გერონტი ქიქოძე შენიშნავს: "ქრისტიანობას თავისი ისტორიული მისია წარმართული ხელოვნებისა და მწერლობის ძეგლების სრული განადგურებით რომ დაეწყო, იგი ებრაულ სექტად დარჩებოდა და მსოფლიო რელიგიად ვერასოდეს ვერ გადაიქცეოდა. ქრისტიანობამ წარმართული კულტურა კი არ მოსპო, არამედ გადალახა, ესე იგი, ამ კულტურიდან უკუაგდო, რაც მისთვის მიუღებელი ჩანდა და აითვისა, რაც აუცილებლად საკმარისი იყო".

საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია არასოდეს ახშობდა აზროვნების თავისუფლებას, არ თრგუნავდა ადამიანის პიროვნებას. ქართული ეკლესიის წმინდანებიც ხომ ყოველთვის უაღრესად განათლებული, კულტურის მოწინავე პოზიციებზე მდგომი ადამიანები იყვნენ.

ჩვენი რუბრიკის სტუმარია საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის ისტორიისა და ეთნოლოგიის ინსტიტუტის წამყვანი მეცნიერი თანამშრომელი, საქართველოს საპატრიარქოსთან არსებული ქრისტიანული კვლევის საერთაშორისო ცენტრის გამგეობის წევრი, ისტორიის მეცნიერებათა დოქტორი მარიამ ჩხარტიშვილი. ქალბატონმა მარიამმა არაერთი ნაშრომი მიუძღვნა "წმინდა ნინოს ცხოვრებისა" და სხვა ჰაგიოგრაფიული ძეგლების მეცნიერულ კვლევას.

- პიროვნებად და მეცნიერად ათეისტური პროპაგანდის პერიოდში ყალიბდებოდით. როგორღა გახდა თქვენთვის ახლობელი და სანუკვარი მართლმადიდებლური წიაღი?

- როდესაც სკოლის დამთავრების შემდეგ თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ისტორიის ფაკულტეტზე გავაგრძელე სწავლა, ჯერ კიდევ არ ვფიქრობდი არც ეკლესიაზე, არც რელიგიაზე. ეს ფაკულტეტი არქეოლოგიის მიმართ ინტერესის გამო ავირჩიე. ამ საკითხებზე ფიქრი მხოლოდ მოგვიანებით დავიწყე, როცა III კურსზე მყოფმა "წმინდა ნინოს ცხოვრების" სხვადასხვა რედაქციის შესწავლას მივუძღვენი საკურსო ნაშრომი. ამ დროს, ანუ გასული საუკუნის 70-იან წლებში, ათეისტური პროპაგანდის პირობებში, ისიც კი არ შეიძლებოდა, ნინო განმანათლებელი წმინდანად მოგეხსენიებინა, მისი ღვაწლისადმი მიძღვნილ ჰაგიოგრაფიულ ძეგლზე მუშაობა კი ისეთნაირად უნდა წარმოგეჩინა, თითქოს ჩვეულებრივ ისტორიულ წყაროს ეხებოდა საქმე.

