადამიანის, როგორც ღვთის ხატების, აზრი და მიზანი. ამის შესახებ გვეუბნება წმინდა წერილიც".

- და მაინც… სარწმუნოებისა და მეცნიერების ურთიერთდამოკიდებულება - ეს უძველესი პრობლემაა...

გვპასუხობს დეკანოზი იოანე მამულაშვილი: "მეცნიერება, ცოდნა თავის თავში უკვე გულისხმობს რაიმეს რწმენას, ანუ მეცნიერებას დოგმების გარეშე არსებობა არ შეუძლია, ნებისმიერი თეორია ეფუძნება დოგმათა ერთგვარ ნაკრებს. ე.ი. თავისთავად სანდო და სარწმუნო დებულება, აქსიომა ("აპრიორი") უნდა ავირჩიოთ საყრდენ წერტილად. მაგალითად, მორწმუნე "ჭეშმარიტების მომენტად" ირჩევს ბიბლიურ ჭეშმარიტებას და ამაზე აფუძნებს თავის ცოდნას, ბიბლიიდან სამყარო სრულად მოჩანს, მეცნიერებმა ვერ მოძებნეს ბიბლიის შემცვლელი და ეს მათმა უმრავლესობამაც აღიარა. ნეტარი ავგუსტინე ამბობდა: "რაც ვიცი, მწამს, მაგრამ ყველაფერი არ მესმის, რაც მწამს. ყველაფერი, რაც მესმის, ვიცი, მაგრამ ყველაფერი არ ვიცი, რისიც მწამს. თუმცა შეიძლება ბევრი საგანი არ ვიცოდე, მაგრამ ის მაინც ვიცი, თუ როგორი სასარგებლოა, რომ მათი მწამდეს". ასე რომ, ეს სფეროები ერთმანეთს ავსებენ და მათი ერთობლიობაა სრულყოფილების საწინდარი".

- რამდენად განსხვავდება ერთმანეთისაგან მეცნიერული და თეოლოგიური ცოდნის ხარისხები?

გვპასუხობს დეკანოზი ვასილი ზენკოვსკი: "რაღა თქმა უნდა, ამ ორი ცოდნის ხარისხი ერთმანეთისგან განსხვავდება. თეოლოგიური ცოდნა უფლის გამოცხადებას ეყრდნობა, მეცნიერული კი - ფიზიკური სამყაროს ფაქტებს და აქსიომებსაც, რომელთა საფუძველიც რწმენაა. რწმენის სფერო გაცილებით ფართოა, ვიდრე ცოდნისა. როგორც ლაპლასი იტყოდა, "რაც ვიცით, ძალიან ცოტაა, რაც არ ვიცით - განუზომელი". ზუსტი მეცნიერების სფერო, ისევე, როგორც მეცნიერული შემეცნების გზები, დასაზღვრულია. წმინდა გრიგოლ ნოსელი წერს: "ბუნებისა ჩვენისა სიგლახაკე ქმნილსა ხედავს, ხოლო თუ ვითარ იქმნების, ვერცა ხილვად შემძლებელ არს და ვერცა ქებად" - ჩვენი უძლური ბუნება მხოლოდ ქმნილებებს ამჩნევს, მათი პირველმიზეზისა კი არც დანახვა შეუძლია და არც მისი სიდიადის წვდომაო. მეცნიერება შეისწავლის აუცილებლობის სამყაროს, რომელიც მხოლოდ ხუთი გრძნობის (ისინი ხშირად არაადეკვატურნი არიან რეალობისა) საშუალებით შეიმეცნება. მაგრამ ადამიანს სურს, იცოდეს ისიც, რაც მეცნიერების სამანს მიღმაა. ამ სამყაროსთან კი სწორედ რელიგია გვაკავშირებს. მეცნიერება ეძიებს, მაშინ როცა რელიგია უკვე ფლობს ჭეშმარიტებას; მეცნიერება სვამს იმავე კითხვებს, რომლებზეც პასუხს სცემს რელიგია. ნილს ბორის თქმით, "მეცნიერი კი არ ქმნის კანონებს, არამედ მხოლოდ იმას აღმოაჩენს, რაც უკვე ჩადებულია ბუნებაში ღმერთის მიერ". მეცნიერული აზროვნება ამტკიცებს, რომ ღმერთი აუცილებლად უნდა არსებობდეს, სხვაგვარად რომ ვთქვათ, იგი ღვთის არსებობის აუცილებლობას ლოგიკურად გვისაბუთებს, ხოლო რელიგია ღმერთთთან ურთიერთობას გვამყარებინებს. წმინდა მამა ლუკა ვოინო-იასენეცკი წერს: "წყლის ქიმიურმა ფორმულამ შესაძლოა დააკმაყოფილოს გონების წყურვილი, მაგრამ მას არ ძალუძს, მოგვიკლას ის წყურვილი, რისთვისაც თვით წყალია საჭირო. ჩვენ გვჭირდება არა ღმერთის არსებობის დასაბუთება, არა ღმერთის იდეა, არამედ თვით ღმერთი, ცოცხალი, მოყვარული, მოწყალე ღმერთი. და, ბოლოს და ბოლოს, ღვთის არსებობის დამტკიცება თავად ღმერთს შეუძლია თავისი არსებობით, ადამიანის სულში შემოსვლით. ეს არის სასწაული, რომელიც სწყურია ყველა ცოცხალ არსებას". წმინდა ეფრემ ასური კი ამბობს: "ნებისმიერი გონებისთვის მიუწვდომელი რამ გულში შემოდის და მასში დაივანებს". სოლომონ ბრძენიც ქადაგებს, რომ სიბრძნე გონიერ გულშია დავანებული (იგავნი 7.12). დაბოლოს, ამასვე ამბობს ფრანგი მეცნიერი პასკალი: "გული ფლობს მიზეზებს, სრულიად უცნობს გონებისათვის. ღმერთს გული გრძნობს და არა გონება".

