3. მას შემდეგ რაც დაივიწყეს ორიგენე და ბიზანტიურ ეკლესიურ ცნობიერებაში მნიშვნელოვნად ჩაცხრა პათოსი, რომლითაც V-VIII საუკუნეების დიდი მამების ღვთისმეტყველური ხაზი უნდა გაგრძელებულიყო, დასავლური ქრისტიანული სამყაროს საღვთისმეტყველო მიღწევები ბიზანტიელებისათვის სრულიად მიუწვდომელი და უცხო გახდა. კრუმბახერი წერდა: "ბიზანტიელებისათვის ლათინური ღვთისმეტყველება დალუქულ წიგნად რჩებოდა, და დასავლეთის ღვთისმეტყველ ავგუსტინეს ამ წიგნში არასდროს შეუღწევია".

XIV საუკუნეში იონა V პალეოლოგოსის პირველმა მდივანმა და თავისი დროის ცნობილმა სწავლულმა დიმიტრი კიდონისმა - ლორილეგიუმი, "Adv. Julian", "Soliloquia" და ნეტარი ავგუსტინეს ზოგიერთი საუბარი თარგმნა. დედოფალ ელენეს გაუგზავნა ავგუსტინეს მიერ თარგმნილი რომელიღაც წიგნი და ავტორს "მამათა მამა" და "ჭეშმარიტების უმაღლესი მასწავლებელი" უწოდა. ამასთან, ის აღიარებს, რომ რომაელი მამების ქმნილებები ბიზანტიაში თითქმის არ მოიპოვება და ნეტარი ავგუსტინეს ხმამ ბიზანტიამდე ძალიან გვიან მოაღწია. განვლილი დროის მანძილზე აღმოსავლეთსა და დასავლეთს შორის ფსიქოლოგიური და დოგმატური სხვაობა ძალიან გაიზარდა. ჯვაროსნულმა ლაშქრობებმა და XIII საუკუნეში კონსტანტინოპოლის ძარცვამ ბიზანტიურ აზროვნებაში ლათინური ქრისტიანობის მიმართ სამუდამოდ დაამკვიდრა მწარე და მტრული დამოკიდებულება. ავგუსტინე და ლათინები უცხოდ გადაიქცნენ და ეს ყველაფერი ბიზანტიელების ცნობიერებაში სერიოზულ ეჭვს იწვევდა. მხოლოდ ისეთი განსაკუთრებული მასშტაბების და კულტურის მქონე ადამიანებს, როგორიც კიდონისი იყო შეეძლოთ დასავლური ღვთისმეტყველებით დაინტერესებულიყვნენ და აღექვათ ნეტარი ავგუსტინე. სხვათა შორის, კიდონისი უკიდურესობაში გადავარდა და საბოლოოდ, ლათინობაც აღიარა და თავშესაფარიც რომში, გრიგოლ XI-ის კარზე ჰპოვა. და, ბოლოს, იმპერიაში არსებული უკიდურესად დაძაბუნებული პოლიტიკური მდგომარეობა, თურქული ურდოების რკინის სარტყელი, რომელიც კონსტანტინოპოლის გარშემო სულ უფრო მეტად ვიწროვდებოდა, ყველაფერი რაც ამ მძიმე პირობებიდან გამომდინარეობდა, სხვა რომ არ ვთქვათ, ღვთისმეტყველური აზროვნების განვითარებას ხელს არ უწყობდა.