როცა "წმინდა ნინოს ცხოვრების" წყაროთმცოდნეობითი თვალსაზრისით შესწავლა დავიწყე, ქართველოლოგიაში მიღებული გახლდათ აზრი, რომ უძველესი ქართული ჰაგიოგრაფიული თხზულება "წმინდა შუშანიკის წამება" იყო (Vს.). მაგრამ, როგორც კვლევამ მიჩვენა, უძველესია "წმინდა ნინოს ცხოვრება", კერძოდ, ამ ძეგლის ის რედაქცია, რომელიც წარმოდგენილია ძველ ქართულ ისტორიოგრაფიულ თხზულებაში "მოქცევაი ქართლისაი". "წმინდა ნინოს ცხოვრების" თავდაპირველი რედაქცია შექმნილია ქართლის მოქცევის შემდგომ უახლოეს პერიოდში ანუ IV საუკუნის შუა ხანებში. იგი წარმოადგენს თავად წმინდა ნინოსა და მის მოწაფეთა მოგონებების კრებულს. კრებულის შემდგენლად კი თვით თხზულება ასახელებს ქართლის პირველი ქრისტიანი მეფის მირიანის ძის რევის მეუღლეს, დედოფალ სალომე უჯარმელს. თამამად შეიძლება ითქვას, რომ ამგვარად გააზრებული კომპოზიციისა და ღრმა შინაარსის ძეგლი მეორე არ მოიპოვება ქართულ ჰაგიოგრაფიაში. საკითხავად ეს საკმაოდ რთული ტექსტია, ამიტომ მოხდა ისე, რომ ამ თხზულების უდავო ღირსებები მკვლევარებს კარგა ხანს შეუმჩნეველი დარჩათ. მაგალითად, ცნობილ ქართველოლოგებს, აკადემიკოსებს ი. ჯავახიშვილსა და
კ. კეკელიძეს, მასზე მცდარი წარმოდგენა ჰქონდათ, შეუკრავი კომპოზიციის მქონე და არასანდო ისტორიული ინფორმაციის შემცველ ძეგლად მიაჩნდათ. ცხადია, მე ვიცნობდი ამ დამოკიდებულებას, მაგრამ თხზულების სხვადასხვა ვერსიის მრავალჯერ წაკითხვამ, ტექსტების დეტალურმა ურთიერთშეჯერებამ სულ სხვა სურათი გადამიშალა თვალწინ. ამ ძეგლში აღმოჩნდა არაერთი უძვირფასესი ცნობა. სწორედ "წმინდა ნინოს ცხოვრებას" მიეძღვნა ჩემი საკანდიდატო დისერტაცია. სადოქტორო დისერტაციაში კი მასთან ერთად რამდენიმე სხვა მნიშვნელოვანი ქართული ჰაფიოგრაფიული თხზულების ანალიზი იყო მოცემული. ამ ძეგლებს მე მეცნიერული თვალსაზრისით ვიკვლევდი, მაგრამ თანდათან ისტორიული ფაქტების მიღმა მოვლენათა საკრალური არსი დავინახე. ამგვარად, ჰაგიოგრაფიული ძეგლების კვლევის გზით თანდათანობით მივედი რწმენასთანაც და ეკლესიასთანაც. ეს ბუნებრივიცაა - აღნიშნული ძეგლები ხომ სწორედ იმისათვისEარიან შექმნილნი, რომ ადამიანში ღვთის სიყვარული აღძრან. მაშინ ჩვენში ეკლესიური ცხოვრება ფაქტობრივად არ იყო. სტუდენტებს სისტემატურად მოვუთხრობდი ამ ძეგლების შესახებ, მრავალჯერ ვიმეორებდი საქართველოს ეკლესიის წმინდანთა ცხოვრების ფაქტებს. მათი მოთხრობა, ისევე როგორც მოსმენა, მოგეხსენებათ, მადლია.

- როგორც თავადვე ბრძანეთ, არაერთი ნაშრომი მიუძღვენით "წმინდა ნინოს ცხოვრების" წყაროთმცოდნეობით კვლევას. რა პრობლემებს მოიცავს ამგვარი სამუშაო?

- როგორც აღვნიშნე, შემორჩენილია "წმინდა ნინოს ცხოვრების" არაერთი რედაქცია. რედაქციათა ასეთი მრავალფეროვნების მიზეზი ის არის, რომ წმინდა ნინოს მიერ ქართლის მოქცევის ისტორია საუკუნეების განმავლობაში იწვევდა ქართველთა ინტერესს, ყოველთვის აქტუალური იყო, ყოველ ეპოქაში ცდილობდნენ, ეს ისტორია შესაბამისი კულტურის ჩარჩოებში მოექციათ. ამიტომ შემოგვრჩა თხზულების არაერთი მოდიფიკაცია. ჩემთვის საჭირო იყო სწორედ ამ სიმრავლეში გარკვევა, ჰაგიოგრაფიული ციკლის სხვადასხვა რგოლს შორის გენეტიკური კავშირების დადგენა, იმის ცხადყოფა, თუ რომელი რედაქციაა არქეტიპული. სწორედ ამ საკითხების ანალიზმა მომცა საშუალება, "მოქცევაი ქართლისაიში" წარმოდგენილი "წმინდა ნინოს ცხოვრება" IV საუკუნის შუა ხანებით დამეთარიღებინა.