- სიტყვა "განათლების" ძირი და არსი ნათელში მდგომარეობს. ეს არის სწორედ ის ნათელი უფლისა, რომელიც ღვთისგან ენიჭება ადამიანს და აძლევს შესაძლებლობას, დაინახოს ირგვლივ მყოფი სამყარო და მასში მიმდინარე მოვლენების ჭეშმარიტი არსი. რა განსხვავებაა უბრალოდ ცოდნასა და განათლებას შორის და რა შედეგი შეიძლება მოიტანოს ღვთისაგან დაშორებულმა ცოდნამ? მოაქვს თუ არა სიკეთე ცოდნის თვითმიზნად დასახვას?

გვპასუხობს დეკანოზი იოანე მამულაშვილი: "ცოდნა კომპიუტერსაც აქვს, თანამედროვე ტექნოლოგიები ისე იხვეწება, რომ არ იქნება გასაკვირი, ადამიანის ხმაზეც ალაპარაკდეს მანქანა. მაგრამ ის, რაც არ ექნება მას, არის აღზრდა, სულიერება.

თანამედროვე მსოფლიოში მიმდინარე მოვლენები ცხადყოფს, რომ კაცობრიობა უფრო და უფრო შორდება ღმერთს. დღევანდელი "ცივილიზებული" ადამიანის მსოფლმხედველობა გამოირჩევა ღვთის შემეცნებისადმი ზერელე მიდგომით, ფსევდომეცნიერული ფილოსოფიებისა და "მეცნიერული" ზღაპრებისადმი (ჰიპოთეზებისადმი) გადაჭარბებული ინტერესითა და რწმენით. ასეთ ადამიანებს ძლიერ აინტერესებთ ასტროლოგია, ამოუცნობი მფრინავი ობიექტები, აღმოსავლური მედიტაციები, მაგები და ექსტრასენსები, ბილწი ფილმები, არ აღელვებთ ჭეშმარიტების საკითხი, ცხონების გზა, მარადიულობისა და უსასრულობის რეალური შემეცნება.

მცოდნე კაცი შესაძლოა მსახურებაშიც იყოს, განათლებული ადამიანი კი მხოლოდ სიკეთეს ემსახურება. სიტყვა "განათლება" გულისხმობს ცოდნის სასიკეთოდ გამოყენებას. ინფორმაციათა ამ ნამდვილ ნიაღვარში როგორ მოვნახოთ ღმერთი, რომელი გზა მიდის მისკენ - აი, კითხვა, რომელიც უნდა აწუხებდეს ყველა ადამიანს, მით უფრო - ნამდვილ მეცნიერს, ფილოსოფოსს, მწერალს, ანუ მცოდნე საზოგადოებას. მათ უნდა გაიაზრონ ეს საკითხები და მიაწოდონ საზოგადოების დანარჩენ ფენებს".

- ადამიანს სურს ცოცხალი ურთიერთობა ღმერთთან, რაც მხოლოდ განწმენდილი გულით მიიღწევა... რელიგიის როლი, ამ შემთხვევაში, რაში მდგომარეობს?

გვპასუხობს დიაკვანი ანდრეი კურაევი: "მეცნიერება გვპასუხობს კითხვებზე - რატომ და როგორ, რელიგია - რისთვის. არის კითხვები, რომელთაც რელიგია არ სვამს. არის კითხვები, რომელთაც არ სვამს მეცნიერება. ამიტომ არ ეგების, პასუხები ვეძიოთ იმ საკითხებზე, რომლებსაც ჩვენ არ ვიკვლევთ.

