პალეოლოგების ეპოქაში სამეცნიერო სწავლება მნიშვნელოვანი წვრილმანებით გამოირჩევა. ერთი მხრივ, უნივერსიტეტის პროფესურა ითვლება "ლიტურგიად", საყოველთაო საქმედ, მეორე მხრივ, აშკარაა სასწავლო პროცესის დეცენტრალიზაცია. სწავლება მიმდინარეობს კერძო სათავსოებში. საინტერესოა, რომ უნივერსიტეტი განთავსებული იყო წმინდა იოანე ნათლისმცემლის საავადმყოფოში, რომელიც სერბმა მეფემ, უროშ მილუტინმა ააშენა. ასეთი პირობები პირველად იძლეოდა საშუალებას, რომ მედიცინაზე სერიოზულად გამახვილებულიყო ყურადღება, ამავე დროს რიტორისა და ექიმის წოდების შერწყმა მომხდარიყო. ამ პერიოდში უნივერსიტეტი ლოგოფეტის ნაცვლად, სენატს ექვემდებარებოდა და ისიც ნიშანდობლივია, რომ კონსტანტინოპოლში სასწავლელად უამრავი უცხოელი ჩამოდიოდა.

იმპერატორ ანდრონიკე II უფროსის სასახლე, თავისი სხდომებითა და დისპუტებით, ერთგვარ მეცნიერებათა აკადემიად იყო ქცეული. XIV საუკუნის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი ფიგურის, ნიკიფორე გრიგორას მიმოწერიდან სჩანს, რომ იგი სხვადასხვა მეცნიერული საკითხების მიმართ დიდ ინტერესს ავლენდა. ამ სწავლულს ენციკლოპედიური განათლება ჰქონდა. მის თანამედროვეთა შორის მასზე უფრო ნაკითხად შეიძლება მხოლოდ ლოგოფეტი მეტოხიტა ჩაითვალოს. ცნობილია, მაგალითად, როგორი შეურიგებელი იყო გრიგორ პალამასა და ისიქასტების მიმართ, მაგრამ ეს არ ნიშნავს, რომ ის ვარლაამის მომხრე იყო და მის შეხედულებებს იზიარებდა. იმისათვის, რომ საკუთარი შეხედულება ჰქონოდა, გრიგორა ფილოსოფიურად საკმაოდ განათლებული პიროვნება იყო. თავის დიალოგში, "ფლორენტია", ის ვარლაამს ფილოსოფიის უცოდინარობის გამო აკრიტიკებს.

გრიგორიანული წელთაღრიცხვის შემოღებამდე 200 წლით ადრე, მეცნიერთა ერთ-ერთ კრებაზე მან წამოაყენა საკითხი იულიუსის კალენდრის შეცვლის თაობაზე.

ასეთივე ხასიათის მოვლენები ვითარდებოდა არითმეტიკაში მეცნიერ მაქსიმოს პლენუდისის დროს, როდესაც გაანგარიშებებისათვის არაბებისგან "ნული" გადმოიღეს. რაც შეეხება ენებს, უნდა ითქვას, რომ ვითარდებოდა კლასიციზმის აღორძინებასთან დაკავშირებული ტენდეციები. ჯერ კიდევ XII საუკუნიდან შეიმჩნევა ენის ვულგარიზაცია, ყალიბდება დემოტიკური დიალექტი, ენა სულ უფრო აშკარად სცილდება კლასიკურობას. პალეოლოგების დროს კლასიკურ ბრუნვებს მასები აღარ იყენებდნენ; ამ დროს, ანტიკური ატიკური დიალექტის გამოყენება უკვე განათლებულობის მაღალ დონედ მიიჩნეოდა. პალეოლოგების დროინდელმა მეცნიერებმა კლასიკური ენის ხელოვნურად აღდგენა დაიწყეს, ცდილობდნენ გაეგოთ და შეესწავლათ კლასიკოსები. ამ პერიოდში ქადაგება ხელოვნურად შექმნილ სადღესასწაულო ენაზე მიმდინარეობდა. უნებლიეთ იბადება აზრი, საინტერესოა, ვის ესმოდა ასეთი ქადაგებები, იქნებ პალამას, რომელიც ტაძრებში ასეთ, მასებისათვის გაუგებელ დიალექტზე თვითონ ქადაგებდა. ეს შეუსაბამობა და გაუგებრობა პალამაზე გაცილებით უფრო ადრე აღმოცენდა. როდესაც ათენელი ეპისკოპოსი მიხეილ აკომინატისი თავისი მოვალეობის აღსრულების დაწყებისათვის ემზადებოდა და ათენელების წინაშე სიტყვით გამოდიოდა, მსმენელს მის მიერ წარმოთქმული სიტყვის შინაარსი ისევე შეეძლო გაეგო, როგორც სპარსელების ან სკვითების ენაზე წარმოთქმული სიტყვა.