ახლა, როცა თხზულების ტექსტის ისტორიასთან დაკავშირებული პრობლემები არსებითად გადაწყვეტილი მაქვს და მისი, როგორც ისტორიული წყაროს, ღირებულებაც - განსაზღვრული, საშუალება მომეცა, სხვა, უფრო ზოგადი პრობლემების გადაჭრას მოვკიდო ხელი. კერძოდ, დავიწყე ქართული ჰაგიოგრაფიის, კონკრეტულად კი "წმინდა ნინოს ცხოვრების" მონაცემების გამოყენება ისეთი საკითხის კვლევისათვის, როგორიცაა ქართული ეროვნული ცნობიერების (ქართული იდენტობის) ისტორია. საინტერესოა, რომ "წმინდა ნინოს ცხოვრების" არქეტიპულ რედაქციაშივე ჩანს ძალიან გამოკვეთილი ეროვნული ცნობიერება. როგორც ირკვევა, ეროვნული თვითშეგნების გამოკვეთასა და გამძაფრებას ხელს უწყობდა ქართველთა მიერ ქრისტიანობის ოფიციალურ რელიგიად აღიარების ფაქტი. ხდებოდა ქართველებისათვის ჯერ კიდევ უცხო, "ჰრომთა სჯულის" (ანუ რომაელთა რჯულის - ასე მოიხსენიება უძველეს ქართულ წყაროებში ქრისტიანობა) დანერგვა ადგილობრივ ნიადაგზე, მისი გამშობლიურება. ეს იყო ძალიან რთული ფსიქოლოგიური პროცესი. სწორედ იგი იწვევდა ეროვნული გრძნობების არაჩვეულებრივ გამძაფრებას ქართულ საზოგადოებაში. ამის გამოხატულებაა თუნდ ამავე ძეგლში დაცული ქართველთა ღვთივრჩეულობის იდეოლოგია, რომლის ზოგი იდეა დღემდე ცოცხალია და ქართველთა კონსოლიდაციისათვის კვლავაც მნიშვნელოვან ფაქტორს წარმოადგენს.

- როგორია თქვენი პოზიცია რელიგიისა და მეცნიერების ურთიერთმიმართების საკითხთან დაკავშირებით?

- 2001 წლის თებერვალში საქართველოს სამოციქულო ეკლესიასთან დაარსდა ქრისტიანული კვლევის საერთაშორისო ცენტრი. ამ ცენტრის წესდებაში მისი მუშაობის პრიორიტეტებია განსაზღვრული. ერთ-ერთი მათგანია საბჭოთა ათეისტური პროპაგანდის შედეგად ეკლესიასა და მეცნიერებას შორის გაწყვეტილი კავშირის აღდგენა. მე კვლევითი ცენტრის გამგეობის წევრი ვარ და ამ სულისკვეთებას სავსებით ვიზიარებ. შუა საუკუნეებში თეოლოგიასა და მეცნიერებას ერთმანეთისაგან არ აცალკევებდნენ. ახალ დროში ეს სფეროები მკვეთრად გაიმიჯნა. თუმც თანდათან სულ უფრო ცხადი ხდება, რომ ეს გამიჯვნა მხოლოდ გარკვეული აზრით არის შესაძლებელი. საქმე ის გახლავთ, რომ ჭეშმარიტება ერთია, რელიგია და მეცნიერება კი მისი წვდომის სხვადასხვა გზას წარმოადგენენ. მეცნიერება ფაქტების დადგენას რაციონალური მსჯელობით ესწრაფვის, რელიგია ამას აკეთებს გამოცხადებითა და რწმენით. მართალია, პირველი გზით უფრო ზედაპირზე მყოფი მოვლენები იხილვება, მეორე გზით - უფრო ღრმა და დაფარული, მაგრამ ამით არსი არ იცვლება, ორივე გზას მივყევართ ჭეშმარიტებისაკენ და მოპოვებულ ფაქტებს შორის პრინციპული წინააღმდეგობა არ შეიძლება იყოს. ეს თვალსაზრისი სულ უფრო და უფრო იკიდებს ფეხს ჩვენს საზოგადოებაში. კვლევით ცენტრში მოღვაწე სასულიერო პირები და მეცნიერები ემსახურებიან იმას, რომ რწმენისა და მეცნიერების ეს განუყრელობა ნათლად წარმოაჩინონ.

მიმდინარე წლის 23 ნოემბერს თბილისში გაიხსნება და ერთი კვირის განმავლობაში იმუშავებს მეორე საერთაშორისო სიმპოზიუმი "ქრისტიანობა ჩვენს ცხოვრებაში - წარსული, აწმყო, მომავალი", რომელიც იუნესკოს მხარდაჭერით ტარდება. იგი თავს მოუყრის სასულიერო და საერო მეცნიერებს მსოფლიოს მრავალი ქვეყნიდან. ვფიქრობ, ამ ფორუმზე კიდევ ერთხელ ნათლად წარმოჩნდება ის ჰარმონია, რომელიც არსებობს რწმენასა და მეცნიერულ ცოდნას შორის.

