სულხან-საბა ორბელიანი მიტრას ასე განმარტავს: "მღვდელმთავრის ქუდი, რომელ ითქმის დიდად". იოანე ბატონიშვილის მიხედვით: "მიტრა, ანუ არხიერისა ქუდად წოდებული, რომელიც შემსგავსებულ არს ძველისა სჯულისა სამღვდელოსა კიდარსა, ანუ თავსაბურველსა არონისასა. მიტრა არს ნიში დიდებისა უფლისა და ხელმწიფება მის მიერ მოცემული მსახურთა თვისთათვის განსანათლებლად დიდებისათვის მისისა. წმინდა იოანე ღვთისმეტყველი და იაკობ იხურამდნენ მსგავსად ძველისა ქუდისა მოქსოვილისა, ანუ შეგრეხილისა, მსგავსად გვირგვინისა ოქროისა და სხვათაგან ქმნილსა, ვითარცა სამღვდელონი იესოს ქრისტესანი... აწ ვითარცა არს მიტრები, ეს სახეც ჰქმნეს ბერძენთა, გარნა პატრიარხთა მიტრებს მისცეს განსხივება შარავანდედებითა და ზეიდამ ჯუარისა დადგმითა, ხოლო სხვათათვის ხატებით მოოჭვილი და წყლებით მოვლებულნი, რომელნიც მიეცემათ მღვდელმთავართ, არქიმანდრიტთ და წინამძღურებთა".

"მიტრა (ბერძნ.) საეპისკოპოზო ან საარქიმანდრიტო გვირგვინი" - ასე განსაზღვრავს მას დავით ჩუბინაშვილი.

შალვა ამირანაშვილის სახელობის ხელოვნების სახელმწიფო მუზეუმის ნაქარგობის კოლექციაში ოცდახუთი მიტრაა დაცული. მიტრების ნაწილი მთლიანად ქარგულობით არის შემკული, ნაწილზე კი მინანქრის, სადაფისა და ლითონის მედალიონებია. ამ დარგს საგანგებოდ იკვლევს ხელოვნების სახელმწიფო მუზეუმის მეცნიერი თანამშრომელი, ხელოვნებათმცოდნე ეკა ბერელაშვილი.

- რას განასახიერებს მიტრა და როდიდან იღებს დასაბამს ამ თავსაბურავით შემოსვა?

- XI საუკუნიდან მიტრა განიხილება როგორც ჯვარცმულის ეკლის გვირგვინი და ამასთანავე ნიშანი "მეუფე მეუფეთასი" ანუ ქრისტესი. მღვდელმთავართა დადგინება და მათი შემოსვის წესი დასაბამს მოსე წინასწარმეტყველისგან იღებს (ებრ. 8-5). პირველად მანვე დაუწესა მიტრა ებრაელთა მღვდლებს თავსაბურავად, მაგრამ იმდროინდელი მიტრის ფორმის წარმოდგენა დღეისთვის შეუძლებელია. "დაბადების" ტექსტი მეტად მოკლეა და მხოლოდ მიტრის მასალაზე მიგვანიშნებს, ფორმასა და სხვა დეტალებს კი საერთოდ არ ეხება. მაშინ, როდესაც "გამოსვლა" დაწვრილებით აღწერს მღვდელმთავრის შესამოსლის ყოველ დეტალს და ამ ნივთთა დამზადების წესზეც მიუთითებს: "ჰქმნა პეტალი ოქროისა წმიდა და ჰსწახნაგი მას ზედა წახნაგებად ბეჭდისად სიწმინდე უფლისა და დასდვა იგი ვიაკინთრთა ქუეშე გრეხილსა და იყოს მიტრასა ზედაპირსა ზედა მიტრისასა იყოს და იყოს შუბლსა ზედა აჰრონისასა და აღიხუნენ აჰრონ ცოდვანი წმიდათანი რაოდენიცა განწმიდნენ ძეთა ისრაელისათა ყოველი მოსაცემელი წმიდათა მათთა, და იყოს შუბლსა ზედა აჰრონისასა სამარადისოდ მითუალულად მათთვის წინაშე უფლისა" (გამოსვ. 28,36-38). როგორი ფორმის იყო მიტრაზე შემოკრული ოქროს სარტყელი, ბიბლიაში ამის შესახებ არაფერია ნათქვამი.

