ქართული მხატვრული ქარგულობის საქმეში ეკლესია-მონასტრებთან არსებული სახელოსნოების პარალელურად უდიდესი როლი სამეფო-სადედოფლო სახლმა ითამაშა , რაც ნაქარგობის არაერთ ნიმუშზე წარწერებითაა დამოწმებული. მათ შორის დიდი ღვაწლი მიუძღვით თეიმურაზ II-ის თანამეცხედრეებს, დედოფლებს: თამარსა და ანა-ხანუმს. თამარი გახლდათ ვახტანგ VI-ის ასული. მისი გარდაცვალების შემდეგ (1746 წ.) თეიმურაზ II-მ ცოლად შეირთო ბეჟან ბარათაშვილის ასული ანა-ხანუმი, სილამაზითა და კეთილგონიერებით განთქმული.

ანა-ხანუმის შემოქმედებიდან წარწერებით დამოწმებული ხუთი ნიმუშია ცნობილი: დაფარნები თბილისის სიონის ტაძრიდან - 3 ცალი (კომპლექტი), წმინდა ნინოს ლუსკუმის საფარებელი ბოდბის მონასტრიდან - ერთი ცალი და ერთიც საფლავის საფარებელი, რომელიც დედოფალმა ქალიშვილის - ელისაბედის გარდაცვალების შემდგომ მოქარგა.

ამ ნიმუშებიდან ოთხი შ. ამირანაშვილის სახელობის ხელოვნების მუზეუმშია დაცული. აქვე ინახება "ბატონიშვილ თამარის" მიერ მოქარგული დაფარნაც, რომელიც მეტად საინტერესო იკონოგრაფიული თავისებურებებით გამოირჩევა და სრულიად განსხვავებული ძეგლია.

მუზეუმის კოლექციაში დაცულ დაფარნათა გამორჩეული ნიმუშების შესახებ გვესაუბრება მუზეუმის ნაქარგობისა და ქსოვილების განყოფილების კურატორი, უფროსი მეცნიერი მუშაკი, სასულიერო აკადემიის პედაგოგი, ხელოვნებათმცოდნე გულნაზ ბარათაშვილი:

- ანა-ხანუმის შემოქმედებაშიც დიდი ადგილი სიმბოლური მნიშვნელობით გაჯერებულ მცენარეულ მოტივებსა თუ სიმბოლო-ნიშნებს ეთმობა ყოფით ელემენტებთან ერთად. წინამორბედთა მსგავსად, მქარგველმა შეძლო საუკუნეთა მანძილზე დაფარნებისთვის შემუშავებული სიუჟეტების განსხვავებული იკონოგრაფიული სახეებით წარმოჩენა, რომელთა შესწავლამაც კიდევ ერთხელ დაადასტურა ის ფაქტი, რომ ქართველი ოსტატები მუდამ ახლის ძიებაში არიან და არა "გატკეპნილი გზით" მოსიარულენი.

სცენები სამივე დაფარნაზე დამოუკიდებელი, დასრულებული კომპოზიციური გადაწყვეტით ხასიათდება და უმთავრესად გადმოსცემს "ლიტურგიკული მსხვერპლის", "ზიარებისა" და "მეორედ მოსვლის" თეოლოგიურ იდეას.

ანა-ხანუმის მიერ შემოთავაზებული ღრმად გააზრებული იკონოგრაფიული პროგრამა, მაღალმხატვრულ დონეზე გადაწყვეტილი დეკორატიული მხარე ნიშანია იმისა, რომ XVIII საუკუნის II ნახევრის ქართულ მხატვრულ ქარგულობაში ტრადიცია არ დარღვეულა, შენარჩუნებულია მხატვრული მეტყველების მაღალი კულტურა და დონე. მქარგველმა ნაცნობი თემატიკა და იკონოგრაფიული ტრადიციები გაართულა, ძველი სახეები "გააცოცხლა" და ახალი დეტალებით შეავსო.