- როგორ გეხმარებათ რწმენა სამეცნიერო საქმიანობაში?

- რწმენა არა მარტო სამეცნიერო საქმიანობაში, არამედ საერთოდ ცხოვრებაში მეხმარება. რწმენა სიმშვიდისა და სულიერი წონასწორობის საწინდარია. სწორედ ეს შინაგანი სიმშვიდეა მეცნიერული საქმიანობის აუცილებელი წინაპირობა.Mმეცნიერისთვის საჭიროა, გონება მთლიანად გადასაჭრელი სამეცნიერო პრობლემისაკენ წარმართოს. ამაში მას ხელს არ უნდა უშლიდეს ამქვეყნიური საცდურები, ამბიციები. შეიძლება ითქვას, რომ ნამდვილი მეცნიერება გარკვეული დოზით ასკეტიზმს მოითხოვს. სრულიადაც არ არის შემთხვევითი, რომ შუა საუკუნეებში სამეცნიერო ცენტრები მონასტრებში იყო განთავსებული. მონასტრის მყუდროება, რწმენა, მუდმივი ლოცვა, მარხვა აზრის კონცენტრირების, შემოქმედებითი აღმაფრენის გამოწვევის საუკეთესო პირობაა. უნდა გამოვტყდე, რომ როცა კვლევას ვიწყებ, შინაგანად ყოველთვის მჯერა წარმატების. რატომღაც მგონია, რომ ის წმინდანები, რომელთა "ცხოვრებებს" ვუძღვნი ჩემს გამოკვლევებს, უფლის წინაშე ჩემი მეოხნი არიან.

- გვესაუბრეთ იმაზეც, როგორ გამოიკვეთა ქრისტიანობის როლი საქართველოს ისტორიაში.

- საქართველო ერთ-ერთი უძველესი ქრისტიანული ქვეყანაა. ქრისტიანული რწმენის მქადაგებლები აქ იყვნენ წმინდა მოციქულები ანდრია პირველწოდებული, სვიმონ კანანელი, მატათა, ბართლომე. I-III საუკუნეებში საქართველოში ქრისტიანობის ფართო გავრცელებას მოწმობს არქეოლოგიური გათხრების მონაპოვრები და წერილობითი წყაროები. IV საუკუნის I ნახევარში ქრისტიანობა აღიარებულ იქნა ქართული სახელმწიფოს ოფიციალურ აღმსარებლობად. ეს ფაქტი იქცა მძლავრ იმპულსად ქართული საზოგადოების შემდგომი განვითარებისათვის, მან გამოიწვია ქართული ჩვენ-ჯგუფის კონსოლიდაცია, გამოკვეთა ქართული ცივილიზაციის პროფილი და განსაზღვრა ქართველობის პოლიტიკური ბედი.

შუა საუკუნეებში ქრისტიანობა წარმოადგენდა ქართული კულტურის არსებობის ფორმას: მწერლობა, ისტორიოგრაფია, ფილოსოფია, ხელოვნება ქრისტიანობას ეფუძნებოდა და ქრისტიანული კონცეპტუალური სისტემით საზრდოობდა. გაქრისტიანების ახლო ხანებში ქართულად ითარგმნა წმინდა წერილის წიგნები, შეიქმნა პირველი ქართული ჰაგიოგრაფიული თხზულება, რომელიც ეძღვნებოდა, როგორც ითქვა, ქართველთა განმანათლებელ წმინდა ნინოს. უკვე ამ დროს ჩამოყალიბდა ქართველთა ღვთივრჩეულობის იდეოლოგიის თავდაპირველი ვერსია, რომლის მიზანს უცხო რელიგიის გამშობლიურება, ქრისტიანულ ოიკუმენაში ქართველთა თვითდამკვიდრება წარმოადგენდა. ამ იდეოლოგიაში მთავარი იყო უფლის კვართის თემა, ამ უძვირფასესი რელიკვიის მცხეთაში, საქართველოს ძველ დედაქალაქში, სვეტიცხოვლის ტაძრის საძირკველში დაფლულობის ფაქტი. სვეტიცხოველი არა მარტო საქართველოს, არამედ მსოფლიოს საკრალურ ცენტრად გაიაზრებოდა.