ქრისტიანობაში მიტრა, ყველაზე გავრცელებული აზრით, მაცხოვრის ეკლის გვირგვინს განასახიერებს. თუმცა მის გარეგნულ სახეს ეს ახსნა მდიდრული შეკულობის გამო არ შეესაბამება. ჩვენი აზრით, სწორი იქნება მღვდელმთავრის შესამოსლის ამ უმნიშვნელოვანესი დეტალის მნიშვნელობა განისაზღვროს როგორც მღვდელმთავრის უმაღლესი ღირსებისა და, ამავდროულად, მისი მორჩილების სიმბოლო. მიტრა ზეციურის სამეუფო გვირგვინის განსახიერებაა. "მიტრასა ნებართვით უკეთილმსახურესთა ხელმწიფეთა გამო, გარდა მღვდელმთავართა ჰხმარობენ მას არხიმანდრიტი და რომელნიმე დეკანოზიცა".

- მუზეუმის ნაქარგობის კოლექციაში დაცულ მიტრებს შორის რომელია ყველაზე ადრეული?

- მღვდელმთავარ მიტროფანეს მიტრა, რომელიც თარიღდება XVII საუკუნის დასაწყისით. შიდა მხარეს გრავირებული მხატვრული წარწერის თანახმად, მიტრა ეკუთვნოდა მღვდელმთავარ მიტროფანეს, იგი უნიკალურია ფორმით, საგანგებოდ მისთვის შერჩული ლიტურგიული სცენებით, მხატვრული გადაწყვეტითა და შესრულების დახვეწილი მანერით. ფორმით მოგვაგონებს ძველაღთქმისეული მღვდელმთავრის თავსამკაულს. დაწახნაგებული "პეტალი ოქროისა" დამაგრებულია "პირსა ზედა მიტრისასა". თავად მიტრა წიბოებშემრუდებული ოთხფერდა ქუდია. ოქრომკედით მოქარგული ქსოვილი გადაკრულია მეტალის ფირფიტებზე, ხოლო ქუდის ზემო ნაწილი წიბოებით არის გამყარებული. გარსაკრავი სარტყელი შედგება ტრაპეციის ფორმის ფირფიტებისგან, რომელთა საზედაო ნაწილი დატალღულია და მცირე მარაოსებურად გაშლილი გვირგვინით მთავრდება.

- რა კომპოზიციები არის გამოსახული მღვდელმთავარ მიტროფანეს მიტრაზე და რა სიმბოლური დატვირთვა აქვს მიტრის ასეთ შემკულობას?

- ეპისკოპოსის თავსამკაულის უმნიშვნელოვანესი ნაწილი გარშემოკრულია "გვირგვინი" ფესტონებით. ჩვენი მიტრის შემქმნელმა კარგად იცის გარსაკრავი სარტყლის სიმბოლური დატვირთვა, რომ აარონის კიდარს დაბეჭდილი ჰქონდა "სიწმინდე უფლისა" და ამ ცოდნის სიხარულით აღჭურვილი სახეებით განამშვენებს გვირგვინს, გამოსახავს ხორციელი თვალისთვის მიუწვდომელსა და უხილავს - ზეციურ ნიჭს, ევქარისტიულ საიდუმლოს. გარსაკრავი ექვსი ფირფიტისგან შედგება და თითოეულ მათგანზე ამოქარგულია მრავალფიგურიანი კომპოზიცია. კომპოზიციები გარკვეული თეოლოგიური თემების მიხედვითაა შერჩეული, რომლებიც ორ ძირითად ნაწილადაა დაყოფილი: დაბლა ფეტონებით გაწყობილ ფირფიტებზე მაცხოვრის მიწიერი ცხოვრების სიუჟეტებია წარმოდგენილი, ზემოთ - მის ზეციურ ყოფაზეა მინიშნებები. აზრობრივი და თეოლოგიური დატვირთვით განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება "ზიარებას" - ალბათ ამიტომაც ეთმობა ამ სცენას იმდენივე ადგილი, რამდენიც სამ დანარჩენ კომპოზიციას, როგორიცაა: "ფერხთბანა", "საიდუმლო სერობა", "ჩვილედი", "ღვთისმშობელი". სამ ფირფიტაზე განაწილებულ "ზიარების" კომპოზიციაში ცენტრალური ადგილი მაზიარებელ მაცხოვარს უჭირავს. ტრაპეზის უკან მდგარი მაცხოვარი "მეუფე მეუფეთა და მღვდელთმოძღვარი დიდის" სახითაა წარმოდგენილი.