ქართულ დაფარნათა მორთულობაში ანა-ხანუმმა პირველმა შემოიტანა მამა ღმერთის სახიერი გამოსახულება, ასევე ღრუბლების სახით - ცის სეგმენტი. პერექელზე ცის სეგმენტში ღრუბლების მიღმა სხივმფენ მანდორლაში განთავსებულია მამა ღმერთის ნახევარფიგურა: "აჰა, უფალი ზის ღრუბელსა ზედა სუბუქს" (ესაია 18,1). მამა ღმერთის წიაღში მტრედის გამოსახულებაა, მის ქვემოთ - ექვსსხივიანი ვარსკვლავი.

პერექელზე მაორგანიზებელი ელემენტი წრეა. ფორმათა შორის წრე ყველაზე სრულყოფილი უნივერსალური სიმბოლოა. დაუსაბამობის, უსასრულობის გამო ღმერთი წრესაა შედარებული, "რომლის ცენტრი ყველგანაა, გარშემოწერილობა კი - არსად". კომპოზიცია ორი წრის მეშვეობით ორ ნაწილადაა გაყოფილი. თითოეული ჩართულია დეკორის საერთო პროგრამაში, როგორც დამოუკიდებელი თემა, მაგრამ, იმავდროულად, დაკავშირებული ყველა სხვა გამოსახულებასთან მტკიცე აზრობრივი კავშირით.

- ანა-ხანუმის პერექელზე გამოსახულია შროშანები, რომელთათვისაც წინასწარგააზრებულადაა გამოყოფილი განსაზღვრული ადგილი - ორი წრით შემოფარგლული "ზონა". რისი სიმბოლოა ქრისტიანულ ხელოვნებაში შროშანი და რაზე მიანიშნა ოსტატმა აღნიშნულ "ზონაში" მათი განთავსებით?

- ქრისტიანულ ხელოვნებაში შროშანის სიმბოლურობა ძალზე ვრცელია: 1. იგია სიწმინდის, უმანკოების, ღვთისმშობლის სიმბოლო; 2. ნიშანია - აღდგომისა და ამაღლებისა; 3. ღეროდ აღმართული - ღვთიური აზრის გამოხატულებაა; 4. იგია სიმბოლო ზეციური სამოთხისა, სულთა საბინადროსი; 5. ყვავილი ზოგადად (ჩვენს შემთხვევაში შროშანი) მაცხოვრის ეპითეტია.

ორი წრით შემოფარგლულ "ზონაში" შროშანების განთავსებით ანა-ხანუმმა უშუალოდ მიანიშნა "ზეციურ სამოთხეზე" - ღვთისმშობლის საუფლოზე: "და ვერ შევა შიგ სიბილწისა თუ სიცრუის ვერც ერთი მოქმედი და თანაზიარი, არამედ მხოლოდ ისინი, რომელნიც ჩაწერილნი არიან კრავის სიცოცხლის წიგნში" (გამოცხ. 21,27). "ესე არს ბჭე უფლისა და მართალნი ვლენან მას შინა" (ფს. 117,20).

- რა კომპოზიციაა გამოსახული ბარძიმის პერექელზე?

- ბარძიმის პერექელზე წარმოდგენილია "ზიარების", "ვენახისა" და "მსხვერპლის" თემის უჩვეულო და საინტერესო გამოსახულება.

კომპოზიციის მთავარ აქცენტს ბარძიმი წარმოადგენს. ბარძიმი სიმბოლოა ქრისტეს გახვრეტილი ნეკნისა, საიდანაც წარმოდინდა სისხლი და წყალი. მასში ზიარებისთვის განკუთვნილი წყლით განზავებული ღვინო მაცხოვრის სისხლად გარდაიქმნება. პროსკომიდიაზე მასაც ფეშხუმის ანალოგიური სიმბოლური დატვირთვა აქვს.

- "ვაზის-ვენახის", იმავე "სიცოცხლის ხის" თემას ერთ-ერთი წამყვანი ადგილი უჭირავს ქრისტიანულ სიმბოლიკაში. რისი სიმბოლოა ვაზი?

- ქრისტიანული იკონოგრაფიის თანახმად, ძველ აღთქმაშივე "რქაი და ტევანი ყურძნისაი" არის აღთქმული ქვეყნის სიმბოლო, მინიშნება ზეციურ სასუფეველზე. კლიმენტი ალექსანდრიელის განმარტებით: "ძველ აღთქმაში ვაზის ლერწმისგან წარმოიშვა წინასწარმეტყველური მტევანი, ეს დიდებული მტევანი, რომელიც ჩვენთვის დაიწურა, ნიშანია ლოგოსისა". წმინდა იპოლიტე რომაელის თანახმად: "სულიერი ვენახი მაცხოვარია, რტოები და ლერწები - მორწმუნე წმინდანები, მტევნები - მოწამენი".