4. ბიზანტიური საეკლესიო ტრადიცია, წმინდა მამების მსგავსად, ღვთისმეტყველებას იყო მორგებული, მაგრამ ხელნაწერების სახით მონასტრების ბიბლიოთეკებსა და კერძო პირებს შორის მიმოფანტული მათი შემოქმედების შედეგად დაგროვილი უდიდესი სიმდიდრე, არა თუ სათანადოდ არ იქნა შესწავლილი (ეს პატივი მას დღემდე არ რგებია!), არამედ მიახლოვებითაც არ არის სისტემატიზებული. დასავლეთმა, XIII საუკუნეში, წმინდა თომა აქვინელის სახით ღვთისმეტყველების ერთ-ერთი შესანიშნავი მოვლენა წარმოქმნა; ბიზანტია ვერაფერ მსგავსს ვერ მოესწრო. წმინდა მამათა ქმნილებების უნაპირო ზღვაში გარკვევა სულ უფრო ძნელი ხდებოდა. თუმცა, ამ მასალის რამენაირად მოწესრიგების და სისტემატიზაციის აუცილებლობა იმ ეპოქაზე გაცილებით უფრო ადრე დაინახეს, რომლის შესახებაც ახლა ვსუბრობთ. ამის ყველაზე ნათელი მაგალითი წმინდა იოანე დამასკელის "ცოდნის წყაროა". პროფესორი ბრონზოვი მიიჩნევს, რომ ეს არის "ყველაფერი იმის დამაგვირგვინებელი სიტყვა, რაც რწმენის შესახებ წმინდა მამებისა და ეკლესიის მასწავლებლების მიერ იყო თქმული; მისი ქმნილებები, ეს არის ძველი მსოფლიო ეკლესიის სახელით ყველა მომავალი დოგმატისტის საბოლოო გზის დალოცვა". სწორად ბრძანებს Jugie, რომ "დამასკელი ბიზანტიაში იმ როლს არ ასრულებდა, რაც დასავლეთში პეტრ ლომბარდსა და თომა აქვინელს აკისრია. მას არ ჰყავდა მოსწავლეები და კომენტატორები. მისი საღვთისმეტყველო სინთეზი არ გადაიქცა ძლიერი სქოლასტიკური მიმდინარეობის ისეთ პირველთქმად, რასაც შემდეგ მისი მიმდევრები განავითარებდნენ. ის პატრისტიკით დაკმაყოფილდა... მისი ზედმიწევნითი გადმოცემა არ გადაიქცა ღვთისმეტყველთა სამაგიდო წიგნად... და არც ის იქნება სწორი ვიფიქროთ, რომ "მართლმადიდებელი სარწმუნოების ზედმიწევნით გადმოცემაში" ბერძენი მამების ღვთისმეტყველება სრულად არის წარმოდგენილი. იოანე დამასკელი ბერძენი მამების ერთგული ექოა, მაგრამ ერთგული ექო არ არის სრული ექო"...

ხსენებულმა დიმიტრიოს კიდონისმა და შემდეგ გენადი სქოლარიუსმა ბერძნულად გადათარგმნეს აქვინელი და როგორც მისი გამომცემელი ჩამელი აცხადებს, კიდონისის გავლენით, "იმპერატორის კარზე თომისტობა მოდური გახდა. იმპერატორმა და ბევრმა სხვა დიდებულმა ლათინური ღვთისმეტყველების შესწავლა დაიწყო". მაგრამ, მთავარი ისაა, რომ ისევე, როგორც ჩვენს სინამდვილეში დიდი ხნის წინ უნდა ყოფილიყო, გრიგოლ პალამას დროინდელ ბიზანტიასაც უნდა ჰქონოდა წმინდა მამების "შეჯამებული" საკუთარი მართლმადიდებლური სწავლება. ბიზანტიური ეკლესიური სულისთვის ეს დასაშვები და მისაღები იქნებოდა? ვფიქრობთ, რომ კი, დასაშვები იქნებოდა. მისაღებია ეს თუ არა მართლმადიდებლობისთვის? როგორც უკვე ითქვა, პალამას დრო ამას არ მიესალმებოდა. ჩვენ დროს კი, იმდენად დაგვეკარგა გონივრული ეკლესიური პასუხისმგებლობის გრძნობა, რომ, დღეს უკვე საკმაოდ მოგვეპოვება სწავლული ძალები, მაგრამ ჩვენს ცნობიერებაში ასეთი აუცილებლობის შეგრძნება ჯერ კიდევ არ გაჩენილა.