ლათინური, რომელიც მოდაში საერთოდ აღარ იყო, მხოლოდ მეცნიერული ინტერესის საგანს წარმოადგენდა. ეს ენა შეისწავლა ბესარიონ ნიკეელმა, ხოლო დიმიტრი კიდონისმა, რომელიც სრულად ფლობდა ლათინურს, ბერძნულად ავგუსტინე და თომა აქვინელი თარგმნა. მეორე მხრივ, იტალიელმა ბერმა ვარლაამმა, რომელმაც ბერძნული კარგად იცოდა, ეს ენა ჯერ ავინიონში, ტყვედყოფილი პაპის რეზიდენციაში, ხოლო შემდეგ რომში ჩაიტანა და ელინისტური კეთილხმოვანება პეტრარკას და ბოკაჩიოს შეასწავლა.

დიდი იმპერიის აღსრულების მიწურულს, კაშკაშა წერტილებად გამოიკვეთა: გრიგორა, კიდონია, არგიროპულოსი. ეს უკანასკნელი სწავლობდა კონსტანტინოპოლსა და პადუას უნივერსიტეტებში, შემდეგ კონსტანტინოპოლში კითხულობდა კურსს არისტოტელეს შესახებ, ხოლო მას შემდეგ, რაც ქალაქი თურქებმა დაიპყრეს, ფლორენციაში გაიქცა და იქ ზნეობრივ ფილოსოფიას ასწავლიდა. ბოლოს, მოღვაწეობა რომში დაასრულა, სადაც მის მსმენელთა შორის იყო ცნობილი გერმანელი ფილოსოფოსი იოჰან როიხლინი. ამასთან, ჩვენთვის ცნობილია ისეთი სრულიად განსაკუთრებული მოვლენა, როგორიც იყო გიორგი ჰემისტოს პლიფონი, რომელიც ისეთი დიდი ენთუზიაზმითა და ენერგიულობით შეუდგა პლატონიზმის აღორძინებას, რომ ოფიციალურ საეკლესიო წრეებშიც კი უხერხულობა გამოიწვია.

მაგრამ ამ მცირე ნათელ წერტილებს არ შეეძლო დაეძლია ის მძიმე ისტორიული ღრუბელი, რომელიც ბიზანტიას უახლოვდებოდა. როგორც უკვე ითქვა, ბიზანტიის კულტურისა და მეცნიერების აღორძინების ცენტრად გადაქცევის საქმეს ერთდროულად ძალიან ბევრი არახელსაყრელი ფაქტი უშლიდა ხელს. ისტორიული მისია კი მას სწორედ მაშინ უნდა დაემთავრებინა, როდესაც დასავლეთში ყველაფერი კლასიკურისა და ბერძნულის მიმართ სულ უფრო ცხოველი ინტერესი ჩნდებოდა. ბიზანტიამ თავისი უდიდესი მემკვიდრეობა შედარებით ახალგაზრდა და სიცოცხლისუნარიან ხალხებს გადასცა. კლასიკური სიმდიდრე, პოეტური ფასეულობები და ფილოსოფიის მუზეუმები დასავლეთში გაჰქონდათ ფლორენციული და რომაული ჰუმანიზმის დამფუძნებლებს, ხოლო ბიზანტიური საღვთისმეტყველო და საეკლესიო საგანძურები ახალგაზრდა და განვითარებად რუსულ ეკლესიას ხელიდან ხელში გადაეცა.

