აკადემესი ერქვა ბერძენ მითურ გმირს, ხოლო მისი სახელი - ქალაქ ათენის გარეუბნის ერთ ჭალას. სწორედ ამ ჭალაში ფილოსოფოსი პლატონი ლექციებს უკითხავდა თავის მოწაფეებს. მის მიერ დაარსებულ სკოლას, ადგილის მიხედვით, აკადემია შეარქვეს. შემდგომში სიტყვა "აკადემია" უმაღლესი სასწავლებლის აღმნიშვნელ ზოგად სახელად იქცა.

აკადემიები სხვადასხვა ქვეყანაში არსებობდა. მათ შორის ერთ-ერთი უძველესთაგანია კოლხეთის აკადემია. იგი ქალაქ ფაზისის (დღევანდელი ფოთის) მახლობლად იყო ახ.წ. III-VI საუკუნეებში. სამწუხაროდ, ცნობები, რომ ჩვენში მანამდეც არსებობდა უმაღლესი სასწავლებლები, ჯერჯერობით არ მოგვეპოვება, თუმცა შეუძლებელია ერს, რომელმაც ძვ.წ. IV-III ათასწლეულების მიჯნაზე შექმნა საკუთარი დამწერლობა, არ ჰქონოდა საგანმანათლებლო კერები.

კოლხეთის აკადემიის შესახებ ცნობები შემოგვინახეს ბერძენმა ფილოსოფოსებმა: ლიბანიოსმა, თემისტიოსმა, პროკოპი კესარიელმა, აგათია სქოლასტიკოსმა და სხვებმა. კოლხეთის აკადემიაში სწავლობდნენ როგორც ქართველები, ისე უცხოელები. აღსანიშნავია, რომ ბერძნები, რომელთაც საკუთარი აკადემიები ჰქონდათ, უპირატესობას მაინც ქართულ აკადემიაში სწავლას ანიჭებდნენ. ცნობილი ბერძენი ფილოსოფოსი თემისტიოსი წერს, რომ მამამისს, ევგენიოსს, ასევე ცნობილ ფილოსოფოსსა და რიტორს, კოლხეთის აკადემიაში უსწავლია და შვილისთვისაც ურჩევია, იქ ესწავლა. იგი კოლხეთის აკადემიის დამაარსებელს "ბრძენს" და "სათნოს" უწოდებს. კოლხეთს კულტურულად დაწინაურებულ ელადას ადარებს. როგორც გითხარით, იმ დროს განსწავლა ათენშიც შეიძლებოდა, მაგრამ სპეციალური რიტორიკული სკოლა მხოლოდ კოლხეთში არსებობდა. ამ სასწავლებელში განუყოფელი იყო ფილოსოფია და მჭევრმეტყველება.

კოლხეთის აკადემიაში იწრთობოდნენ მჭევრმეტყველებაში, ტანვარჯიშში, სწავლობდნენ ფილოსოფიას, პოლიტიკას... იმართებოდა შეჯიბრებები სამართლისა და პოლიტიკის საკითხების ცოდნაში. ბერძნულ წყაროებში აღნიშნულია, რომ ასეთ პაექრობებში ხშირად იმარჯვებდნენ ქართველები.

აქ დაეუფლა სიბრძნეს მსოფლიო მნიშვნელობის ქართველი ფილოსოფოსი, მწერალი და მოაზროვნე მითრიდატე ლაზი (ბერად აღკვეცის შემდეგ იგი იოანე ლაზი გახდა). იოანე ლაზი იყო მსოფლიოში სახელგანთქმული მოღვაწის პეტრე იბერის აღმზრდელი და მასწავლებელი. სწორედ პეტრე იბერმა დააარსა V საუკუნეში სირიაში ქართული მონასტერი და ქართული სკოლის უმაღლესი განათლების ცენტრს ხელმძღვანელობდა თავის მასწავლებელთან - იოანე ლაზთან ერთად. იგი იყო ასევე მსოფლიო მნიშვნელობის ფილოსოფიური მოძღვრების - არეოპაგეტიკის - ფუძემდებელი.

კოლხეთის აკადემიაში უსწავლიათ ცნობილ ქართველ ორატორებს - აიეტს და ფარტაზს. ცნობილია ამ ორი მოღვაწის საჯარო პაექრობა გუბაზ მეფის მკვლელობასა და საქართველოს პოლიტიკურ ორიენტაციასთან დაკავშირებით, რომელიც აგათია სქოლასტიკოსს ჩაუწერია.