ღვთისმეტყველებას საერო მეცნიერება ეხმარება, განსჯისა და ფიქრის მეთოდები დახვეწოს იმის შესახებ, თუ რა გვითხრა ღმერთმა საკუთარ თავზე და თავისი ჩანაფიქრის შესახებ ჩვენზე. რელიგია კი მეცნიერების წარმომადგენლებს შეახსენებს, რომ ისინიც ადამიანები არიან და მაშასადამე, მათთვისაცაა დამახასიათებელი დასვან შეკითხვა: "რისთვის?" თუ კითხვა სწორადაა დასმული, ხოლო პასუხის ძიების ხერხები და საშუალებები პატიოსანია - ერთხელაც იქნება და, პასუხიც გამოჩნდება.

XIX საუკუნის რუსი ფილოსოფოსი ალექსანდრე როზანოვი შენიშნავდა, რომ "ცხოვრების ტკივილი ცხოვრებისადმი ინტერესზე გაცილებით ძლიერია. აი, რატომ არის, რომ რელიგია ყოველთვის გადასძლევს ფილოსოფიას". რელიგია ადამიანს აკავშირებს იმ მადლის სამეფოსთან, იმ ძალასთან, რომელმაც შექმნა სამყარო და თავად ადამიანი. მაცხოვარი ამბობს: "მე ვარ გზა, ჭეშმარიტება და ცხოვრება". სწორედ ღმერთთან ურთიერთობის ცოცხალი გამოცდილების მოპოვება წარმოადგენს რელიგიის არსს. შემოქმედებით ცხოვრებას რწმენით ფრთაშესხმული ბრძენი ხალხი ქმნის. ამიტომაც არის, რომ დიდი აღმოჩენები ეკუთვნით იმ ადამიანებს, რომლებიც ერთდროულად დიდი მეცნიერებიც იყვნენ და დიდი ქრისტიანებიც.

- განმარტებითი ლექსიკონის მიხედვით, ფანატიზმი არის რაიმე რწმენით, აზრებით უკიდურესი გატაცება, ბრმადმორწმუნეობა. ზოგიერთის აზრით, მართლმადიდებლურ რელიგიაში ღრმად განმტკიცებული ადამიანიც ფანატიკოსია... რა განსხვავებაა ქრისტეს მორწმუნე ადამიანსა და სხვა რაიმე რწმენით "შეპყრობილს" შორის?

გვპასუხობს დეკანოზი თეოდორე გიგნაძე: "მართლმადიდებლობა ცოცხალ ღმერთთან კავშირის ერთადერთი საშუალებაა. ქრისტიანობა გვასწავლის, რომ ღმერთი სიყვარულია. ამიტომ მართლმადიდებელი ადამიანი, როგორც ღმერთთან დაკავშირებული, თავადაც სიყვარულის მატარებელი ხდება. ფანატიკოსი, ამის საპირისპიროდ, სიძულვილის მატარებელია. მართლმადიდებლობა სიცოცხლეა, ვითარცა სიცოცხლის წყაროსთან, ცოცხალ ღმერთთან დამაკავშირებელი. ფანატიზმი კი სიკვდილია (ეტიმოლოგიურადაც ამ მნიშვნელობისაა). მართლმადიდებლობა სულის სიხარულია, ფანატიზმი - მწუხარება. მართლმადიდებლობა სხვებში კეთილის დანახვის უნარია. ფანატიზმი – სხვათა ცუდის მაძიებელია. მართლმადიდებელი საკუთარ ცოდვებს ხედავს, ფანატიკოსი კი – სხვებისას. მართლმადიდებელი სხვათა სათნოებას ხედავს, ფანატიკოსი საკუთარი ნების მორჩილია. მართლმადიდებელი სარწმუნოებაში მის არსს ჭვრეტს, ფანატიკოსი ფორმის იქით ვერაფერს ხედავს. მართლმადიდებელი ყოველ ადამიანში ქრისტეს შვილს ხედავს, ფანატიკოსი თითქმის ყველაში - ღვთის მოწინააღმდეგეს. მართლმადიდებლისათვის სჯული ადამიანისთვისაა; ფანატიკოსისთვის – ადამიანია სჯულისთვის. ამიტომ, მართლმადიდებელი, როგორც სჯულის შინაარსის გამგები, მოწაფეა ქრისტესი. ხოლო ფანატიკოსი, ვითარცა სჯულის კერპადმქცეველი, ქრისტეს ჯვარმცმელია. მართლმადიდებლობა სიმდაბლით იკვებება, ხოლო ფანატიზმის მიზეზი სატანის ცოდვაში, ანუ სიამაყეშია საძებნი".