აზღვარგარეთ არსებულ ქართულ სავანეებს შორის, რომელთაც ღრმა კვალი დაატყვეს გარდასული საუკუნეების ქართულ აზროვნებასა და საეკლესიო ცხოვრებას, ღირსეული ადგილი უჭირავს პეტრიწონის მონასტერს. მონასტერი უცხოეთში ქართველთა თავშესაფრად და სასულიერო მოღვაწეობის თვალსაჩინო კერად იქცა. მონასტრის აგებისთანავე მისმა მაშენებელმა გრიგოლ ბაკურიანის-ძემ წმიდა ნიკოლოზის მონასტერში დააარსა სემინარია ქართველი ყმაწვილებისათვის, სადაც ყრმები ქართულ ენაზე განისწავლებოდნენ ღმრთისმეტყველებაში და საღმრთო მსახურებისთვის ემზადებოდნენ.

გრიგოლ ბაკურიანის-ძემ ღმრთისმშობლის სავანეს უხვად შესწირა საღმრთო წიგნები, მათ შორის: ოქრო-ვერცხლითა და ძვირფასი თვლებით შემკული ექვსი სახარება; თარგმანება სახარებისა, იოანეს თავისა; წიგნი ღმრთისმეტყუელი; ეთიკა წმიდა ბასილისა; წიგნი მრავალთავი; წმიდა სვიმეონის ცხოვრება; წმიდა მაქსიმეს ორი წიგნი; ორი წიგნი "კლემაქსნი"; ორი წიგნი "ღმრთისმშობლის ცხოვრების"; წიგნი სტუდიელისა; "თთუენი", სამი; რვათა ხმათა საგალობელი; სვინაქსარი; სრული კურთხევანი; წიგნები სამოციქულო, ორი; ჟამნი; ეკლესიის კურთხევა; პარაკლიტონი ოთხთა ხმათა; წიგნი წმიდა ისააკისა; იადგარი გამოკრებული, და დავითნი.

პეტრიწონის სავანე ქართული სასულიერო მწერლობის ერთ-ერთი უმთავრესი ცენტრი იყო, განსაკუთრებით XI-XII საუკუნეებში. აქ ჩამოყალიბდა სასულიერო მწერლობის სკოლა, რომელსაც მოგვიანებით პეტრიწონული სკოლა ეწოდა. ქართველ მკვლევართა ნაშრომების მიხედვით სწორედ ამ მონასტერში მოღვაწეობდა ცნობილი ქართველი ფილოსოფოსი და ღმრთისმეტყველი იოანე პეტრიწი. აკადემიკოს კორნელი კეკელიძის მოსაზრებით, გრიგოლ ბაკურიანის-ძეს "იოანე ან საბერძნეთში გაიცნობდა, ან თვით საქართველოში, ვინაიდან 1080 წლის ახლო ხანებში გრიგოლი ბანას მოვიდა გიორგი მეუფესთან დიპლომატიურ-პოლიტიკური მისიით. პეტრიწონის მონასტერში, სადაც სასულიერო სემინარიას ჩაუდგა სათავეში, იოანემ დაჰყო ოციოდე წელიწადი. ასე რომ, უმნიშვნელოვანესი და უკეთესი ხანა მისი სამწერლო-სამეცნიერო მოღვაწეობისა პეტრიწონის მონასტერთანაა დაკავშირებული, ამიტომ საკვირველი არაა, რომ ამ მონასტრისაგან მიიღო პეტრიწის სახელწოდება". თუმცა "მისი თავისუფალი ფილოსოფიური აზროვნება და მგზნებარე სამეცნიერო სულისკვეთება გახდა მიზეზი იმისა, რომ, როგორც თვით იოანე ჩივის, აქაც დაუწყიათ მისი დევნა და იძულებული გაუხდიათ, სხვა ადგილის მოძებნაზე ეფიქრა".