5. წმინდა მამების სწავლების სისტემის უქონლობა, სხვათა შორის, იმით აიხსნება, რომ ბიზანტიაში არ არსებობდა სისტემური საღვთისმეტყველო სწავლება. ცალკეულ შემთხვევებში საღვთისმეტყველო განათლების გამავრცელებლები არაქრისტიანულ სივრცეში მოქმედებდნენ. მართლმადიდებლური აღმოსავლეთი მრავალი პერიოდის მანძილზე არაერთხელ დარჩენილა უმაღლესი საღვთისმეტყველო მეცნიერების ოფიციალური ხელმძღვანელის გარეშე. ამავე დროს, ძველი ეკლესიის ისტორიამ ამ სფეროში ისეთი ბრწყინვალე მოვლენები იცის, როგორიც ალექსანდრიული კატეხიზისური სასწავლებელი იყო, რომელშიც სწავლული ღვთისმეტყველების თაობები იცვლებოდა ან თუნდაც ნიზიბიური სკოლა, მაგრამ ამავე დროს იცის ხანგრძლივი პერიოდებიც, როდესაც ეს უწყვეტობა იკარგებოდა.

რა თქმა უნდა, ღვთისმეტყველების განვითარებისათვის ოფიციალური სკოლის არსებობა აუცილებელი არ არის. ღვთისმეტყველება შეიძლება სასულიერო აკადემიისა და თეოლოგიური ფაკულტეტების მიღმაც არსებობდეს. ძალიან ბევრ წმინდა მამას დღევანდელი გაგებით ღვთისმეტყველის დიპლომი არ გააჩნდა. პანტენი, კლიმენტი ალექსანდრიელი, ორიგენე და დიდიმ უსინათლო ალექსანდრიის სასწავლებელში სწავლობდნენ, მათ გარდა ბევრი სხვა საეკლესიო მწერლები იყვნენ ათენის, რომის, ედესისა და სხვა სასწავლებლების აღზრდილები და ჩვენ ცოტა არ ვიცით ისეთებიც, რომელთა საღვთისმეტყველო ხედვაც აკადემიური გზით კი არა, პირადი თავდადებული ღვაწლის შედეგად განვითარდა.

მეორე მხრივ, რადგან ასეთ ხედვას აუცილებლად აკადემიის დიპლომი არ განაპირობებს, ეს არ ნიშნავს, რომ ასეთი დიპლომი ჩამორჩენილებს და სულიერად გაზარმაცებულებს ეძლევათ. საკუთარი ინტელექტუალური არარაობით უდაბნოში ჩაკეტვა ორთოდოქსიის ყველაზე ნაკლებად დამახასიათებელი ნიშანია. ეკლესია თავისი საუკეთესო წარმომადგენლების სახით ყოველთვის ნათლისა და მეცნიერებისაკენ გვიხმობდა. წმინდა გრიგოლ პალამამდე ისტორიამ რამდენიმე საინტერესო საღვთისმეტყველო, თუმცა არა სისტემატური მცდელობა იცის.

ბიზანტიური საღვთისმეტყველო განათლებისათვის სხვა სახის სამეცნიერო დარგებისგან გამოყოფაა დამახასიათებელი. ხანგრძლივი დროის მანძილზე ღვთისმეტყველება ზოგადსაგანმანათლებლო დისციპლინების რიგის მიღმა იდგა, შესაბამისად, საღვთისმეტყველო დისციპლინებიც არ შედიოდა უმაღლესი სკოლის პროგრამების რიგში. ასე მაგალითად, როგორც ფრიდრიხ ფუქსი, კასიოდორასა და იულია კონსტანტინოპოლელის მტკიცებულების საფუძველზე აღნიშნავს, იმპერატორ თეოდოსი II-ის დროინდელ უნივერსიტეტში, საღვთისმეტყველო ფაკულტეტი საეთოდ არ იყო. ეს ფაკულტეტი ასევე არ იყო არც ვარდის (IX ს.) და არც კონსტანტინე მონომახის უნივერსიტეტებში (IX ს.). ღვთისმეტყველება უშუალოდ ეკლესიის მეთვალყურეობის ქვეშ შეისწავლებოდა, რაც მეცნიერული დარგების კონფესიური ხასიათიდან გამომდინარე, სრულიად გასაგებია. იმპერატორ ჰერაკლეს დროს (610-641) პატრიარქ სერგის შემწეობით, დაფუძნდა საყოველთაოდ ცნობილი "მსოფლიო სასწავლებელი". მასში ისწავლებოდა, როგორც საერო, ისე სასულიერო დისციპლინები. მოგვიანებით, ეს აკადემია, რომელიც თავისი ბიბლიოთეკით ჰალკოპრატიაში, რვაკუთხოვან შენობაში, ე. წ. "სამეფო ცისტერნების" შორიახლოს იმყოფებოდა. იმის გამო, რომ ხატმებრძოლობას არ დაექვემდებარა, იმპერატორმა ლეონ III ისავრიელმა, 726 წელს, აკადემია თავისი ბობლიოთეკითა და პროფესურით, ცეცხლს მისცა და მთლიანად დააწვევინა. როგორც ჩანს, სასწავლო პროცესს აქ ბერ-მონაზვნები და სასულიერო პირები მართავდნენ.

