წმინდა ნინოს მოციქულობით მოფენილსა და დამკვიდრებულ ქრისტიანობას ჩვენი ქვეყნისთვის მრავალგვარი დატვირთვა ჰქონდა. ილიას სიტყვებით: "იმა უდიდესმა მოძღვრებამ, რომელიც ქრისტე-ღმერთმა მოუვლინა ქვეყანას ხსნად და ცხონებად, თავისი ძლევამოსილი კალთა გადააფარა ჩვენში ჩვენს მამულს, ჩვენს ეროვნობას, ვითა ობოლნი შეიკედლა, თავისი ღვთაებურის ძალ-ღონით გამოჰზარდა, შეჰმოსა, შთაუდგა გული რკინისა, გაუმძღვარა ჯვარი პატიოსანი და ძელი ჭეშმარიტებისა. და აი ამ ძალ-ღონით ქრისტიანობამ შეგვინახა ჩვენი მიწა-წყალი, ჩვენი ენა, ჩვენი ვინაობა, ჩვენი ეროვნება". ქრისტიანობის სახელმწიფო რელიგიად გამოცხადება ჩვენი ერის არა მხოლოდ პოლიტიკური, არამედ, უწინარეს ყოვლისა, კულტურული ორიენტაციის მაუწყებელი იყო, რადგან "თავისი შინაგანი არსებით ქართველი ერი სწორედ ევროპული კულტურისკენ მიისწრაფოდა მუდამ, ამ ყაიდის კულტურაში პოვებდა სულიერ ძალთა რეალიზაციის უმჯობეს სადინარს" (რ. თვარაძე).

ასე რომ, ქრისტეს ნათელი ჩვენი ერისთვის იყო არა მხოლოდ მამულისა და ეროვნების შერჩენისა და ხსნის, არამედ განათლებისა და კულტურის აყვავების წინაპირობაც. ამ თემაზე გვესაუბრება მედიაველისტიკის დოქტორი ლევან გიგინეიშვილი:

- ქართველი ხალხის ქრისტეს სახარებით განათლებამ საშუალება მისცა მას განათლებულ რომის იმპერიასა და, შესაბამისად, მის კულტურასთან უფრო ინტენსიური დაკავშირებისა. ქრისტიანობა "ჰრომთა რელიგიად" იწოდებოდა. სახარებისეული ნათელი ზეადამიანიური, მეტაფიზიკური ფენომენია. მისი მიღება გულისხმობს ღვთიურ მადლთან ურთიერთობას, ცხოვრების წარმართვას მარადისობის შეგნებით... მაგრამ შეიძლება ლაპარაკი განათლებაზე სხვა, კულტურული მნიშვნელობითაც, ანუ ადამიანის გონების მუშაობით, ბუნებრივი ნიჭიერებით, შემოქმედებითობით შექმნილ კულტურულ ფასეულობებზე, რომლებიც უშუალოდ გამოცხადების რელიგიიდან და წინასწარმეტყველური ტექსტებიდან არ მომდინარეობენ, მაგრამ არც უპირისპირდებიან გამოცხადებულ ჭეშმარიტებას და მათი ცოდნა სასარგებლო და ღირებული შეიძლება იყოს რელიგიური ადამიანისთვის, ემსახურებოდეს მისი სულის გამდიდრებას, გაფაქიზებას. როგორც ბასილ კესარიელი მეტაფორულად წერს, ხემ (ე.ი. ქრისტიანმა) მთავარია ნაყოფი (ე.ი. სახარებისეული სათნოებები) მოისხას, მაგრამ ფოთლებიც (ანუ საერო სიბრძნე, საერო კულტურა) საჭიროა ხის სილამაზისთვისო.