ფესტონებზე - მამა ღმერთი, სულიწმიდა, სერფიმები, მიტრის ცაზე - შვიდი ერთმანეთში ჩაწერილი ჯვარია გამოსახული, გვერდებზე - მჯდომარე მახარებლები და მათთან მთელი ტანით წარმოდგენილი წმინდანები. მღვდელმთავრის თავსამკაული მთლიანად ოქროქარგულობითა და მარგალიტით არის დაფარული, უხვადაა შემკობილი ძვირფასი ქვებით. ცისფრის (ფირუზი) და წითელი (იაგუნდი) ქვებით შედგენილი პატარ-პატარა ჯვრები ავსებენ ფიგურებს შორის ადგილებს და დეკორაციული გადაწყვეტით ამთლიანებენ საერთო ანსამბლს. ლურჯი ფერი ცის სიმბოლოა. ესაა ფერი სისუფთავისა და შეურყვნელობისა. ლურჯისა და წითლის შერწყმა კი ადამიანის განღმრთობის საიდუმლოებაა. ორი სხვადასხვა სამყაროს, მიწიერისა და არამიწიერის შეერთება. ფერთა გამაში ისინი ურთიერთსაწინააღმდეგოა: წითელი - თბილი, ლურჯი - ცივი. მიტრას თან ახლავს შვიდი ჯვარი, ექვსი - ფესტონებზე, ბოლო ერთი ჯვარი ცის შუაგულში დასამაგრებლად არის განკუთვნილი. მიტრაზე შვიდი ჯვარი აღნიშნავს იმ შვიდ საიდუმლოს, რომელთა შესრულების უფლებაც ენიჭება მღვდელმთავარს.

- დაცული მიტრებიდან კიდევ რომელია განსაკუთრებით საყურადღებო?

- XVII საუკუნის საბუხარებისგან შეკერილი მიტრა უნიკალურია ფორმითა და შინაარსით. ამ მიტრაზე ხარების კომპოზიციაა წარმოდგენილი. ფეხზე მდგარი ღვთისმშობლისკენ ციდან სულიწმინდა ეშვება, მეორე მხარეს - მისკენ მომართულია ანგელოზის ხელი ყვავილით. მათ შორის სერაფიმებია. ცაზე - მაცხოვარი სამეუფო დიდებით.

- რას გამოხატავდნენ მიტრის ცაზე?

- მიტრის ცაზე მაცხოვარს ან მისივე სიმბოლოს - ჯვარს გამოსახავდნენ, ნიშნად იმისა, რომ ცა, ზეცა - მაცხოვრის საუფლოა. "უფალმა ცაში დაიდგა ტახტი თვისი და მეუფება მისი ფლობს ყოველივეს" (ფს. 10,19). შედარებით გვიანი პერიოდის მიტრებზე, სადაც ევროპული გავლენაც იგრძნობა, ცაზე მამა ღმერთის გამოსახულებასაც ვხვდებით მინანქრის მედალიონში.

ცაზე ვხვდებით ჯვარცმულ ქრისტეს გამოსახულებასაც. ეს უკანასკნელი ხშირად გვხვდება მიტრის გვერდებზე მოთავსებულ მედალიონებზე, რაც მიტრის ეკლის გვირგვინთან ასოციაციას უნდა უკავშირდებოდეს. ჩვენთან დაცული მიტრების ძირითადი (XVIII-XIX საუკუნეებით დათარიღებული) ნაწილი მინანქრის მედალიონებით არის შემკული; მათზე ქართველი და სხვა წმინდანების, მოციქულების, მახარებლების, მთავარანგელოზების გამოსახულებები გვხვდება. XVIII ს-დან საეკლესიო დანიშნულების ძეგლებზე პერსონაჟთა სახოვანი გამოსახულებანი სიმბოლური მნიშვნელობის მცენარეულმა ორნამენტმა ან სიმბოლიკურმა ნიშნებმა შეცვალა და თითქოს გაბატონებული ადგილი დაიკავა; ასევეა მიტრებზეც, შედარებით გვიანი პერიოდის მიტრების გაფორმებაში ჭარბობს მცენარეული ორნამენტი.