უინტერესო არ იქნება, თუ დაწვრილებით შევაჩერებთ ყურადღებას უშუალოდ დროის იმ მონაკვეთზე, რომელშიც პალამა მოღვაწეობდა, უფრო ზუსტად კი იმ ფილოსოფიურ ატმოსფეროზე, რომლის გარემოცვაშიც პალამა იმყოფებოდა. პალამა მხოლოდ სპეციფიკურად ეკლესიური მოვლენა არ არის. ის იმგვარი ღრმა ფილოსოფიური ძიებებისკენ არის მიმართული, რომლითაც ბიზანტიური შუა საუკუნეები განისაზღვრება. მეორე მხრივ, ის გამოსულია ათონური ისიქაზმიდან და ორგანულად არის დაკავშირებული სამონასტრო გარემოსთან, მისტიკასთან. ყველაფერი ეს არ შეიძლება არ გავითვალისწინოთ.

პალამა ნათელი და ეპოქის სრულიად მოწიფული ნაყოფია. მისი გამოჩენა განისაზღვრა მთელი რიგი კულტურულ-ისტორიული გარემოებებით. ის არ არის საუკუნეების ცვლის პროცესში ჩაკარგული, არც შემთხვევითი და არც მარტოხელა ფენომენი. მან სრულად აღიქვა ისტორიულ ბინდში მინავლული ხმები. მას გვერდით ჰყავს მასავით მოქმედი კონგენიალური ადამიანები, რომლებიც მის მსგავსად არიან განწყობილები, ისინი იმასვე ეძებენ, რასაც იგი და ისეთივე სულიერი თემებით არიან შეპყრობილები, როგორითაც თავად პალამა. მას ჰყავს წინამორბედები და სულიერად ახლოს მდგომი მისივე თანამედროვე უფროსი თაობის წარმომადგენლები. ყოველი მათგანი ერთმანეთისგან ბევრი რამით განსხვავდება, მათ ჰყოფს გეოგრაფიული, ნაციონალური და ყველაზე უფრო აღმსარებლობითი თავისებურებები, მაგრამ ყველა ეს ადამიანი რაღაც გარკვეული სულიერი ტონალობით ერთმანეთის ახლობელია. სულიერ-კულტურული დახვეწილობის თვალსაზრისით რაღაცნაირად ისინი ერთნი არიან.

პალამა - თითქმის დანტეს თანამედროვეა; ის ამ უდიდესი პოეტის დაბადებიდან 32 წლით გვიან დაიბადა და მისი გარდაცვალებიდან 38 წლის შემდეგ გარდაიცვალა. პალამა თომა აქვინელზე და ბონავენტურაზე ერთი თაობით უმცროსია და იგი თითქმის მეისტერ ეკჰარტის (1260-1327) თანადროულია.

რამდენად განსხვავებულიც არ უნდა იყოს ეს სახელები თავისი შინაარსითა და განმასხვავებელი თავისებურებებით, მათ საერთო ის აქვთ, რაც მათ აერთიანებს და კეთილშობილთა უმაღლეს ელიტად აქცევს. შესაბამის სფეროსა და განწყობაში ყოველი მათგანისათვის ხელმისაწვდომი იყო ისეთი მაღალი სულიერი გამოძახილი, რომელიც შეცნობილი ჰქონდა მისსავე თანამედროვეს. დანტეც, თომაც, ბონავენტურაც, ეკჰარტიცა და პალამაც ერთი ამაღლებული ქრისტიანული კულტურის წარმომადგენლები არიან. ამავე დროს, ისინი არიან ერთი და იგივე ეპოქის, დიდი ისტორიული გარდატეხვების თანამედროვენი. მათ თვალწინ შუა საუკუნეები უდავოდ სრულდებოდა და ტკივილებში იბადებოდა ახალი სამყარო, მიმდინარეობდა ადამიანის გონის მრავალსაუკუნოვანი განვითარების შემაჯამებელი პროცესები. ქრისტიანობისგან მშვიდობის, კულტურის და რაც მთავარია, ადამიანის შესახებ რაღაც ახალი სიტყვის მოლოდინი იყო. როგორც ყოველ გარდამავალ ისტორიულ მომენტში, ადამიანის თემა მწვავედ, შეიძლება ხშირად ქვეცნობიერადაც, მაგრამ ყოველთვის დაჟინებული აუცილებლობის სახით ვლინდებოდა. ადამიანის დანიშნულების შესახებ გაჩენილ კითხვაზე ყოველთვის იყო პასუხის მოლოდინი. ყოველი მათგანი ამ მოლოდინს სხვადასხვანაირად, მაგრამ მაინც ამართლებდა: დანტე "ღვთაებრივ კომედიაში", თომა თავის "ჯამში", პალამა თავის საუბრებსა და სწავლების "თავებში" და მეისტერ ეკჰარტი ადამიანების შესახებ თავისი მღელვარებითა და სიყვარულით წარმოთქმულ შეფასებებში. სწორედ ამიტომ არის საინტერესო, რა სახე აქვს ადამიანის თემას ამ პიროვნებების აზროვნებაში.

