ხულო მდებარეობს აჭარისწყლის ხეობაში, ბათუმი-ახალციხის გზაზე. აქაურობა მთაგორიანია. ყველაზე მაღალ, არსიანის ანუ მწვანე ყანლის მთას (3007მ) მოჰყვება უღელტეხილები და ღრმა ეროზიული ხეობები, ამიტომ არც ხანგრძლივი, მკაცრი ზამთარია უჩვეულო და არც მეწყერი. მოსახლეობა, დიდი საზოგადო მოღვაწის თედო სახოკიას თქმისა არ იყოს, იძულებულია, "მთელი თავისი დღენი ძუნწ ბუნებას კრიჭაში უდგეს და შეუსვენებლივ ოფლით, ნერვით ებრძოლოს", რომ სარჩო-საბადებელი მოიპოვოს. ამ შეჭირვებამ გადაასახლა საქართველოს სხვადასხვა რეგიონში აქაურთა ერთი ნაწილი. დღევანდელი მონაცემებით, მოსახლეობა 40 ათასს მაინც აჭარბებს.

აჭარისწყლის ხეობაში 1972 წლის სამხრეთ საქართველოს არქეოლოგიური ექსპედიციის დასკვნით, ეს ადგილები ნეოლითის ხანაში სეზონურ სადგომად იყო გამოყენებული. დიდაჭარაში ნაპოვნი კოლხური ცულები ადასტურებს, რომ აჭარისწყლის ხეობა ბრინჯაოს ხანაშიც დაწინაურებული ყოფილა. სოფელ ფუშრუკაულის კომპლექსში მოპოვებული ნივთები მიეკუთვნება ქრისტემდე VII-VI საუკუნეებს.


ნათლობა ხულოს ტაძარში                                                     ნათლობა სხალთაში

კერძოდ ხულოს შესახებ ისტორიული წყაროები არაფერს გვაწვდიან, მაგრამ "ქართლის ცხოვრების" მიხედვით ცნობილია, რომ ღვთისმშობლის წილხვედრ მიწაზე წარმოგზავნილი ანდრია პირველწოდებული I საუკუნის 38 წელს "შევიდა ქუეყანასა ქართლისასა, რომელსაც დიდ-აჭარა ეწოდების და იწყო ქადაგებად სახარებისა". სწორედ ამ უპირატესი ცნობის მიხედვით, სასურველია ხულოს რაიონის გაცნობა დიდაჭარიდან დავიწყოთ.

სოფელი დიდაჭარა მესხეთის ქედის სამხრეთ კალთაზე, მდინარე აჭარისწყლის მარჯვენა მხარეს, ზღვის დონიდან 1000მ სიმაღლეზეა. რაიონიდან დაშორებულია 7კმ-ით. სოფელი იყოფა სამ დასახლებად - "ხუციაშვილები", "გობაძეები" და "შავაძეები".

დიდაჭარის ტოპონიმებია: "თარანგელო" (იგივე მთავარანგელოზი. დღესაც "თარანგელოს" ეძახიან იმ მთას, სადაც ანდრია პირველწოდებულმა ააგო პირველი ტაძარი), "თამარის ყელი" (ეს სახელი ლამაზი მდებარეობის გამო შეურქმევია ხალხს), "ხუცური", "ხუციაშვილები", "ეკლის ყანა", "ელიაწმინდა" (ხულოს რაიონში სოფელ ვაშლოვანშიც არის ადგილი - ელიაწმინდა), "სამარნე", "წიახი", "საბადური", "დიაკონიძეები" და სხვა.


სხალთელი აღსაზრდელები დიდაჭარის გზაზე

მე-20 საუკუნის 70-იან წლებში დიდაჭარელი ემინახმედ შავაძე (105 წლის), ხასან შავაძე, ისმაილ წულუკიძე და სხვები (90-100 წელს მიღწეულები) იხსენებდნენ, - ჩვენს ბავშვობაში "ნაკაფის სერზე" საყდარი იდგა და რაღაც დღეებში მაშინდელი "ნენიები" ამოდიოდნენ და ლოცვებს ამბობდნენო. წინათ ამ ადგილს "ნასაყდარი" რქმევია. მერე ვიღაც ბარბაროსებს ეს ადგილი გაუკაფავთ, გადაუწვავთ და მას შემდეგ "ნაკაფის სერი" დარქმევია.

1899 წელს ზაქარია ჭიჭინაძე გაზეთ "ივერიაში" წერდა: "დიდ-აჭარა ზედა აჭარის ერთი უმშვენიერესი სოფელია. ერთი მხრივ ღორჯომის წყალი ჩამოუდის, რომელიც სოფ. გელაძეებისა და დიდაჭარის საზღვარს შეადგენს, მეორე მხრივ - დასავლეთით უჩხოს წყალი, სამხრეთით - აჭარის წყალი, ჩრდილოეთით - მაღალი მთა წარმოსდგომია, რომლის კალთებზეც გაშენებულია ეს კოხტა, პატარა სოფელი. ვაკემდებარეობა აქვს და დილიდან საღამომდის მზე დასცქერის. სოფლების უმეტესი ნაწილი აჭარაში ამ ბედნიერებას მოკლებულია. დიდ-აჭარა ყველაზე უფრო მდიდარი სოფელია. აქ არც ერთი ღარიბი არ მოიპოვება".

