რა საზრისი აქვს ისტორიას? რა ძალები წარმართავენ ისტორიის კლაკნილ, მაგრამ მაინც წინამავალ მოძრაობას? როგორ ვლინდება ისტორიაში ღვთის განგება? როგორ მოქმედებენ და რა როლს ასრულებენ ადამიანები ისტორიული მოვლენების განვითარებაში? რას ნიშნავს პროვიდენციალიზმი? ამ და სხვა მრავალ კითხვაზე პასუხის გაცემა მოითხოვს ისტორიის ღრმა გააზრებას, რაც მხოლოდ ქრისტიანულ ღვთისმეტყველებას ეკუთვნის.

ეკლესიისგან გაუცხოებული ადამიანური აზროვნება მიიჩნევს, რომ ისტორია გულგრილი და ულმობელია პიროვნების მიმართ და თრგუნავს მას; რომ ისტორიის აზრი მიუწვდომელია კაცთათვის; რომ ადამიანი გასრესილია ისტორიის მიერ. ისტორია ადამიანის ბედად იქცა, მაგრამ ადამიანის ბედი არასოდეს აინტერესებდა. ადამიანი იძულებულია, ისტორიულ პროცესებს განიცდიდეს, როგორც საბედისწერო, ულმობელ ძალას, რომელიც ინდიფერენტულია მისი ბედისადმი. თავი იჩინა ადამიანისა და ისტორიის ტრაგიკულმა კონფლიქტმა. ურწმუნო კაცი დაუცველად გრძნობს თავს ისტორიაში მიმდინარე პროცესებისგან. ის თითქოს ჩათრეულია ისტორიაში, თავისი თავიდან გაძევებული, პასიური, ობიექტივირებული და სოციალიზებულია. რწმენადაშრეტილი ადამიანი ვერ აღწევს თავს ისტორიულ მოვლენებს, ისტორიის "ფატუმის" წინაშე იგი უღონოა.

როგორ გაიაზრებს ისტორიულ პროცესებს ეკლესია? რა აზრი და მიზანი შეიძინა ისტორიის იდეამ ქრისტიანული აზროვნების ზეგავლენით? და რა მიმართება აქვთ სულიწმინდით განბრძნობილ ეკლესიის მამებს ამ საკითხთან?

ქრისტიანული შეგნება შორს არის სასოწარკვეთილებისგან. იგი მიბრუნებულია სათავისკენ, სიღრმისკენ და მასში პესიმიზმის მიზეზი არ მოიპოვება. ქრისტიანული აზროვნება ისტორიაში ღვთიური ჩანაფიქრის ხორცშესხმას ხედავს. იგი ცდილობს სამყაროში არსებული ბოროტება კეთილი და გონიერი განმგებლის არსებობას შეუთავსოს და ბოროტება ადამიანის დასახსნელად ღვთის მიერ მოწყობილ გამოცდად გამოაცხადოს. ისტორიის საღვთისმეტყველო ახსნას ცდილობს ქრისტიანული პროვიდენციალიზმი. იგი ისტორიას მიიჩნევს ღვთის ნების, ადამიანის ხსნის ღვთაებრივი გეგმის განხორციელებად. პროვიდენციალიზმი ისწრაფვის ისტორიის აგებას ბიბლიური სქემით და ისტორიულ ფაქტებში სულიერ აზრსა და მიზანს ეძებს. იგი შემთხვევითი ფაქტების ქაოსურ სამყაროში წესრიგის, კანონის და საბოლოო მიზნის გაგებას ამკვიდრებს. ეს მიმდინარეობა გულისხმობს ისტორიაში ევოლუციურობის თანდათანობით პროცესს - ადამის ცოდვით დაცემიდან უკანასკნელ სამსჯავრომდე. შუა საუკუნეებში საფუძველი დაედო ქრისტიანულ საეკლესიო ისტორიოგრაფიას.