კოლხეთის აკადემიაში უმოღვაწია იბერიის სამეფო გვარის წარმომადგენელს ბაკურს. ფილოსოფოს ლიბანიოსის ცნობით, იგი იყო ღირსეული რწმენით, სათნოებით, სიკეთითა და სულიერებით. ბაკური რიტორიკისა და საისტორიო ხელოვნების დიდი მცოდნე და შემფასებელი ყოფილა.

XI-XII საუკუნეები ქართული სახელმწიფოს აღმავლობის და გაძლიერების ხანაა. პოლიტიკური, სოციალური და ეკონომიკური აყვავების შედეგად ქვეყანაში დაწინაურდა კულტურის თითქმის ყველა დარგი, განსაკუთრებით მეცნიერება. ქართველი მეფეები დიდ ყურადღებას უთმობდნენ კულტურულ-საგანმანათლებლო და სამეცნიერო კერების შექმნას როგორც ქვეყნის შიგნით, ისე მის ფარგლებს გარეთ.



1106 წელს დავით აღმაშენებლის თაოსნობითა და ხელშეწყობით გელათის მონასტერთან დაარსდა აკადემია, რომელსაც ხელმძღვანელობდა მოძღვართ-მოძღვარი. იგი უდიდესი პატივისცემით სარგებლობდა მთელ საქართველოში და სამეფო კარზე. დავითმა გელათის აკადემიაში უცხოეთიდან სამოღვაწეოდ მოიწვია სწავლული ქართველები, მეცნიერი-ფილოსოფოსები: იოანე პეტრიწი, არსენ იყალთოელი, იოანე ტარიჭიძე და სხვები.

თანამედროვენი გელათის აკადემიას "სხუად ათინად" ანუ "აღმოსავლეთის მეორე იერუსალიმად" მოიხსენიებდნენ. სასწავლო პროგრამა მოიცავდა შვიდ უმთავრეს საგანს, რომელსაც ასწავლიდნენ შუა საუკუნეებში საერო სკოლებში: გეომეტრია - "ქვეყნის საზომლოი", არითმეტიკა - "რიცხუნი", მუსიკა - "სამუსოი", ფილოსოფია, "რიტორიკა", გრამატიკა და ასტრონომია - "ვარსკვლავთმრიცხველობა".

გელათის აკადემიაში არსენ იყალთოელს უთარგმნია "დიდი სჯულის კანონი", იოანე პეტრიწს - ნემესიოს ემესელის თხზულება "ბუნებისათვის კაცისა". განსაკუთრებით აღსანიშნავია ბერძნული ენიდან თარგმნილი იოანე ქსიფილინოსის ჰაგიოგრაფიული კრებული, რომლის ორიგინალიც დაკარგულია.

XIII საუკუნეში აქ მოღვაწეობდნენ ჰიმნოგრაფი არსენ ბულმაისიმისძე, ფილოსოფოსი და რიტორი პეტრე გელათელი. XIV საუკუნეში გელათში შეიქმნა მნიშვნელოვანი იურიდიული ძეგლი "გარიგება ხელმწიფის კარისა" და საისტორიო წყარო "გელათური ქორონიკონი". გელათის აკადემიამ XVII საუკუნის 20-იან წლებამდე იარსება.

იყალთოს აკადემიის დაარსებაც დავით აღმაშენებლის სახელს უკავშირდება. აკადემიის პირველ რექტორად მეფემ დაადგინა ცნობილი მეცნიერი და ფილოსოფოსი არსენ იყალთოელი, რომელიც იმ დროისთვის ფრიად განსწავლული პიროვნება ყოფილა. მას განათლება ბიზანტიაში, კონსტანტინე მონომახის მიერ დაარსებულ მანგანის აკადემიაში მიუღია. "ღვთისმეტყველი, ფილოსოფოსი, ფიზიკოსი, ანატომოსი, საეკლესიო ტიპიკონთა მეტყუელი" - ასე ახასიათებენ მას თანამედროვენი. სწორედ ასეთ პიროვნებას ჩააბარა დავითმა კახეთში ახალშექმნილი აკადემია. სწავლება იყალთოს აკადემიაშიც იმავე პროგრამით მიმდინარეობდა, რომლითაც გელათში, მხოლოდ იმ განსხვავებით, რომ აქ დამატებით ასწავლიდნენ მჭედლობას, კერამიკას და მევენახეობა-მეღვინეობას. გადმოცემის თანახმად, იყალთოს აკადემიაში სწავლობდა შოთა რუსთაველი.