ანა-ხანუმის ბარძიმის პერექელი, თეოლოგიურ-იკონოგრაფიული თვალსაზრისით, ყველაზე მეტ სიახლოვეს თამარისეულ დაფარნასთან ამჟღავნებს, აქაც მტევნების რიცხობრიობითაა მინიშნებული "ზიარების" აქტი.

პერექელზე "მსხვერპლი" ბარძიმში ჩასაწურად გამზადებული მეცამეტე მტევნითაა მინიშნებული და მის ზემოთ "აღყვავებული ჯვრით" ხაზგასმული. ეს მეცამეტე მტევანი თავად უფლის სიმბოლოა, რომელიც ადამის მოდგმის ხსნისთვის "დაიწურა" ჯვარზე. იგივე მტევანი, იმავდროულად, მაზიარებლადაც გვევლინება, რაზედაც მიგვანიშნებს ბარძიმი და თორმეტი მტევანი - სიმბოლო თორმეტი მოციქულისა.

ვაზის ორი ლერწი, ბარძიმის ზემოთ ჯვრით მორთულ ერთ მტევანში გამთლიანებული, ოსტატის მთავარი ჩანაფიქრია: "ქრისტეში გვამოვნებით შეერთება ღვთიურობისა და კაცობისა, ე.ი. შეერთება ორი ბუნებისა ერთ პიროვნებაში", რომელმაც თავისი მოწამებრივი სიკვდილით იტვირთა ადამის მოდგმის ცოდვა და დაუმკვიდრა ცათა სასუფეველი, რასაც ზეციური იერუსალიმი, ზეციური სამოთხე ჰქვია.

- ცაზე გამოსახული მტევნებიანი ვაზი, ბროწეულის ყვავილები და ნაყოფი, ლოტოსი, ზამბახი, შროშანი ორად განტოტვილი - ერთი ხის ნაყოფს წარმოადგენს. რაზე მიანიშნებს ეს?

- ეს უშუალოდ მიანიშნებს აპოკალიფსში აღწერილ მრავალ თესლთა მითოლოგიურ ხეზე, რომელიც ზეციურ იერუსალიმში "სიცოცხლის წყაროსთან" ხარობს, "ძელი ცხოვრებისას" სახელითაა ცნობილი და "მეორედ მოსვლასა" და "განკითხვის დღესთანაა" დაკავშირებული.

მხოლოდ იმ ადამიანს ექნება უფლება "სიცოცხლის ხეზე", "რომელმან სძლიოს, მივსცე მას ჭამად ძელისა მისგან ცხოვრებისა, რომელი არს შორის სამოთხესა ღმრთისა ჩემისასა" (გამოცხ. 2,7). "ნეტარ არიან, რომელნი იქმოდიან მცნებათა მისთა, რაითა იყოს ხელმწიფება მათი ძელსა მას ზედა ცხოვრებისასა და ბჭეთა მათ მიერ შევიდენ ქალაქად" (გამოცხ. 22,14).

- ქრისტიანობაში რა სიმბოლური მნიშვნელობა აქვთ ზამბახს, ბროწეულსა და ლოტოსს?

- ზამბახის სიმბოლურობა გაიგივებულია შროშანთან, რამდენადაც ისინი ერთი ოჯახის წარმომადგენლები არიან.