იმ დროს, როდესაც საქართველომ მიიღო ქრისტიანობა, საერო კულტურა უმაღლეს დონეზე იყო განვითარებული რომის იმპერიაში და ქრისტიანობის მიღებასთან ერთად, საქართველოს ამ კულტურასთანაც ინტენსიური ურთიერთობის საშუალება მიეცა. მთლად ასე არ მომხდარა რუსეთის გაქრისტიანების დროს. რუსი რელიგიური მწერალი ნიკოლაი ლესკოვი წერდა, რომ ქრისტიანობის მიღებას რუსეთში განათლება არ მოჰყოლია. რუსულში სიტყვა "ნათლისღება" ("კრეშჩენიე") არ არის დაკავშირებული სინათლესთან, არამედ ჯვართან, ამიტომაც ეს რუსული ფრაზა არ ითარგმნება ("Русь была крешена, но не просвещена"). ანუ რუსეთში ქრისტიანობის მიღებას არ მოჰყოლია სკოლების შექმნა, ბერძნულ-რომაული კულტურის შეთვისება, კულტურული წინსვლა და განვითარება, ისე როგორც ეს მოხდა ჩვენში.

საქართველოში ადრეული პერიოდიდანვე დაიწყო ინტენსიური კავშირი რომის იმპერიის განვითარებულ კულტურასთან. ქართველებმა შექმნეს სამონასტრო სკოლები, სადაც თარგმნიდნენ არა მხოლოდ თეოლოგიურ, არამედ ფილოსოფიურ ლიტერატურასაც. ვერ ვიტყვით, რომ წმინდა ნინოს შემოსვლამდე საქართველოში არ მომხდარა რაღაც კულტურული ძვრები.

მაგალითად, ჯერ კიდევ მეორე საუკუნეში რევმა გააუქმა ადამიანების მსხვერპლშეწირვა. ეს თავისთავად პროგრესული მოვლენა გახლდათ, მაგრამ რადიკალური კულტურული შემობრუნების პროცესი საქართველოში დაიწყო სწორედ წმინდა ნინოს მოსვლითა და სახარების ქადაგებით. აღსანიშნავია ისიც, რომ ევანგელიზაციის ანუ სახარებით განათლების პროცესი არ არის ერთხელ და სამუდამოდ მოცემული, ჩამოყალიბებული და დამთავრებული პროცესი, არამედ გულისხმობს მუდმივ ზრდასა და მასში ინტენსიურ ჩართულობას.

ბიზანტიური ლიტერატურის არც ერთი ჟანრი არ დარჩენიათ ქართველებს, რომ არ ეთარგმნათ. ბერძნულიდან ქართულ ენაზე ითარგმნა ლიტურგიკული, ჰომილეტიკური, ჰაგიოგრაფიული, ჰიმნოგრაფიული, ფილოსოფიური და ყველაზე რთული თეოლოგიური ტექსტებიც. უკვე მე-11 საუკუნეში ეფრემ მცირემ თარგმნა დიონისე არეოპაგელის ორი ურთულესი თხზულება. წმინდა გრიგოლ ხანძთელი სასულიერო განათლებასთან ერთად საერო სიბრძნესაც ეწაფებოდა.

ქართველები იღვწოდნენ თავიანთი ცოდნის არეალის გასაფართოებლად. საბოლოოდ ეს ყველაფერი დაგვირგვინდა გელათის სკოლით, რომელიც გახლდათ მსოფლიოში ერთ-ერთი საუკეთესო, ყველაზე თამამი და ფართო აზროვნების სკოლა. გელათის სკოლაში მოღვაწეობდა იოანე პეტრიწი, რომლის დარი ფილოსოფოსი მთელ აღმოსავლეთ საქრისტიანოს არ ახსოვს.

როდესაც რუსთაველს კითხულობ, გაოცება გიპყრობს, რა ღრმად განსწავლული პიროვნება იყო იგი, რამდენ რამეს კითხულობდა: ბიბლია ხომ ზედმიწევნით იცოდა, გარდა ამისა პლატონისა და არისტოტელეს ნაშრომებიც საგულდაგულოდ ჰქონდა შესწავლილი და აღმოსავლური პოეზიის ხიბლიც - ღრმად შეგრძნობილი. და როგორი შემოქმედებითი მიდგომა ჰქონდა მას ყველაფერ ამასთან. ქართველებს არ ეშინოდათ სიახლისა და ძიების. პირიქით, შემოქმედებითი სინთეზის მცდელობებს ვხედავთ პეტრიწთან, რუსთაველთან... ისინი ცდილობდნენ ქრისტიანობაში ფილოსოფიური ელემენტების შემოტანასა და დანერგვას; ქრისტიანობის ფილოსოფიურ განმარტებას, რაც, თავისთავად, მაღალი განათლების ნიშანი გახლავთ. დავით აღმაშენებელმა თბილისში გახსნა ობსერვატორია, სადაც არაბი ასტრონომები ლექციებს კითხულობდნენ.