იგივე შეიძლება ითქვას დღესაც. ყველაფერთან ერთად აქ ხალხიც თბილი და სტუმართმოყვარეა.

წელს მეორედ აღინიშნა დიდაჭარობა. წელსაც უამრავი სტუმარი ეწვია ხულოს რაიონს. იგი ნამდვილ სახალხო ზეიმად იქცა. სხალთის ეპისკოპოსმა სპირიდონმა სადღესასწაულო წირვა სხალთის ტაძარში აღავლინა ეპარქიის სამღვდელოებასთან და მობრძანებულ სტუმრებთან - ვანისა და ბაღდათის მთავარეპისკოპოს ანტონთან და ბოლნისის ეპისკოპოს ეფრემთან ერთად.

წირვის შემდეგ ყველა გაემგზავრა დიდაჭარაში. საჯარო სკოლის დარბაზში მოსახლეობას მიესალმნენ სასულიერო და საერო ხელისუფლების, ინტელიგენციის წარმომადგენლები. დიდაჭარლებმა სტუმრებს გააცნეს თავიანთი შემოქმედება. 75 წლის ქალბატონი გულვარდი გობაძე საკუთარი ლექსით მიესალმა მათ და აღნიშნა, რომ "ქართული საქმის კეთება მეტად საშურია და ჩვენ ყველანი ვალდებულნი ვართ, მხარი დავუჭიროთო". მეტად ამაღელვებელი იყო პედაგოგ ალიოშა გორგილაძის ხელმძღვანელობით სხალთელი მოსწავლეების შემოსვლა დარბაზში ხატებით, ჯვრებითა და დროშებით, რომლებმაც 25კმ ფეხით იარეს და ზეიმისადმი დამოკიდებულება ასე გამოხატეს.

დასასრულს გამართული ერთიანი ტრაპეზი გამორჩული სტუმართმოყვარეობის უტყუარი დასტური იყო.

სხალთა მდებარეობს აჭარისწყლის მარცხენა შენაკადის, მდინარე სხალთის ნაპირზე. სხალთის ხეობის საკრებულოში შედის სოფლები: ყინჩაური, ძმაგულა, გურზაული, ფაჩხა, წაბლანა, ყიშლა, კვატია.

ხეობის ცენტრში, სოფელ ყინჩაურში ნახავთ შუა საუკუნეების სამეურნეო ნაგებობებს - ძველ მარანს, ჭურებს. მეცნიერებს მიაჩნიათ, რომ ეს ხეობა ახალი ქვის ხანის პერიოდშივე იყო დასახლებული. ხეობას ამშვენებს შუა ფეოდალური ხანის უმნიშვნელოვანესი სულიერი და კულტურული ძეგლი სხალთის ტაძარი. გადმოცემით - თამარ მეფისთვის უკითხავთ, სად გვიბრძანებთ ტაძრის აგებასო. მსხალთანო, - მიუგია თამარს და მიუთითებია იქვე მდგომი მსხლის უზარმაზარი ხისთვის. სახელი "სხალთა" სოფელს აქედან დარქმევია. ტაძრის მშენებლობის შესახებ ქართულ მატიანეში ჯერჯერობით ის ვიცით, რომ მეფე ალექსანდრე I-ის (XIVს.) გუჯარით, სოფელი სხალთა მცხეთის კათედრალის კუთვნილება იყო.


წირვა სხალთაში                                                                           სხალთელი ქრისტიანები

ზოგი მკვლევარი ფიქრობს, რომ ტაძარი მე-12 საუკუნეშია აგებული, ზოგი მე-10, მე-11 საუკუნეების ძეგლად მიიჩნევს, ზოგიერთი მე-13 საუკუნეს მიაკუთვნებს. პროფესორ იური სიხარულიძის აზრით, მე-12 საუკუნეშია აგებული. ტაძარი მაღალი მთის ოდნავ შევაკებაზე მდებარეობს. შემოფარგლული ყოფილა გალავნით, რომელიც არაერთგზის ჩამოქცეულა და აღუდგენიათ. თავად ტაძარი არც ისე შეულახავად არის შემონახული, შემორჩენილია მცირე ეკლესიის ნანგრევები. ცნობილი ისტორიკოსი და საზოგადო მოღვაწე დიმიტრი ბაქრაძე წიგნში, "არქეოლოგიური მოგზაურობა გურიასა და აჭარაში", აღნიშნავს, რომ გასულ (მე-19) საუკუნეში ამ ტაძარზე სამრეკლოც ყოფილა მიშენებული.