ბიბლია იყო ქართული პოლიტიკური თეოლოგიის საფუძველიც. ბაგრატიონთა გვარის ქართველი მონარქები თავს ბიბლიური დავითის შთამომავლებად მიიჩნევდნენ და სწორედ ღვთაებრივი ჩამომავლობის საფუძველზე ახდენდნენ თავიანთი პოლიტიკური ამბიციების ლეგიტიმაციას ქვეყნის შიგნით თუ გარეთ. XV-XVIII სს-ში, საქართველოს პოლიტიკური დაშლის ხანაში, როცა ზოგადქართული სახელმწიფოებრივი ინსტიტუტები მორღვეული იყო, ქრისტიანობა ქართულ ენასთან ერთად ასრულებდა ეროვნული იდენტობის მთავარი მსაზღვრელის როლს. სწორედ მისმა სიმტკიცემ განაპირობა ქართველობის ფიზიკური გადარჩენა და ქართული კულტურის თვითმყოფადობის დანარჩუნება.

ქრისტიანობის, როგორც მაკონსოლიდებელი ფაქტორის, ფუნქცია ქართველობისათვის არ შეცვლილა ახალ დროშიც. XIX ს-ის II ნახევარში წმინდა ილია მართალი საზოგადოების ყურადღებას ამახვილებდა ქართველობის სრულიად განსაკუთრებულ დამოკიდებულებაზე ქრისტიანული რწმენის მიმართ: "ქრისტე-ღმერთი ჯვარს ეცვა ქვეყნისათვის და ჩვენც ჯვარს ვეცვით ქრისტესათვის. ამ პატარა საქართველოს გადავუღეღეთ მკერდი და ამ მკერდზე, როგორც კლდეზე, დავუდგით ქრისტიანობას საყდარი, ქვად ძვლები ვიხმარეთ და კირად - ჩვენი სისხლი".

არსებითად იგივეა ვითარება დღევანდელ საქართველოშიც: საქართველოს სახელმწიფო დროშაზე ქრისტიანული სიმბოლოს - ჯვრის - გამოსახვა მიუთითებს, რომ საქართველო მთელ დანარჩენ მსოფლიოს აუწყებს: ის ქრისტიანული კულტურის, ქრისტიანული ზოგადკაცობრიული ფასეულობების მაღიარებელი ქვეყანაა.

- ჩვენს კულტურაში, ყოფასა და ტრადიციაში შემონახულია ქრისტიანული სული. ჩვენი სარწმუნოება ყოველთვის იცავდა ქართულ საზოგადოებას ზნეობრივი ნორმების დარღვევისაგან. თქვენი აზრით, რა არის ერის ზნეობის დაკნინების მიზეზი?

- ზნეობრიობა კულტურის შენახვის საშუალებაა. თუUადამიანს გამოეცალა ზნეობრივი საყრდენი, დაკარგა ზნეობრივი ორიენტირები, თუ კლა, იმრუშა, იპარა
და ა.შ., კულტურა წაილეკება. წარსულს ნუ გავაიდეალებთ. ზნეობრივი განსაცდელი ხშირად იყო საქართველოში. ქრისტიანული ეკლესიის ფუნქციაც სწორედ ის არის, რომ ამ გასაჭირის დაძლევაში დაეხმაროს ხალხს. საბჭოთა პერიოდში ამ მხრივ მეტად რთული პირობები შეიქმნა. ამას ემატებოდაEეროვნული სახელმწიფოს არქონაც, რაც თავის დაღს ასვამდა ერის მორალურ მხარეს. არ მოქმედებდნენ ეროვნული სახელმწიფო ინსტიტუტები, რომელნიც ეკლესიასთან ერთად დაიცავდნენ ქართული საზოგადოების კულტურას და იზრუნებდნენ მის ზნეობრიობაზე.

- პატრიარქი ხშირად ბრძანებს, რომ საჭიროა, განვითარდეს სახელმწიფოებრივი აზროვნება, რასაც ქართველი ერი წლების განმავლობაში ვერ ახერხებდა. როგორ ეხმარება სახელმწიფოებრიობა სულიერი ვითარების გაჯანსაღებას?