მიუდგომელი მეცნიერული მსჯელობით მიღებული დასკვნები ცხადყოფენ, რომ გრიგოლ ბაკურიანის-ძის მიერ დაარსებულ მონასტერში ჭეშმარიტი მართლმადიდებლური სამოღვაწეო ასპარეზი სუფევდა, სადაც მტკიცედ იდგნენ საღმრთო წერილისა და წმიდა მამათა სწავლებაზე, რომლისთვისაც უცხოა ყოველგვარი "თავისუფალი ფილოსოფიური აზროვნება და აღზნებული სამეცნიერო სულისკვეთება", რაგინდ დიდი მოღვაწის გონებრივ ნაყოფსაც არ უნდა წარმოადგენდეს იგი.

პეტრიწონის სკოლის წარმომადგენელთა შორის, სამწუხაროდ, დღემდე მხოლოდ დავით პეტრიწონელის სახელი შემოგვრჩა, რომელიც XI საუკუნის II ნახევრის მოღვაწე უნდა იყოს. "დოგმატიკონში", ნიკიტა სტიფატის თხზულების თარგმანის ბოლოს, იკითხება: "ლოცვა ყავთ, მამანო, არსენისათვის თარგმანისა და დავითისათვის, პეტრიწონელისა მონაზონ-ხუცისა, რომლისა იძულებითა ბერძნულისაგან გადმოუქართულებიან ხუთნი ესე სიტყუანი სომეხთა განმაქიქებელნი". ჩვენამდე მოაღწია აგრეთვე პეტრიწონში გადაწერილმა ერთმა ხელნაწერმა, რომელიც XIV საუკუნით თარიღდება. ეს გახლავთ "დღესასწაულთა საკითხავნი". მასში შესულია იოანე დამასკელის, ეფრემ ასურისა და სხვათა თხზულებანი, ჰაგიოგრაფიული ძეგლები. ეს ხელნაწერი პეტრიწონიდან როგორღაც სვანეთში მოხვედრილა, ამჟამად კი თბილისში, ხელნაწერთა ინსტიტუტშია დაცული. პეტრიწონში გადაწერილი სხვა ქართული წიგნები და აგრეთვე გრიგოლ ბაკურიანის-ძის მიერ შეწირული სასულიერო ლიტერატურა, რომლებიც ტიპიკონშია ჩამოთვლილი, დღეს აღარსად ჩანს.

1363 წლიდან პეტრიწონის სავანე უსჯულოთა ხელში აღმოჩნდა მას შემდეგ, რაც თურქი ოსმალები პლოვდივის ოლქს დაეპატრონნენ. ოსმალებმა დაიკავეს ბულგარეთის მაშინდელი დედაქალაქი ტირნოვო. გაუქმდა ტირნოვოს საპატრიარქო, რითაც დასრულდა ბულგარეთის ეკლესიის დამოუკიდებლობა.

პეტრიწონის სავანეს ოფიციალურად ჰქონდა შენარჩუნებული ავტონომია და ამიტომ, მას შემდეგ, რაც ბულგარეთი ოსმალეთის განმგებლობაში მოექცა, არ გაუნადგურებიათ და არც დაუნგრევიათ. XV საუკუნის ხანძარმა მრავალი ხელნაწერი და საბუთი იმსხვერპლა; XVII საუკუნეში მონასტრის ეკონომიკური მდგომარეობა გაუმჯობესდა ხალხის შემოწირულობებით აღდგომისა და ღმრთისმშობლის მიძინების დღესასწაულებზე. კონსტანტინოპოლის პატრიარქმა გასცა დასტური მონასტრის ავტონომიის შესახებ. 1745 წელს მონასტერი ოფიციალურად იქნა აღიარებული სტავროპიგიულად.