სამწუხაროდ, მონღოლების შემოსევამ შეაფერხა ჩვენში კულტურული აღმასვლა: გელათის სკოლა გაუქმდა, რუსთაველის მერე აღარ შექმნილა ღირებული რამ პოეზიაში. მე-18 საუკუნეში ახალი განმანათლებლობა დაიწყო; წამოვიდა ახალი ნაკადი, რომლის ერთ-ერთი მოთავე გახლდათ ანტონ კათალიკოსი. უნდა აღინიშნოს, რომ საქართველოში ყოველთვის ჰქონდათ მიდრეკილება რაღაც უცხოსა და ახლის შესწავლისკენ, ცოდნის არეალის გაფართოებისკენ. მე-18 საუკუნის ბოლოს გამოჩნდა ევროპულად მოაზროვნე პიროვნება - სოლომონ დოდაშვილი. იონა ხელაშვილთან მის მიმოწერაში კარგად ჩანს ამ ორი მოაზროვნისა და ინტელექტუალის ცოდნის არეალი. როგორ მსჯელობენ ისინი კანტზე, ლოკზე... დოდაშვილმა კანტის ლოგიკაზე სადისერტაციო ნაშრომიც კი დაწერა, რომელიც შემდეგ რუსეთში გამოუცეს. სოლომონ დოდაშვილის მოწაფის - ნიკოლოზ ბარათაშვილის შემოქმედებაშიც კარგად ჩანს, როგორი ევროპულად მოაზროვნე იყო ისიც, გული თანამედროვე ევროპულ რიტმზე უცემს.

- მეცნიერი რევაზ თვარაძე წერს: "ქართული კულტურა პროვინციულობის ხვედრს რომ ასცდენოდა, საამისოდ აუცილებელი გახლდათ ერთი უპირველესი წინაპირობა: ქართველობას სრულყოფილად უნდა აეთვისებინა ის მსოფლმხედველობრივი საფუძვლები, რომლებსაც დასავლური, უწინარეს ყოვლისა - ბიზანტიური ქრისტიანული კულტურა ემყარებოდა. ეს კი, თავის მხრივ, ნიშნავდა მთელი იმდროინდელი სიბრძნის დაუფლებას, ესე იგი, გარდა საკუთრივ ქრისტიანული ლიტერატურისა და ფილოსოფიისა, ანტიკური ფილოსოფიის ღრმა წვდომასაც კი". რამდენად გაართვეს თავი ქართველებმა ამ უდიდეს მისიას და რა წვლილი შეიტანეს დასავლური კულტურის განვითარებაში?