- როგორი ქვებით არის შემკული მიტრები, რა სიმბოლური დანიშნულება აქვთ ქვებს და მათ ფერადოვნებას?

- მიტრები უხვად არის შემკული სიმბოლური დანიშნულების სხვადასხვა ფერის ძვირფასი ქვებით. პატიოსანი თვლების სიმრავლე თავსაბურავს ვარსკვლავებით მოჭედილ ცარგვალს ამსგავსებს და საზეიმო ელფერის მინიჭებასთან ერთად აწერიგებს მიტრის ზედაპირს სასურათე სიბრტყეებად. უხვად გამოიყენება მსხვილი, ხოშორი და წვრილი მარგალიტი.

მაცხოვრის, ღვთისმშობლის, მახარებლებისა და წმინდანთა შარავანდები ხოშორი მარგალიტებითაა შემოსაზღვრული. უწვრილესი მარგალიტებითაა შემკული აგრეთვე ყველა დეტალი (ავეჯის, სამოსის), კონტური და ბერძნულ-ქართული განმარტებითი წარწერებიც. მარგალიტი უხვადაა გამოყენებული მთლიანი ფონის შესავსებად. ქრისტიანულ სიმბოლიკაში მარგალიტი საღვთო, განწმენდილი აზროვნების, მისი უცვლელობის, მუდმივობის სიმბოლოა.

- რა ქსოვილები და ძაფებია გამოყენებული მიტრის მასალად?

- მიტრების მასალად გამოყენებულია დიბა, ოქრო, ოქრომკედი, ვერცხლმკედი, ხავერდი, აბრეშუმის ძაფი და ზეზი, მარგალიტი, ძვირფასი და ნახევრად ძვირფასი ქვები.

სიმბოლური დატვირთვის მატარებელია მიტრებში გამოყენებული ქსოვილი და ამ ქსოვილის ფერი. მიტრების მიწარი ძირითადად ოქროსფერია. ოქრო, ბრწყინვალების გამო, საეკლესიო სიმბოლიკაში ისეთივე ნიშანია ღვთაებრივი სინათლისა, როგორიც თეთრი ფერი. მას აქვს აგრეთვე განსაკუთრებული აზრობრივი დანიშნულება - სამეფო დიდების, ღირსების, სიმდიდრის.

"და შემოსეს მეწამული ქლამიდით" (მათე 27,28). ეს არის მაცხოვრის სისხლი, რომელიც მისი ჯვარცმის დროს დაიღვარა: "სისხლი აღთქმისა, ქრისტეს სახარებისამებრ დადგენილი და დადასტურებული". ოქროსფერი დიდების, ღვთიურობის ფერია და საზეიმოდ გამოიყენება.

- მუზეუმში არსებულ ზოგიერთ მიტრას თან ახლავს საქტიტორო წარწერა. ვინ არიან მოხსენიებულნი შემწირველთა შორის?

- მუზეუმში დღეს არსებული მიტრების ნაწილი საქართველოდან მენშევიკური მთავრობის მიერ პარიზში გატანილ და 1945 წელს დაბრუნებულ განძს ეკუთვნის. ნაწილი საქართველოს ეკლესია-მონასტრებიდან არის შემოსული. რამდენიმე მიტრას თან ახლავს საქტიტორო წარწერა. მინანქრის მედალიონზე ამოტვიფრულია შემწირველთა სახელები: არქიელი ქრისტეფორე ბაგრატიონი და შერულების თარიღი - 1762 წლის 9 მაისი.

დახვეწილი გემოვნებით გამოირჩევა მიტრა, რომელიც ელისაბედ დედოფალმა ცაგერის ღვთისმშობელს შესწირა, ოდიშის დედოფალ ანას მიერ ცაიშის ღვთისმშობლისთვის შეწირული მიტრა, ასევე მთავარეპისკოპოს ბესარიონის დაკვეთით გაკეთებული მიტრა მიძინების ხატისთვის. ეს უკანასკნელი ძლიერ დაზიანებული იყო და ამჟამად რესტავრაციის პროცესშია.