1892 წელს კონსტანტინოპოლის პატრიარქმა მონასტრის იღუმენად დანიშნა არიქმანდრიტი მაკარი, რომელმაც გაყიდა სამონასტრო მიწები. ვარაუდობენ, რომ სწორედ ამ დროს დაიკარგა მონასტრიდან ბერძნულ-ქართული ტიპიკონი, რომელიც მოგვიანებით აღმოჩნდა კუნძულ ქიოსზე, კორაისის ბიბლიოთეკაში. 1894 წელს მონასტრის ძმობამ თხოვნით მიმართა ბულგარეთის მართლმადიდებელ ეკლესიას, რათა მონასტერი მიეღო თავის განმგებლობაში. 1895 წელს კონსტანტინოპოლის პატრიარქის, ანთიმოზ VII-ისგან მოვიდა შეტყობინება, რომ თუმცა მრავალი წლის მანძილზე პეტრიწონის მონასტერი, როგორც სტავროპიგია, ექვემდებარებოდა უშუალოდ კონსტანტინოპოლის პატრიარქს, ისტორიული სინამდვილე მოითხოვდა, რომ იგი გადასულიყო ბულგარეთის საეგზარქოსოს იურისდიქციაში, როგორც სტავროპიგიული.

იერუსალიმის ახლოს IV-V საუკუნეებში აღმოცენდა რამდენიმე ლავრა, სადაც თავი მოიყარეს ქრისტიანებმა.Aამ ლავრებს მიაშურეს ქართველმა მოღვაწეებმაც და ზოგიერთი მათგანი ქართულ მწიგნობრულ-ლიტერატურულ კერადაც კი აქციეს. ქართული კულტურის ისტორიისათვის განსაკუთრებული მნიშვნელობა ჰქონდა საბას ლავრას ანუ საბაწმინდას. იგი იყო უძველესი და უმნიშვნელოვანესი კერა ქართული მწერლობისა საზღვარგარეთ. იგი V საუკუნის 80-იან წლებში დააარსა საეკლესიო მოღვაწემ საბა განწმენდილმა და მაშინვე მიიზიდა მოწესენი სხვადასხვა ქვეყნიდან, რომ თავიანთი ეკლესიაც ჰქონოდათ და ზოგიერთ საეკლესიო წიგნს დედაენაზე კითხულობდნენ.

საბაწმინდაში ადრეული ხანიდან მოღვაწობდა და კულტურულ-საგანმანათლებლო საქმიანობას ეწეოდა მწიგნობართა მრავალრიცხოვანი ჯგუფი. საბაწმინდაში გატარდა ქართული სალიტერატურო ენის რეფორმა და შემუშავდა ბიბლიური წიგნების საბაწმინდური რეადაქცია (IXს); VIII-IX საუკუნეებში განვითარდა ორიგინალური ჰიმნოგრაფია (ბასილ საბაწმინდელი). ქართველმა მწერალმა იოანე-ზოსიმემ (Xს) შეადგინა კალენდარულ-ჰიმნოგრაფიული კრებული. იქვე შეთხზა "ქებაი და დიდებაი ქართულისა ენისაი", რომელიც ცხადყოფს ქართველთა ეროვნული თვითშეგნების გაღვივებასა და ამაღლებას. ითარგმნა და შედგა აგიოგრაფიული, მისტიკურ-ასკეტური და ჰიმნოგრაფიული კრებულები. Dდამკვიდრდა საბაწმინდური ხელი. იქ დამზადებულ ხელნაწერთა შორის განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია 864 წლის მრავალთავი, რომელიც უძველესი ქართული თარიღიანი ხელნაწერია. მასში წარმოდგენილია 50 თხზულება 18 ავტორისა (ეპიფანე კვიპრელისა, ეფრემ ასურისა, იოანე ოქროპირისა და სხვა), იქაური უნდა იყოს აგრეთვე ჭილ-ეტრატის იადგარი (IXს).

საბაწმინდის სავანეს ახლო ურთიერთობა ჰქონდა საქართველოსთან. იქიდან გადმოინერგა სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოში ტიპიკონი (IXს), რომელიც ახალი რედაქციით (XIIს) მთელ საქართველოში დამკვიდრდა. ქართველთა მოღვაწეობა საბაწმინდაში შეინიშნება XI საუკუნეშიც, მაგრამ იგი დიდხანს აღარ გაგრძელებულა.Mხშირი დარბევის გამო იქ დარჩენა თანდათან გაძნელდა, ხოლო შემდეგ შეუძლებელი გახდა. ქართველმა მოღვაწეებმა სხვა სავანეებს მიაშურეს და ხელნაწერი წიგნებიც ახალ სადგომებში გადაიტანეს. ამით აიხსნება ის გარემოება, რომ საბაწმინდის ქართულ ხელნაწერთა უმრავლესობა სინაზეა დაცული.