წიგნში, "მოგზაურობანი", თედო სახოკია წერს: "გამოჩნდა მხცოვანი და უტყუარი მოწმე წარსულისა - სხალთის ტაძარი. უგუმბათოა და ორპირად ჩამომავალი სახურავი აქვს. შიგნით და გარეთ ეკლესიის ტანი თლილი ქვით არის ნაგები. ხუროთმოძღვრების მხრივ სხალთის ტაძრისთანა ძვირფასი ამ მხარეში ერთიც არ ყოფილა, ჩვენი ცხოვრების აყვავებული დიდება ამ ტაძარში სრულად ისახება. სასწაულად უნდა ჩაითვალოს ტაძრის გადარჩენა. ხულოს ტაძარი ხომ გამძვინვარებულ თურქებს ნაღმით დაუნგრევიათ და მიწასთან გაუსწორებიათ".

და იქვე იხსენებს სხალთელების მონაყოლს: "ერთ აქაურ გლეხს სახლის ბუხრისთვის აქედან ერთი ციგა თლილი ქვები წაუღია. ხარებს ციგა დაუძრავთ თუ არა, გლეხს ბნედა დამართვია. ხარებს ციგა უპატრონოდ შინ აუტანიათ. მოუკითხავთ პატრონი. ბევრი ძებნის შემდეგ ეკლესიის გალავნის ახლოს დახვედრიათ სიკვდილის პირად მისული. უთქვამთ: ალბათ გურჯების (ქართველების) ღმერთი გაგირისხდა ქვის წაღებისთვისო და წაღებული მასალა უკანვე მოუბრუნებიათ. მომაკვდავი მაშინვე მობრუნებულა.

მეორე ამბავიც: შერიფ-ბეგ ხიმშიაშვილის მწყემსს ამ ტაძარში ავდრის დროს ცხვრები მოურეკია. რაღაც მიზეზით ერთი დღის განმავლობაში მთელი ფარა გაწყვეტილა და თვით მწყემსი ლოგინად ჩავარდნილა. სხვა მწყემსებსაც იგივე დღე დასგომიათ. უთქვამთ, ამ ჯაბანეთში შეითნები (ეშმაკები) ბუდობენო. მთელი ეკლესია ბურდოთი და ნეშთით აუვსიათ და ცეცხლი წაუკიდებიათ.

თვით ხოჯებსაც მოუნდომებიათ, ეს ტაძარი მეჩეთად გადაეკეთებიათ, მაგრამ მუშაობას შესდგომიან თუ არა, ყველანი ჭკუაზე შემცდარან და ამ განზრახვაზე ხელი აუღიათ.

ამათს გარდა შერიფ-ბეგის მამასაც უცდია მოესპო ამ ტაძრის ხსენება. განუზრახავს, აქაურობა დაენგრია და მის ნანგრევებზე სახლი აეშენებინა.

ამ ხმებს დიდი გავლენა ჰქონდა მცხოვრებლებზე და ამ ტაძრისადმი შიში და კრძალვა ჩაუნერგავს. ნგრევით არა, მაგრამ ხშირად მგზავრებს, მეტადრე მწყემსებს, გამვლელ-გამომვლელებს ტაძარი ზოგჯერ სასტუმროდ გაუხდიათ, ცეცხლიც აუნთიათ და საქონელსაც აბამდნენ და მათი ნეხვით იქაურობას ანაგვიანებდნენ".

მადლობა უფალს, რომ ეს კოშმარი წარსულში დარჩა. ტაძრის პირვანდელი დიდება აღდგენილია. ხეობელები უბრუნდებიან მამა-პაპათა სჯულს. წმინდა ანდრია პირველწოდებულის ხსენების დღეს სწორედ ზემოთ ხსენებული მცირე ტაძრის ნანგრევებზე ნათელიღეს ახალგაზრდებმა: ანდრია (ჯონდო) გორგილაძემ (მიმრქმელი მამა იოანე კეკელიძე), თეონა შავაძემ (მიმრქმელი მარიამ ხასაია), ვიტალი შაინიძემ (მიმრქმელი ლევან მახარაძე). ხულოს ღვთისმშობლის ხარების ტაძარში კი ამ დღეს მოინათლა 70 წელს მიღწეული ანდრია (ოთარ) აბულაძე, მიმრქმელი ეპისკოპოსი სპირიდონი (აბულაძე). ნათლობები აღასრულა სხალთის ეპარქიის მღვდელმსახურმა მამა გიორგიმ (ბეჭვაიამ).

დიახ, "სისხლში იღვიძებს მიღვარული ჩვილი ნათელი, საუკუნეთა ბურუსს არღვევს ხსოვნა ერისა... და ვიცი, მალე დაიბრუნებს ჭეშმარიტ ნათელს უფლისმიერი მადლის ნებით აღძრული მრევლი, კვლავ დაისაყდრებს ქართულ სულში ჭეშმარიტება, რომელიც სუფევს თვით თვისსავე უღრმეს წიაღში".

ვუერთდები ადგილობრივი მკვიდრის, ვახტანგ აბულაძის ამ სიტყვებს და მინდა ვუსურვო თითოეულ აჭარელს და სრულიად საქართველოს დიდაჭარიდან დაწყებულ ნათელში გაბრწყინება.