- მოგეხსენებათ, სახარება არის ქრისტიანობის ფუძემდებლური ტექსტი. იყვნენ დიდი სულიერი მოღვაწეები, რომლებიც ამ ტექსტით ცხოვრობდნენ. ისინი თავიანთ სულიერ გამოცდილებებს აღწერდნენ. ამ ღვთივგანბრძნობილი მამების თხზულებების კითხვას ჩვენ შევყავართ მათ სულიერ სამყაროში, მათსავე სულიერ მოძრაობებში. ეს ყველაფერი ემსახურება ჩვენს განვითარებას, სახარების უფრო ღრმად გაგებას. ამ ტექსტების კითხვისას ჩვენც მათ ავტორთა სულიერი გამოცდილების თანაზიარნი ვხდებით, რაც, გარკვეულწილად, თანაშემოქმედებასაც გულისხმობს. ავიღოთ თუნდაც მთარგმნელობითი ღვაწლი. როდესაც თარგმნი რომელიმე თეოლოგიურ ტექსტს, გიხდება შებრძოლება ამა თუ იმ თეოლოგის მიერ შემუშავებულ ტერმინთა აპარატთან. დიდი თეოლოგები (გრიგოლ ღვთისმეტყველი, ბასილი კესარიელი, მაქსიმე აღმსარებელი და სხვ.) ეჭიდებიან აზრს, სიტყვებს, ცდილობენ, გაიგონ, ჩასწვდნენ, ამოხსნან, რა არის ჭეშმარიტება, უფრო ღმად გაიაზრონ სახარების ესა თუ ის პასაჟი; ამისათვის ხანდახან თავიანთი ფილოსოფიურ-თეოლოგიური ტერმინოლოგიაც კი შემოაქვთ. ისინი ეჭიდებიან სიტყვებს, რათა გაგვიზიარონ ის სულიერი მდგომარეობა, რომელიც მათ იგრძნეს, განჭვრიტეს, რომელიც მათ გაეხსნათ თავიანთ სულიერ ხედვებში.... ხედვა არის გონებრივი თვალის დაძაბვა. ამიტომ ქართველებსაც, რომლებიც ასეთი გამოჩენილი ბერძენი თეოლოგების ტექსტებს თარგმნიან, რა თქმა უნდა, უწევთ მსგავს სულიერ გამოცდილებაში მონაწილეობის მიღება. ამისათვის ქმნიან ახალ ქართულ ტერმინოლოგიას, რათა ქართველი მკითხველი დააკავშირონ ამ სამყაროსთან, ამ მდიდარ სულიერ გამოცდილებასთან. ისინი ჭეშმარიტად ინტელექტუალური გმირები არიან, რომლებიც გზას გვიკაფავენ სათნოებაში. გვერდითი შედეგი ამისა კი თავად ენის განვითარება გახლავთ. ქართული ენა განვითარდა ბერძნულთან ურთიერთობით იმავე ტერმინოლოგიის ჩამოყალიბების თვალსაზრისით. სხვათა შორის, მკვლევართა ჯგუფის მიერ, პროფ. დამანა მელქიშვილის მეთაურობით, ახლახან გამოიცა "ბერძნულ-ქართული ფილოსოფიურ-თეოლოგიური ტერმინოლოგიის დოკუმენტირებული ლექსიკონი". აქ ჩანს. ქართველ მთარგმნელთა რამდენი თაობა თარგმნიდა ბერძნულ ტექსტს, რა ტიტანური შრომა დასჭირდათ მათ, რათა ზუსტი ტერმინოლოგია ჩამოეყალიბებინათ, გადმოეცათ თეოლოგიური და ფილოსოფიური იდეები. პეტრიწის თუნდაც ერთი თავი ფილოსოფიური ტერმინების უხვად მჭედავი "საამქრო" გახლავთ.

- ქართული მონასტრები კულტურის მნიშვნელოვან კერებს წარმოადგენდნენ. მათი უპირველესი დანიშნულება, რა თქმა უნდა, რელიგიური რწმენის დანერგვა და მისი ურყევი დაცვა იყო, მაგრამ ქრისტიანული მრწამსის პროპაგანდა, თავის მხრივ, ბიძგს აძლევდა ქართული კულტურის, პირველ რიგში, ქართული ლიტერატურის განვითარებას. ამიტომაც მონასტრებში მოღვაწეობდნენ: მწერლები, მეცნიერები, მთარგმნელები, კალიგრაფები...

- მე-20 საუკუნემდე საქართველოში ყველა კულტურულ-საგანმანათლებლო პროცესი ეკლესია-მონასტრებთან იყო დაკავშირებული. ევროპაში უკვე მე-13 საუკუნიდან შეიქმნა უნივერსიტეტები, მოხდა განათლების ეკლესიისგან გამოყოფის, სეკულარიზაციის პროცესი. საქართველოში ეს არ მომხდარა. მართალია, არსებობდა გელათის, იყალთოს, გრემის... აკადემიები, მაგრამ აკადემიებს პირობითად ვუწოდებთ მათ. არსებითად ეს იყო მაინც სამონასტრო სკოლები. თუმცა აქ სასულიერო საგნებთან ერთად ისწავლებოდა საერო საგნებიც. მაგალითად, პეტრიწი ახსენებს შვიდივე თავისუფალი მეცნიერების საგანს: მათემატიკას, გეომეტრიას, მუსიკას, ლოგიკას, რიტორიკას, გრამატიკას...