სინას მთა ქართველთა სამოღვაწეო ადგილია ახლო აღმოსავლეთში. იგი აღმართულია არაბეთის ნახევარკუნძულის დასავლეთით - სინას ნახევარკუნძულზე. სინას მთის კალთაზე, 1528 მ სიმაღლეზე მდებარეობს ეკატერინეს მონასტერი, რომელმაც მრავალი მოღვაწე მიიზიდა.

ქართველები სინას მთაზე VI საუკუნიდან ჩანან, მაგრამ ქართული სათვისტომო იქ მხოლოდ IX საუკუნეში დაარსდა. ქართველები სინაზე განსაკუთრებით მომრავლდნენ X საუკუნეში და დაიწყეს საგანმანათლებლო საქმიანობა. ითარგმნა და შედგა სასულიერო-საეკლესიო შინაარსის მრავალი კრებული სხვადასხვა ხასიათისა. იქაურმა მწიგნობრებმა - კალიგრაფებმა, ხელნაწერთა დამზადების ინიციატორებმა, წიგნების მმოსველებმა (იოანე-ზოსიმემ, მიქაელ კატამონელმა, იოანე კუმურდოელმა, კვირიკე მიძნაძორელმა, ეზრა ქობულეანისძემ და სხვ.) შექმნეს უაღრესად მდიდარი წიგნთსაცავი, რომელიც გაოცებას იწვევს თავისი მრავალფეროვნებით. სინას მთის ქართულ ხელნაწერთა კოლექციაში შემონახულია მრავალი ორიგინალური ძეგლი (ფილიპეს, იოანე მინჩხის, იოანე-ზოსიმეს, იოანე ბოლნელისა და სხვათა თხზულებანი), სასულიერო-საეკლესიო ხასიათის კრებული და სხვა.

სინას მთის ქართველ მოღვაწეთა მაღალ წიგნიერ კულტურაზე მეტყველებს ის ფაქტიც, რომ X საუკუნეში მათ არა მხოლოდ მდიდარი ბიბლიოთეკა ჰქონდათ, არამედ სპეციალური სამკითხველო დარბაზი და კატალოგიც.

 

ჯვრის მონასტერში ლიტერატურულ საქმიანობას ეწეოდნენ ცნობილი ქართველი მწიგნობრები და კალიგრაფები: არსენ იყალთოელი, ნიკოლოზ გულაბერისძე... ტრადიციული გადმოცემით, აქ ერთხანს უმოღვაწია შოთა რუსთველსაც (მთავარ ტაძარში სვეტზე შემონახულია მისი ფრესკული პორტრეტი XII-XIII საუკუნეებისა).

მკვლევართა აზრით, ჯვრის მონასტრის ქართული მწერლობა თავისი ხასიათითა და შინაარსით ფაქტობრივად არის ათონისა და საბას ლავრის ლიტერატურული ტრადიციების გაგრძელება.

ქართველთა სამონასტრო კოლონიზაცია ბიზანტიაში VIII-IX საუკუნეებიდან დაწყებულა. ამ საქმეში მნიშვნელოვანი წვლილი აქვს ილარიონ ქართველს, რომელსაც ბიზანტიაში დაუარსებია ორი ქართული მონასტერი: ერთია ოლიმპის ანუ ულუმბოს მონასტერი მცირე აზიის ბითვინიაში (სადაც ილარიონი მოსულა 864 წელს) და მეორე - "ქართველთა მონასტერი ჰრომანას" (აგებული იმპერატორ ბასილის მიერ 876 წელს ილარიონის ნაწილთა დასასვენებლად).