- საბჭოთა პერიოდში ჩვენ, ფაქტობრივად, არ გვქონდა ეროვნული სახელმწიფო, ამიტომაც ვიყავით დაძაბულები, შეიძლება, ზედმეტად ნევროზულებიც და ნაკლებად შემწყნარებელნი სხვა ერების მიმართ - როდესაც შენი ეროვნული სახელმწიფოს ინსტიტუტები არ იცავს შენს კულტურას, სულ იმის შიში და ძრწოლა გაქვს, რომ წაგშლიან. დღემდე გამოგვყვა ეს დაძაბულობა. ჩემი თაობა არ იყო მიჩვეული, რომ სახელმწიფო დაიცავდა მის ეროვნულ ინტერესებს, ღირსებას. როდესაც ეს შიში საბოლოოდ მოგვეხსნება, ალბათ სხვა ერების მიმართ უფრო შემწყნარებელნი გავხდებით. ბოლოს და ბოლოს, ტოლერანტობა ხომ ძლიერების გამოხატულებაა. არ შეიძლება იყო სუსტი და ტოლერანტი.

- ხშირად ზომიერების გრძნობა გვღალატობს და ორ უკიდურესობაში ვვარდებით: ხან ჩვენს ნაკლოვანებებს ვერ ვამჩნევთ და ეროვნული ნარცისიზმისაკენ ვიხრებით, ხან კი სხვათა ღირსებების წინაშე ვითრგუნებით და ეროვნული ნიჰილიზმისაკენ მივდივართ. თქვენი აზრით, სად არის ოქროს შუალედი?

- უკიდურესობანი, რა თქმა უნდა, ძალიან საშიშია. ამჟამად იმდენი ძალა უნდა გამოვნახოთ ჩვენს თავში, რომ გავაცნობიეროთ ჩვენს წინაშე მდგარი რეალური პრობლემები, ჩვენი კულტურის რეალური ნაკლოვანებანი, რათა შევძლოთ მათი აღმოფხვრა. ოღონდ, რა თქმა უნდა, სასო არ უნდა წარვიკვეთოთ. სიტყვამ მოიტანა და ვიტყვი დასავლური კულტურის საქართველოში ინტენსიურად გავრცელების ფაქტზეც. გლობალიზაციის პროცესით გამოწვეულ ამ მოვლენას ჩვენ, კიდეც რომ მოვინდომოთ, ვერ შევაჩერებთ. როგორი უნდა იყოს ჩვენი პოზიცია ამ შემთხვევაში? მთავარია, ეს ყველაფერი მექანიკურად კი არ მივიღოთ, არამედ გადავხარშოთ ჩვენს კულტურაში და ქართული იდენტობის სამსახურში ჩავაყენოთ. ასეთი რამ არაერთხელ მომხდარა ჩვენს ისტორიაში. ქრისტიანობის მიღების ეპოქაშიც არსებითად ანალოგიური პროცესი მიმდინარეობდა. მაშინ ჩვენმა წინაპრებმა მოახერხეს უცხო რელიგიის იმ ზომამდე გათავისება, რომ ქრისტიანობამ მთელი შემდგომი ქართული კულტურის სახე განსაზღვრა. ქართულ კულტურულ ელიტას ამ თვალსაზრისით ახლაც დიდი ძალისხმევა მართებს. მან როგორღაც უნდა მოახერხოს და უცხო კულტურის ელემენტები შემოქმედებითად აითვისოს, გარდაქმნას, ქართულისათვის ორგანულად აქციოს და ამით გაამდიდროს ჩვენი კულტურა. ამისთვის კი ჯერ ხარვეზები უნდა გააცნობიეროს და დაუფარავადაც თქვას ამის შესახებ, მაგრამ, ცხადია, ისე, რომ საზოგადოებაში ეროვნული პესიმიზმი არ გამოიწვიოს. მე მგონი, აქ რეალიზმია საჭირო. კულტურული იზოლაციონიზმი კარგი არ არის. მით უმეტეს, მართლმადიდებლობა იძლევა საშუალებას, საკუთარ თავში არ ჩავიკეტოთ, არ ვიხარშებოდეთ საკუთარ წვენში. მართლმადიდებლობა გახსნილია გარესამყაროს, სხვა კულტურების მიმართ.

- დაბოლოს, რას უსურვებდით ჩვენი ჟურნალის მკითხველებს?

- ჟურნალის მკითხველებს ვუსურვებდი, დიდი მანძილი არ ყოფილიყოს მათსა და მეცნიერებას შორის. ცოდნა ძალიან მნიშვნელოვანია რწმენისათვის და პირიქით. სიტყვა "განათლება" ხომ თავისთავად ორივეს მოიცავს - ადამიანი განათებული უნდა იყოს რწმენითაც და ცოდნითაც. სხვაგვარად შეუძლებელია.