- ილია წერდა: "რით უნდა შევეჭიდნეთ, რით უნდა გავუმკლავდეთ სწავლითა და ცოდნით შეთოფ-იარაღებულს, ცოდნითა და სწავლით გაძლიერებულს, გაღონიერებულს და გათამამებულს? რასაკვირველია, იმავ იარაღით, რომლითაც ისინი იმარჯვებენ ჩვენზედ, ესე იგი, ცოდნითა და სწავლულობითა. სხვა ვერაფერი გაუსწორებს ომს ცოდნასა, თუ არ ისევ ცოდნა, სხვა ვერაფერი გვიხსნის სიღარიბისაგან, თუ არ ის ხერხი, ის უნარი, ის ძალ-ღონე, რომელსაც მარტო ცოდნა და სწავლა-განათლება იძლევა". ხედავდა რა სწავლა-განათლების უდიდეს როლს ქვეყნის გადარჩენის საქმეში, ილია იღვწოდა, რომ განათლებას საყოველთაო ხასიათი მიეღო. რამდენად მნიშვნელოვანი იყო ამ იდეის განხორციელება?

- მე-19 საუკუნის ჩათვლით სწავლა-განათლება ელიტურ საქმედ ითვლებოდა. გლეხებს არ ჰქონდათ საშუალება დაწაფებოდნენ მას. არისტოკრატია უნდა ყოფილიყო საზოგადოების მედროშე და შესაბამისად, თუ იგი გაიხრწნებოდა და გაუნათლებელი იქნებოდა, რაღა მედროშე ეყოლებოდა საზოგადოებას?! მიუხედავად იმისა, რომ "ვეფხისტყაოსანი" არისტოკრატებისთვის დაწერილი ნაწარმოები იყო, მაინც გამოჟონა ამ ვიწრო წრიდან და გახდა მთელი ხალხის საკუთრება. რუსთაველი გარკვეულ პარადიგმებს აძლევდა ყველა შრეს საქართველოში. მან შექმნა რაღაც ერთიანი ეთოსი ქართველებისთვის. "ვეფხისტყაოსნის" გმირები მისაბაძნი ხდებოდნენ არა მარტო არისტოკრატებისთვის, არამედ დაბალი ფენებისთვისაც. რუსთაველმა თავის პოემაში ჩადო გარკვეული მერიტოკრატიული იდეა: ღირსება ფასდება არა წარმომავლობით, არამედ პირადი დამსახურებითა და განათლებით.

მაგალითად, თავისი პირადი დამსახურებით ავთანდილი ხდება მეფე ისე, რომ იგი მეფური წარმოშობის არ არის. ნაწარმოებში ჩანს ძალიან ცოცხალი ურთიერთობა ავთანდილსა და შერმადინს შორის. ავთანდილი შერმადინს თანასწორობას აჩვენებს იმით, რომ ავალებს თავისი ფუნქციის შესრულებას. როდესაც ერთმანეთს შეხვდებიან, შერმადინი ავთანდილს ხელზე ჰკოცნის, ავთანდილი კი - პირზე. ამ ჟესტს ნაწარმოებში უდიდესი მნიშვნელობა აქვს. რუსთაველს მიაწერს ტრადიცია ექსპრომტს: "ათასად კაცი დაფასდა, ათიათასად - ზრდილობა, თუ კაცი კაცად არ ვარგა, ცუდია გვარიშვილობა". რუსთაველის ხედვაში პირადი დამსახურება, ცოდნა და არისტოკრატული გულადობა ერთმანეთთან ორგანულად არის დაკავშირებული: "ვინცა იცის ესე ასრე, ჩემებრვეა გულოვანი". ესე იგი რაღაც ცოდნა უნდა გქონდეს, რათა გამბედავიც იყო. ასე რომ, გვარიშვილობა რუსთაველთან არ არის გადაულახავი კედელი. მაგრამ იგი მაინც შუა საუკუნეების სამყაროს წარმომადგენელია, რუსთაველის მერიტოკრატიული იდეები პოეზიის და არა სოციალური პროექტის ნაწილია.