ამ დროისათვის ოლიმპოს მთაზე ქართველებს ჰქონიათ სამი სხვა ეკლესიაც: ქუაბი ან ეკლესია წმიდისა ღვთისმშობლისა, კოზმან-დამიანე და ლავრა კრანია.

წერილობითი წყაროების მიხედვით, ულუმბოს მონასტერში იმთავითვე მიმდინარეობდა ლიტერატურული საქმიანობა, რამაც უფრო ინტენსიური სახე მიიღო მას შემდეგ, რაც აქ დამკვიდრდა მამა-შვილი - იოანე და ექვთიმე. იოანე ყოფილა სამცხის წარჩინებული ოჯახის შვილი. ქრისტეს სიყვარულის გამო მან მიატოვა სამშობლო, სახლი, დიდება, ცოლ-შვილი... ფარულად აღიკვეცა ბერად, შემდეგ გახდა ულუმბოს მონასტრის ძმობის წევრი, აქვე მოიყვანა თავისი მცირეწლოვანი უმცროსი შვილი ექვთიმე. მამა-შვილი ერთგულად ემსახურებოდა ქრისტესაც და ქართულ მწიგნობრობასაც. 965 წელს იოანე, შვილითურთ, გადავიდა ათონის მთაზე ათანასეს ლავრაში. იოანემ აქაც დიდად გაითქვა სახელი.

ექვთიმეს ბიოგრაფის ცნობით, როდესაც ექვთიმემ კარგად შეისწავლა ქართული და ბერძნული ენები, მამამ უთხრა: "შვილო ჩემო, ქართლისა ქუეყანა დიდად ნაკლულოვან არს წიგნთაგან... და ვხედავ, რომელ ღმერთსა მოუმადლებია შენდა; აწ იღუაწე, რათა განამრავლო სასყიდელი შენი ღმრთისაგან... და იგი ვითარცა იყო ყოველსავე ზედა მორჩილ, მოსწრაფედ შეუდგა ბრძანებასა მისსა და იწყო თარგმნად" (კ. კეკელიძე).

ათანასეს ლავრაში ძმობის წევრთა რაოდენობა თანდათან იზრდებოდა. მალე მათ შეუერთდა ცნობილი ქართველი მხედართმთავარი თორნიკე, რომელიც იოანემ ბერად აღკვეცა იოანეს სახელით. რადგანაც ლავრაში ქართველთა რიცხვი სისტემატურად მატულობდა, ამიტომ იქვე ახლოს დამატებით ააშენეს იოანე მახარებლის ეკლესია და სენაკები ძმათათვის.

980-983 წლებში ათონის წმინდა მიწაზე ტაო-კლარჯეთის სავანეებში აღზრდილი მოღვაწეების მიერ დაარსდა ღვთისმშობლის სახელობის მონასტერი. დამაარსებელია იოანე (შემდგომში ცნობილი იოანე ათონელი); მან თორნიკე ერისთავის მიერ ბრძოლებში მოპოვებული განძის ნაწილით ააგო ეს დიდებული ტაძარი, რომელიც მთელ იმ მხარეში გამორჩეული იყო მშვენიერებით, სილამაზით და განთქმული სიმდიდრით.

თავდაპირველად, მონასტრის წინამძღვართა გადაწყვეტილებით, სავანეში არ უნდა შეეშვათ ბერძნები, მაგრამ დაბალი სამსახურისათვის მაინც გახდა აუცილებელი ბერძნების მიწვევა. სამწუხაროდ, რაც დრო გადიოდა, მონასტერში მათი რიცხვი მატულობდა... სიმდიდრეს დახარბებული ბერძნები რამდენჯერმე დაესხნენ თავს ტაძარს, გაძარცვეს და მოინდომეს ქართველების სრულიად განდევნაც კი.