ქართულ საისტორიო მწერლობაში ისტორიკოსები და ჟამთააღმწერლები ავლენდნენ ქრისტიანული რელიგიის ზნეობრივ მსოფლმხედველობას, განგებისადმი რწმენას. ისინი კარგად იცნობდნენ საეკლესიო მწერლობას, ღრმად განსწავლული იყვნენ საღმრთო წერილში, იშველიებდნენ ბიბლიურ პარალელებს. ისინი, ამავე დროს, სასულიერო პირებიც იყვნენ. ქართველი ისტორიკოსები ისტორიულ მოვლენებს იაზრებდნენ შუასაუკუნეობრივი ისტორიის პრინციპების მოხმობით. მათი რელიგიური მსოფლმხედველობა პროვიდენციალისტური იყო. შევეცდებით წარმოვაჩინოთ, თუ რამდენად იყო უმთავრესი ისტორიულ ხდომილებათა მათეულ შეფასებაში ჭეშმარიტების დადგენა.

"ვისაც უფალი დიდ მადლს ანიჭებს, მას ბევრიც მოეკითხება".

საქართველოს ისტორია მთელი საქრისტიანოს ისტორიის ნაწილია. საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის ილია მეორის სიტყვებით: "საქართველო არის უძველესი კულტურის ქვეყანა. როგორც ცნობილია "ქართლის ცხოვრებიდან", ჩვენი წინაპარნი ქართლოსი და მცხეთოსი იყვნენ - ერთი ღმერთის თაყვანისმცემელნი. და მხოლოდ მათ შემდეგ გავრცელდა კერპთაყვანისმცემლობა. მაგრამ 600 წლით ადრე ქრისტეს შობამდე ისრაელიდან ჩამოდის ებრაელების დიდი კოლონა, რომელთაც ჩამოაქვთ უდიდესი სიწმინდე - ხალენი წმინდა ელია წინასწარმეტყველისა. ხალენის ჩამოტანა თითქოს იყო წინამორბედი უფლის კვართის ჩამობრძანებისა და ყოვლადწმინდა ღვთისმშობლისთვის საქართველოს წილხვდომილობისა. ასე რომ, ერთი ჭეშმარიტი ღმერთის თაყვანისცემა იყო დამახასიათებელი არა მარტო ებრაელებისთვის, არამედ მათთან სიახლოვეში მყოფი ქართველებისთვისაც. ამ ნიადაგზე აღმოცენდა ჩვენი ჭეშმარიტი სარწმუნოება, ქრისტეს სჯული. და აი, უკვე 20 საუკუნეა, საქართველო იცავს მართლმადიდებლობას, როგორც უდიდეს საუნჯეს, რადგან სწორედ ამან გადაარჩინა ჩვენი ქვეყანა"... "ჩვენ დიდი პასუხისმგებლობა გვმართებს, რადგან ვისაც უფალი დიდ მადლს ანიჭებს, მას ბევრიც მოეკითხება".

რა ძალები წარმართავენ ისტორიის მდინარებას? რა პასუხისმგებლობა ენიჭება ადამიანს ისტორიის წინაშე? როგორ უთავსდება ღვთის განგება ადამიანის თავისუფალ ნებას? რაში ვლინდება პიროვნების ნების თავისუფლება?

საზოგადოებრივი ცხოვრების გარემოებები ჩვენი ნებელობის მიღმა იქმნებიან, მაგრამ როგორ უპასუხოს პიროვნებამ ამ გარემოებათა ზემოქმედებაზე, ეს მისი საქმეა. აი, აქედან იწყება ჩვენი ნების მოქმედების სფერო. წმინდა იოანე ოქროპირი ამბობს: "ღვთისგან არც ერთი გონიერი ქმნილება არ ხდება იძულებული იმოქმედოს საკუთარი მრწამსის, შეხედულების წინააღმდეგ". უწმინდესი და უნეტარესი ილია მეორე ბრძანებს: "უფალი მეფობს - ვკითხულობთ ბიბლიაში. სამწუხაროდ, ეს ჭეშმარიტება ზოგჯერ გვავიწყდება და ვფიქრობთ, რომ ჩვენ ვმეფობთ და ჩვენ რაღაცას ვაკეთებთ. თუმცა, ეს იმას არ ნიშნავს, რომ არაფერი არ უნდა ვაკეთოთ; მაგრამ ჩვენ უნდა აღვასრულოთ ნება ღვთისა. უნდა მოხდეს სინერგია - ღვთისა და ადამიანის ენერგიის გაერთიანება. უფალი უნდა მეფობდეს და ადამიანი უნდა ასრულებდეს ღვთის ნებას"... "განგება ღვთისა ხელმძღვანელობს ადამიანს, ერს, მაგრამ ადამიანსაც და ერსაც უნდა ჰქონდეს სურვილი, რომ იყოს ღვთის ნების ქვეშ".