თუ ვსაუბრობთ ბიზანტიურ სულიერ კულტურასა და განმანათლებლობაზე და ჩვენ შესასწავლ პალამას კულტურულ მნიშვნელობაზე, მართებული არ იქნებოდა ამ საკითხების განხილვისას ევროპული კულტურული ფონი არ გაგვეთვალისწინებინა. რამდენადაც თავისებურიც არ უნდა იყოს, არასწორი იქნება გამოვყოთ და საერთო ევროპულ კულტურულ ფონს ჩამოვაშოროთ ბიზანტიური სამყარო. უდავოა და ამის შესახებ უკვე საკმაოდ ვისაუბრეთ, ბიზანტია თავისი შინაგანი ჰარმონიისა და ისტორიის გამო ერთგვარად განყენებულია დასავლური კულტურისაგან, მაგრამ ეს მდგომარეობა გადამეტებულად არ უნდა წარმოვიდგინოთ და ამ ორ კულტურას შორის ჩვენი წარმოდგენებით გაუვალი კედლები არ უნდა აღვმართოთ. შუა საუკუნეების კულტურასა და მით უმეტეს ბიზანტიისა და დასავლეთ ევროპის სულიერ ძიებებში არათუ სრული გაუცხოება არ არის, პირიქით, მათ შორის მჭიდრო კავშირიც კი აშკარაა. მიუხედავად კულტურული განსხვავებებისა, რომლებიც საკმაოდ ნათლად XI-XII საუკუნეებში გამოიკვეთა, მიუხედავად ფსიქოლოგიურ-აღმსარებლობითი სხვადასხვაობისა და ურთიერთგამიჯვნისა, როგორც დასავლეთის, ისე აღმოსავლეთის განსწავლული პიროვნებები ერთი და იგივე ინტერესებით ცხოვრობდნენ და მათი ძიებები ერთი და იგივე მიმართულებით მიმდინარეობდა.

ძნელი არაა კაცობრიობის კულტურის ისტორიაში ისეთი მაგალითების მოძიება, რომელიც გვიჩვენებს, რომ ერთი და იგივე იდეა და მენტალიტეტი ერთდროულად მსოფლიოს სხვადასხვა წერტილში შეიძლება გამოვლინდეს. როგორც სჩანს, საერთო კულტურული ატმოსფერო იმდენად არის მომზადებული, რომ გარკვეულ კულტურულ მოვლენასთან მიმართებით, უკვე მომწიფებული აზრი, ადვილად აღიქმება ან ადვილად ხდება მისი უარყოფა, ანუ ეს პროცესი ისევე მიმდინარეობს, როგორც ჟღერს სხვადასხვა სიმი, რომლებიც ერთ კამერტონზეა აწყობილი. ამ თავისებურების გამო ადვილად ახდენს ზეგავლენას ერთი კულტურა მეორეზე; ცალკეულ შემთხვევებში კი სულიერ ცხოვრებაში ეს პროცესი ერთდროულად, ყოველგვარი ურთიერთზეგავლენის გარეშე სხვადასხვა სივრცეებში პარალელურად მიმდინარეობს.