მერიტოკრატიული იდეა განსაკუთრებით მკაფიოდ თერგდალეულებმა გამოხატეს და თავიანთ პროგრამადაც აქციეს. ისინი თვლიდნენ, რომ ყველას, მთელ საზოგადოებას შეუძლია მიიღოს მონაწილეობა ღირსების სტრუქტურაში, საზოგადოებრივ ცხოვრებაში და ამით განავითაროს თავისი თავი, თავისი სულიერი ძალები. საკუთარ თავში გააძლიეროს და განავითაროს ისეთი სიყვარული, რომლის ძალითაც იგი შეძლებს შეეწიროს თავის ქვეყანას.

ყველას შეუძლია, თუკი ისურვებს, გმირი დაბადოს თავის თავში. გმირი მხოლოდ არისტოკრატი კი არა, ყველა შეიძლება იყოს, ვინც მონაწილეობას მიიღებს სამშობლოს სამსახურში, თავდადებამდე შეიყვარებს თავის ქვეყანას. ილიას აზრით, ამის განხორციელება შესაძლებელია მხოლოდ საყოველთაო განათლებით. უკვე მე-19 საუკუნიდანვე საქართველოში განათლება ხდება საყოველთაო და ყველასათვის მისაწვდომი. რა თქმა უნდა, საყოველთაო განათლება თავისი დონით ვერ შეედრება არისტოკრატულს, სამაგიეროდ, საზოგადოების ყველა ფენას ეძლევა საშუალება მონაწილეობა მიიღოს ქვეყნის სოციო-პოლიტიკურ ცხოვრებაში.

- ისევ ილიას სიტყვებს მოვიხმობ: "წურთვნა სხვაა და სწავლა - სხვა. ერთს ერთი საგანი აქვს და მეორეს - სხვა. წურთვნა მიმართულია ზნე-ხასიათის ზრდასა და განვითარებაზე და სწავლა კი - გონების გახსნასა და მსჯელობის გაძლიერებაზე. საკმაო არ არის, რომ კაცი მეცნიერი იყოს, დიდი სწავლა მიეღოს, ბევრი ცოდნა შეეძინოს. ამასთანავე იგი კაი კაციც უნდა იყოს და კაი-კაცობის შემძლებლობაც ჰქონდეს". რამდენად მნიშვნელოვანია ცოდნის შეძენასთან ერთად "ზნე-ხასიათის წვრთნა"?

- პლატონიც ამბობდა, თუკი დიალექტიკაში გავარჯიშდი, მაგრამ ზნეობრივი საწყისი არა გაქვს განვითარებული, ეს უფრო მეტად სახიფათოაო. "ზნე-ხასიათგაუწვრთნელი", მაგრამ მცოდნე კაცის მაგალითად მოვიხმობდი აკაკის აპელაციის მცოდნე პროტაგონისტს, რომელმაც ბევრი რამ ისწავლა, მაგრამ ეს ცოდნა მასთან არ არის დაკავშირებული თავისი ქვეყნის, თავისი ხალხის სიყვარულსა და მსახურებასთან. მას აქვს ზედაპირული, ფესვებგაუმდგარი ცოდნა. ასეთ ადამიანებს პოლიმათები (მრავლისმცოდნე) ჰქვიათ. "პოლიმათი" - ბერძნული ტერმინია და სულაც არ გამოხატავს შექებას, არამედ დაცინვის მნიშვნელობით იხმარება. პოლიმათი არის ადამიანი, ვინც ბევრი იცის, მაგრამ არაფერს აკეთებს. ასეთ პოლიმათზე უკეთესი შეიძლება იყოს - ლელთ ღუნია. ილიას აზრით, ქრისტიანობა იყო ის აბსოლუტი, რომელსაც უნდა გაენათებინა ჩვენი გზა მომავლისკენ. მას ვერ წარმოედგინა ისტორიაში განვითარება ქრისტიანობის შუქის გარეშე. "მცნების ნათლით ზე-აღზიდულ-ამაღლებული" - ეს მომენტი იყო მისთვის ყველაზე მნიშვნელოვანი.