ქრისტიანულ სიმბოლიკაში ბროწეული ეკლესიის სიმბოლოა, რომლის მრავალრიცხოვანი მრევლი სიმბოლიზებულია თესლის სახით (იქნებ ოსტატმა ამიტომაც გამოსახა იგი გახლეჩილი ძოწისფერი მარცვლებით). გრიგოლ ნოსელი ბროწეულის შესახებ წერდა: "ცხორებაი ჩვენი მიმსგავსებულ იყვნენ ბუნებასა მას ბროწეულისასა, რამეთუ მისი გარეგანი კერძი შეუძლებელ არს ჭამად, რამეთუ ფიცხელ ქერქსა შინა შემწყვდეულ არს. ხოლო შინაგანი მისი შუენიერ არს ხილვადცა სიკეთე მისი და გემოვან არს საჭმელად, რამეთუ ატკბობს სასასა კეთილად, ეგრეთვე უკუე საღმრთო მოქალაქეობა ფიცხელ არს და არა გემოვან გარეშე მის საცნობელთა ამათ შინა ხილულთა, ხოლო შინაგანი მისი დამწიფდეს, რათა გამოჩნდეს თვისსა ჟამსა სავსე არს სიტკბოებითა მით და სასოებითა კეთილითა, რამეთუ რაჟამს იგი მუშაკმან ყოველთამან განაღოს ბროწეული იგი ამის ცხორებისაი თვისსა ჟამსა და გამოაჩინოს მას შინა მყოფი იგი შვენიერება, მაშინ ტკბილ ექმნეს იგი პირსა შინა მათსა, რომელთა თავს იდვეს სოფელსა ამას სიფიცხე და სიმჟავე მისი..."

ლოტოსის ყვავილი კი აღმოსავლეთის ქვეყნებში გავრცელებული უნივერსალური სიმბოლოა, რომლის წარმომავლობა ეგვიპტეს უკავშირდება, სადაც იგი მზის ღვთაების გამოხატულებაა. ქრისტიანობაში ლოტოსი ფორმის გამო იქცა ბარძიმის სიმბოლოდ. იგი ასევე სინათლის, სულიერი სრულყოფილების სიმბოლოცაა.

- სამივე დაფარნაზე სცენები დამოუკიდებელი, დასრულებული კომპოზიციური გადაწყვეტით ხასიათდება, მაგრამ მთელი კომპლექტი განიხილება, როგორც ერთიანი იკონოგრაფიული პროგრამით მორთული ნაწარმოები. ამ გამთლიანებაში იდენტური სახის მოჩარჩოების პარალელურად დიდ როლს ასრულებს ენდროსფერი (წითელი) მიწარი. ქრისტიანულ სიმბოლიკაში როგორ არის გააზრებული წითელი ფერი?

- წითლის სიმბოლურობა ძალზე ვრცელია. ის ზოგადად "დიდებაც" არის და "მეორედ მოსვლაც". იგია ცეცხლის სიმბოლოც. შატბერდის კრებულში წითელი ფერი ასეა განმარტებული: "იაკინთის ფერი - ბრწყინვალე ცეცხლის მსგავს, ფანაკის მსგავს სიმეწამულითა, რამეთუ თვალი იაკინთი - ყოვლადვე სისხლის ფერ და ნაკუერცხლის ფერ. სისხლის ფერ ამით, რამეთუ უფალმან ჩუენმან იხსნეს ყოველნი ნათესავნი, და ცეცხლის ნაკუერცხლის ფერ ამით, რამეთუ უფალმან ჩუენმან იესუ ქრისტემან განსაქნეს ცხოველნი და მკუდარნი დიდებულებით მოსვლასა მას თვისსა... ამას ყოველსა მოგვასწავებს თვალი იგი იაკინთი; ხნასა და რისხვასა, ხსნასა და სიწმინდესა, ღირსთა რისხვასა და ტანჯვასა უღირსთა და შეურაცხმყოფელთა". იაკინთის ფერი უფლის მიერ მსხვერპლად გაღებული სისხლის ფერია; ცეცხლის ნაკვერცხლის ფერი კი - ფერი "მეორედ მოსვლისა", ფერი "განმანათლებელ მართალთა" და ფერი "დამწველ ცოდვილთა".

ანგელოზებით გარშემორტყმული მსხვერპლი მისი "დიდების", ტრიუმფის ნიშანია. წითელ ანუ ცეცხლოვან ფონზე იგი ასევე "მეორედ მოსვლის" მაუწყებელიცაა, რომელსაც, სხვაგვარად, "ცეცხლოვან აღსასრულსაც" უწოდებენ. მაღლა ზეცაში მსაჯული უფალია ქერუბინ-სერაფიმებით, ანგელოზებით გარემოცული, დაბლა კი - ადამის მოდგმა. "მეორედ მოსვლა" ადამის მოდგმის დაბრუნებაა სასუფეველში.