საქართველოს ხელისუფალთა ჩარევით, ქართველები XIII საუკუნის ბოლომდე ასე თუ ისე ინარჩუნებდნენ მონასტერს, მაგრამ XIV საუკუნის დასაწყისისათვის, როცა თანდათან სუსტდებოდა საქართველოს პოლიტიკური სიძლიერე, ათონის სავანეშიც შესამჩნევად მცირდებოდა ქართველობა... XIV საუკუნის II ნახევარში კონსტანტინოპოლის პატრიარქის - კალისტეს დადგენილებით მონასტრის წინამძღვრად და სხვა საპასუხისმგებლო თანამდებობაზე ქართველებს აღარ ნიშნავდნენ. მართალია, ქართველები მონასტრის ოფიციალურ პატრონებად მომდევნო საუკუნეებშიც ითვლებოდნენ, მაგრამ ფაქტობრივად ბერძნები განაგებდნენ ყოველივეს და, ბოლოს, XIX საუკუნეში, როცა საქართველომ დაკარგა პოლიტიკური დამოუკიდებლობა, ბერძნებმა საბოლოოდ გამოდევნეს ქართველები ათონის მთიდან და დაეპატრონნენ ქართული კულტურის ამ შესანიშნავ ძეგლს, "ჩვენი წინაპრების ნაჭირნახულევს".

ათონის ივერთა მონასტერი ბიზანტიაში იყო ქართული სულიერი კულტურის მძლავრი კერა, ქართული ეროვნული იდეის მატარებელი. მონასტერში თავი მოიყარეს ქართველ მოღვაწეთა საუკეთესო ძალებმა. აქაურ ლიტერატურულ სკოლას სხვადასხვა დროს წინამძღვრობდნენ იოანე და ექვთიმე ათონელები, გიორგი მთაწმინდელი. აქვე მოღვაწეობდნენ სტეფანე ათონელი, არსენ ნინოწმინდელი, იოანე გრძელისძე და სხვ. აქ, ათონზე, ჩამოყალიბდა განსაკუთრებული სალიტერატურო, საგრამატიკო და საკალიგრაფიო სკოლა, რომელმაც წარუშლელი კვალი დატოვა ჩვენი მწიგნობრობის ისტორიაში.

ათონის ივერთა მონასტერში დაიწერა ბევრი ორიგინალური თხზულება, ითარგმნა ბიზანტიური ლიტერატურის მნიშვნელოვანი ძეგლები, ბიბლიის ტექსტები (რომლებმაც კანონიკური უფლებაც მოიპოვეს). საგულისხმოა ისიც, რომ ქართულ ენაზე არსებული აქაური ლიტერატურა ითარგმნებოდა ბერძნულ თუ სხვა ენებზე. ამ მხრივ განსაკუთრებით ფასეულია ექვთიმე ათონელის მიერ ქართულიდან ბერძნულად ნათარგმნი "სიბრძნე ბალავარისი" - აგიოგრაფიულ-ზნეობრივი და ასკეტურ-დოგმატური ხასიათის თხზულება.

მკვლევართა აზრით, ამ თხზულების თავდაპირველი რედაქცია გახდა ბერძნული თარგმანის დედანი და სწორედ ამ გზით გავრცელდა თხზულება მთელ ევროპულ ლიტერატურაში.

ირკვევა, რომ ათონელ წმინდა მამათა მოღვაწეობა მხოლოდ მწიგნობრულ-მთარგმნელობითი საქმიანობით როდი შემოიფარგლებოდა. ათონის სავანე X-XII საუკუნეებში მტკიცე ბურჯად ედგა ჩვენს კულტურასა და საგანმანათლებლო სისტემას როგორც საზღვარგარეთის ქართულ სამონასტრო ცენტრებში, ისე საქართველოში. მაგალითად, სწორედ ექვთიმეს დავალებითა და ხელშეწყობით დაუწყია გიორგი შავშელს ჯვრის მონასტრის შენება... გიორგი მთაწმინდელს საქართველოდან ბიზანტიაში წაუყვანია 80 ყმაწვილი განათლების მისაღებად და ა.შ. კორნელი კეკელიძის გადმოცემით, "არც ერთ სამონასტრო დაწესებულებას ისეთი მნიშვნელობა არ ჰქონია ჩვენი მწერლობისა და კულტურის ისტორიაში, როგორიც ათონის ივერიის მონასტერს".