ქართველი ისტორიკოსები ადამიანის თავისუფალი ნების როლს დიდად აფასებდნენ ისტორიაში. მათ უპირველეს მოვალეობად მიაჩნდათ ისტორიის საზრისი ეძებნათ თვით ისტორიაში. ისინი პირუთვნელად ესწრაფოდნენ წარსულის ფაქტების არა მხოლოდ მეცნიერულ და ზუსტ გამოკვლევებს, არამედ თეოლოგიის ღრმა ცოდნის საფუძველზე მათ საღვთისმეტყველო შეფასებას ახდენდნენ. ისინი ამხელდნენ ადამიანთა ქმედებებს და ისტორიულ პროცესებს უკავშირებდნენ ადამიანთა ზრახვებსა და მიზნებს. ისინი ეძებდნენ განსხვავებას მოვლენის გარეგან საბაბსა და ნამდვილ მიზეზს შორის.

ისტორიის მოძრაობას წარმართავენ როგორც კეთილი, ასევე ბოროტი ძალები. უკანასკნელნი ეფუძნებიან ცოდვილი კაცობრიობის დაცემულ ნებას. ისინი მიმართული არიან მიწიერი კეთილდღეობის მოსაპოვებლად. ეს ძალები ამოძრავებენ ცალკეულ ადამიანებსაც და ერსაც. ამ ძალების მიერ წარმართულ ქმედებებს ჟამთააღმწერელი ერთი ფრაზით გამოხატავს: "უწესოდ ნებისა მიდევნებანი". ქართველი ისტორიკოსების პროვიდენციალისტური მრწამსი გამოიხატება ფრაზებით: "დავივიწყეთ ღმერთი და ღმერთმანცა სამართლად დაგვივიწყნა", "დავივიწყეთ მამულისა ჩვეულებისამებრ სვლაი" (იოანე საბანისძე), რაც იმას ნიშნავს, რომ ადამიანი დაშორდა უზენაეს სიკეთეს, ჩაიძირა მიწიერ სამყაროში, გააფეტიშა წარმავალი ღირებულებები. დაზიანდა ღვთის ხატება ადამიანში. მას დემონური ძალები დაეუფლნენ. ადამიანმა თავისუფლება დაინახა არა ჭეშმარიტების არჩევანში, არამედ იმაში, რომ საბოლოოდ დამორჩილებოდა დემონურ ძალებს და შერწყმოდა მათ. ცოდვა თავის თავში შეიცავს მომავალ სასჯელს. საქართველოს ისტორიაში მტრის შემოსევები აღიქმება სასჯელად, რომელიც ისევ და ისევ ღვთის მზრუნველობის გამოხატულებაა და მისი მიზანია კათარზისი. ღვთის მიერ ერის შეწყალებას მოიზიდავს ერის მხრიდან ცოდვათა მონანიება, "სიცოცხლის ვიწრო გზისკენ" მობრუნება. ამდენად, მტრის შემოსევები ქრისტიანისთვის მხოლოდ ზნეობრივი სარგებლიანობის თვალსაზრისით განიხილება. ისტორია შეიცავს როგორც კეთილის მოქმედთა, ისე ბოროტის მოქმედთა ღვაწლს. მართალნი ცოდვილთაგან უკანასკნელ სამსჯავროზე განცალკევდებიან, ისევე, როგორც იფქლი ღვარძლისაგან.

ადამიანი ამქვეყნიურ ცხოვრებაში ყოფიერების ორ პლანს ეკუთვნის - სულიერს და ბუნებრივ-სოციალურს; არსებობს, ერთი მხრივ, საერო სახელმწიფო, "კეისრის სამეფო" - ბოროტი, ცოდვილი სამყარო (აუცილებლობის სამყარო) და მეორე მხრივ, ქრისტიანული ეკლესია - "ღვთის სამეფო" დედამიწაზე (თავისუფლების სამყარო), რომელიც გაიმარჯვებს წუთისოფლის ბოლოს. როგორი დამოკიდებულება უნდა იყოს ეკლესიასა და სახელმწიფოს შორის? საქართველოს ისტორიის მანძილზე, უძველესი დროიდან ეკლესია მხარში ედგა სახელმწიფოს. ხოლო იმაზე, თუ როგორი სულისკვეთებით იყო განმსჭვალული სახელმწიფო ეკლესიის მიმართ, იყო დამოკიდებული თვით სახელმწიფოს ძლიერება. შუა საუკუნეების თეოკრატებს იდეალურად ესახებოდათ საერო ხელისუფლების სასულიეროსადმი, მიწიერის ზეციურისადმი იერარქიულად დამორჩილება. როგორც ვიცით, ეკლესიის როლის გაძლიერების ხანად მიჩნეულია მე-8-9 ს.ს. ("გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრება"). ცხადია, ქართველი ისტორიკოსების იდეოლოგია საერო ძალაუფლების ერთმმართველობის წინააღმდეგაა მიმართული.