მის მიერ შექმნილი წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების მიზანიც სწორედ ის იყო, რომ განათლებას მიეცა ყველასთვის სოციო-პოლიტიკურ სივრცეში მონაწილეობის საშუალება. ილია ქმნიდა ასპარეზს, სადაც გმირი უნდა შობილიყო და ეს გმირი იქნებოდა არა მარტო არისტოკრატი, არამედ საზოგადოების ფართო მასებიდან გამოსული ადამიანიც. საყოველთაო განათლების ორგანიზმებს - სკოლებს უნდა მოემზადებინათ მოქალაქეები ყველა ფენიდან. ილია გულისტკივილით ამბობდა, რომ "გმირის დამბადი იგი საგანი ჩვენში სპობილა და წარწყმედილაო". მან დასახა ეს დიდი საგანი - საქართველო უნდა დამდგარიყო "ერად სხვა ერთა შორის". ქართველი ერი უნდა ჩამოყალიბებულიყო თავის ბედზე პასუხისმგებელ, დემოკრატიულ ერად. არისტოკრატია რომ იმ დროისათვის გახრწნილი იყო, ეს ლუარსაბის მაგალითზეც კარგად ჩანს. იგი აღარ ეწაფებოდა ახალ განათლებას და ფაქტობრივად აღარც სოციალურ ფუნქციას ასრულებდა - აღარ იყო საზოგადოების მედროშე. არისტოკრატია გადაიქცა დრომოჭმულ კლასად. ილიას აზრით, უნდა შექმნილიყო ახალი სისტემა. იგი ეძებდა გმირებს - მოქალაქეებს, რომლებიც პასუხისმგებლობას აიღებდნენ ქვეყნის ბედზე. ყველას შეეძლო ასეთი გმირი გამხდარიყო თავისი განათლებით, თავისი მარიფათით, შრომისმოყვარეობით, სიყვარულით. ახალი ტიპის - გვარიშვილობაზე არდამოკიდებული, თავისუფალი არისტოკრატია უნდა ჩამოყალიბებულიყო, რომელთა რიცხვშიც ის ადამიანები შევიდოდნენ, ვისაც მეტად ეყვარებოდა სამშობლო და თავს გაწირავდა მისი ინტერესებისათვის. ამისთვის კი ძალიან მნიშვნელოვანი იყო სკოლები, რომელთაც უნდა დაებადათ ასეთი ხალხი.

- "ცოდნა, სწავლა-განათლება დაუშრეტელი წყაროა როგორც კაცად მყოფობისათვის, ისეც თავის სარჩენად, ქონებისა და სარჩოს მოსაპოვებლად" (ილია). უკვე გლობალურ პრობლემად იქცა ის, რომ დღეს ახალგაზრდების უმრავლესობა ძირითადად ისეთ პროფესიებს ირჩევს, რომელიც შემდგომში მათ მატერიალურ მდგომარეობას უზრუნველყოფს. სამწუხაროა ის, რომ ბევრი ამ მიზეზით თავის მოწოდებაზე ამბობს უარს და ამით თავის ნიჭს კლავს. ჩვენი დღევანდელი სოციო-პოლიტიკური მდგომარეობის გათვალისწინებით, ალბათ ძნელია განსაჯო მათი ასეთი არჩევანი. მაინც რა ჯობს ამ შემთხვევაში?