დაბოლოს, რაშია ისტორიის ხსნა? პასუხი ცალსახაა - სულიერებაში. თითოეული ადამიანი პასუხისმგებელია უფლისა და ერის წინაშე და ასევე საკუთარი სულის წინაშე. ბოროტ ძალებს ყველაზე დიდ დარტყმას აყენებს აზროვნება და მოქმედება, რომელიც წარიმართება სულის განწმენდის წყალობით. საღვთო გამოხსნის საქმეს ისტორიაში ახორციელებენ საღვთო მადლის "ჭურნი რჩეულნი" - წმინდანები. ყოველმა ადამიანმა გამოხსნის საქმე უნდა დაიწყოს თავისი თავიდან. ამ შემთხვევაში გახდება ერი ძლიერი და ბოროტებასთან ბრძოლისუნარიანი. ეკლესიის მამები წერენ: "ვცხოვრობდეთ კეთილსასურველი წესით, ჩვენი საქმეა, და ამას მოითხოვს ღმერთი ჩვენგან არა ისე, თითქოს ეს მასზეა დამოკიდებული, ან სხვა ვინმესგან წარმოდგება, ან როგორც ზოგიერთნი ფიქრობენ, ბედისგან მოდის, არამედ რაცხს სწორედ ჩვენს საქმედ". ამრიგად, თავისუფალი ნება არც ერთ შემთხვევაში არ არის განწირული. ადამიდან მოყოლებული, კაცობრიობის ისტორია თავისუფალი ნებით დაჯილდოებული არსებობის ქმედებებზეა დაფუძნებული. თავისუფლების ამ ნიჭის გამოყენების შესაბამისად წარმოაჩენს ან თრგუნავს ადამიანი ღვთის ხატს თავის არსებაში (ერზე თუ განვაზოგადებთ - "ღვთის სამეფოს" დედამიწაზე).

საქართველოს ისტორია წმინდანთა ღვაწლით არის გასხივოსნებული. წმინდანები ის ადამიანები არიან, რომლებმაც ცხადყვეს ადამიანის თავისუფალი ნებისა და ღვთის განგების თანაარსებობის შესაძლებლობა. ისინი ჯვარს ეცვნენ მათთვის ჯვარცმულის სიყვარულის დასამტკიცებლად და თავიანთი ადამიანური ნება ღვთაებრივს დაუმორჩილეს. ისინი გახდნენ "ზეციური სამეფოს" მკვიდრნი და მხურვალე მეოხნი ღვთის წინაშე. საქართველოს ისტორია აღსავსეა მრავალი სასწაულით, რითაც უფრო ცხოველმყოფელი ხდება ღვთის განგების როლი ისტორიაში, მისი მზრუნველობა და ყველგანმყოფელობა. რწმენა დაწრეტილ ერს განამტკიცებდა და სულიერად აფხიზლებდა.

ამრიგად, "ქართლის ცხოვრება" სიბრძნისმეტყველებაა, მისი ავტორების მიზანია, "ჭეშმარიტების მეტყველება". ისინი მიელტვიან ფაქტებში დამალული სულიერი აზრის პოვნას. მათთვის მნიშვნელოვანია არა ესა თუ ის ფაქტი ან მოვლენა, არამედ ის, რაც ხდება უცდომელი ღვთის განგებით, რომელიც დამსახურებისამებრ მიუზღავს, რადგან ღვთის შეწევნის გარეშე არ არსებობს ხსნა: "უფალმან ძალი ერსა თვისსა მოსცეს, უფალმან აკურთხოს ერი თვისი მშვიდობით".