- თავის დროზე მარქსი სწორედ ამ დეფექტს ხედავდა კაპიტალისტურ საზოგადოებაში. იგი ამბობდა: ფულის კულტი ქმნის იმას, რომ ადამიანები თავიანთ ნიჭს კი აღარ ავითარებენ, არამედ იძულებულნი არიან, მიჰყვნენ სიხარბის ინსტინქტს, ფულის შოვნის იმპულსს და ის აკეთონ, რაც შეიძლება მათ თავისუფალ შემოქმედებაში არც დევსო. მისი აზრით, ადამიანს განსაზღვრავს თავისუფალი შრომა, შრომა - არა რამე მატერიალური მოგებისთვის, არამედ თავისი ადამიანური ბუნების სრულყოფილი გამოვლენისთვის. ვერ ვიტყვი, რომ მემარცხენე ვარ, მაგრამ მარქსის იმ მტკიცებაში, რომ კაპიტალისტური საზოგადოება ადამიანის დეჰუმანიზაციას ახდენს, ჩემი აზრით, არის რაღაც ჰუმანისტური საფუძველი და რეალურ პრობლემაზე, გარკვეული აზრით, სამართლიანი განგაში. დღევანდელ ჩვენს საზოგადოებაში აღარ არის ისეთი უსაფრთხოების განცდა, როგორიც იყო საბჭოთა სისტემაში, რომელიც უფრო სტაბილური გახლდათ. დღეს გაცილებით მეტი შიშებია მატერიალური მდგომარეობის გამო. ბუნებრივია, ამ ფონზე ადამიანი ცდილობს ისეთი პროფესია აირჩიოს, რომელიც მის მატერიალურ უსაფრთხოებას უზრუნველყოფს. ამიტომ ძალიან დიდი შინაგანი ძალა უნდა ჰქონდეს ახალგაზრდას და დიდი ნიჭიც, რომ გაბედოს და ის გააკეთოს, რაც მას შინაგანად აინტერესებს. ეს ინდივიდუალურად გადასაწყვეტია. რა თქმა უნდა, ძნელია განსაჯო და, მით უმეტეს, დაძრახო ადამიანი, ვინც იმისათვის, რომ, ვთქვათ, შემდეგ ოჯახი არჩინოს, არ ირჩევს იმ საქმეს, რომელიც მისი პირადი ნიჭის განვითარებას ემსახურება. თუკი ვინმე არ დაუჯერებს გარე რჩევებს და თავის შინაგან ხმას გაჰყვება, ეს, რა თქმა უნდა, იდეალური შემთხვევა იქნება - იმიტომ, რომ ერთხელ ცხოვრობს ადამიანი. ამასთან დაკავშირებით მახსენდება ელდარ რიაზანოვის ფილმი "მივიწყებული მელოდია ფლეიტისათვის". ამ ფილმშიც მსგავსი რამ ხდება. მთავარი გმირი ყველაფერს შეიძენს ცხოვრებაში: სტატუსს, ოჯახს, მატერიალურ კომფორტს... მაგრამ ყველაზე მნიშვნელოვანი - ფლეიტის მელოდია ავიწყდება. თუნდაც ნიკოლოზ ბარათაშვილი გავიხსენოთ. მას უნდოდა სამხედრო პირი გამხდარიყო. იგი თავის თავისუფალ შემოქმედებას, სულიერ მისწრაფებას ჯარისკაცობაში ხედავდა. კოჭლობაც კი არ წარმოადგენდა მისთვის, ამ მხრივ, პრობლემას, მაგრამ მოხუცი მამის სიტყვებს ვერ გადააბიჯა და თავისი ნების წინააღმდეგ მოუხდა წასვლა. ხანდახან ასეთი რამ ტრაგიკულადაც სრულდება ხოლმე. ყველას გვახსოვს ფილმი "მკვდარი პოეტების საზოგადოება". ერთ-ერთ გმირს უნდა მსახიობობა, მაგრამ მშობლები უშლიან ხელს ამ ოცნების განხორციელებაში. ბოლოს ეს ბიჭი თავს იკლავს. ცოტანი არიან ადამიანები, ვინც ბედავს გააკეთოს ის, რაც აინტერესებს. ვიმეორებ, რომ ამისათვის დიდი ნიჭია საჭირო. ნიჭი არის სიყვარული. როდესაც ადამიანი ნიჭს გრძნობს, იგი ამავე დროს სიყვარულს გრძნობს ამა თუ იმ საგნისა თუ სფეროს მიმართ. გაჰყვება ამ სიყვარულს თუ არა, ეს მისი გადასაწყვეტია. ასეთ რამეს გაბედვა სჭირდება.

გონიერმა ვაჭარმა, როდესაც აღმოაჩინა კეთილი მარგალიტი, ყველაფერი გაყიდა, რათა ეს მარგალიტი შეეძინა. ჩემი აზრით, განათლების ერთ-ერთი დანიშნულებაც სწორედ ეს უნდა იყოს - მარგალიტები კი არ უნდა მოკლას ბავშვში, არამედ, პირიქით, აღმოაჩენინოს და ჩაუნერგოს რწმენა იმისა, რომ ნებისმიერ ფასად გადაარჩინოს თავის თავში ნიჭი და კიდევ უფრო მეტად განავითაროს.