ჰერაკლეს სასწავლებლის მსგავსი აკადემია XI საუკუნეში აღადგინეს და ნიკიტა ჰერაკლიელს, მიქაელ თესალონიკელს და სხვებს "მსოფლიო მასწავლებლის" ტიტულები მიანიჭეს. სასწავლებელში საპატრიარქოს უმაღლეს იერარქიას "ხუთეული" წარმოადგენდა, ორი დაბალი რანგის წარმომადგენლის შესახებ ინფორმაცია არ მოგვეპოვება; მესამეს "ფსალმუნის მასწავლებლის" წოდება ჰქონდა, მეოთხეს "მოციქულთა წიგნების", ხოლო მეხუთე იყო უმაღლესი და ის "სახარებას ასწავლიდა". ეს უკანასკნელი დიდასკალი მსოფლიო პატრიარქის სახელით მოქმედებდა და ამიტომ მისი ტიტული იყო "მსოფლიო". პროფესორები სასულიერო ღირსებით სარგებლობდნენ. აკადემიური იერარქიის სამი ხსენებული ხარისხის გარდა, მიხეილ ფსელოსი "რიტორობის მაგისტრს" ასახელებს, რომელიც რიტორიკის კათედრას ხელმძღვანელობდა. "სახარების დიდასკალების", ანუ პროფესორების რიცხვში, რომლებიც ახალი აღთქმის წმინდა წერილს კითხულობდნენ, ისეთი სახელები შემოგვრჩა, როგორებიც იყვნენ მიქაელ იტალი, მომავალში პილიპოპოლის ეპისკოპოსი, ახალი აღთქმის მართლმადიდებელი კომენტატორი, ცნობილი თეოფილაქტე ორქიდელი, ცნობილი ჰუმანისტი და ღვთისმეტყველი ევსტათი თესალონიკელი. საპატრიარქოს ეს აკადემია მხოლოდ ვიწრო საეკლესიო პროგრამით ორგანიზებული სამოძღვრო სკოლა არ უნდა ყოფილიყო, რადგან ჯერ მხოლოდ მასში არსებული "რიტორობის მაგისტრატურა" გულისხმობდა ზოგადსაგანმანათლებლო დისციპლინებს. აკადემიაში, როგორც ამის შესახებ ფუქსი მიგვითითებს, ფილოსოფიური სამეცნიერო დისციპლინების (გრამატიკის, რიტორიკის, ფილოსოფიისა და მათემატიკის) პროპედევტიკური (მოსამზადებელი) კურსი ისწავლებოდა. ეს სკოლა, განთავსებული უნდა ყოფილიყო არა მხოლოდ სოფიოს დიდი წმინდა ტაძრის ტერიტორიაზე, არამედ წმინდა ღვთისმშობლის ეკლესიასთან ხალკოპრატიაში, წმინდა მოციქული პეტრესა და წმინდა თეოდორას ეკლესიებშიც.

პატრიარქ გერმანეს დროს 1267 წ. აღდგენილ "დიდასკალიონს" "რიტორობის მაგისტრისა" და "რიტორების რიტორის" წოდებით სათავეში ედგა მაქსიმ ოლოვოლი. მოწაფეების რაოდენობა 336 აღწევდა. XIV საუკუნეში, როგორც "სახარების მასწავლებლები", ცნობილი იყვნენ თეოდორე მელიტელი და იოსებ ვრიენი. ეს უკანასკნელი არა მხოლოდ ღვთისმეტყველებას, არამედ სეკულარულ მეცნიერებებსაც ასწავლიდა, და მისი მსმენელები, როგორც ბერძნები, ისე ჩამოსული იტალიელები იყვნენ. სწავლება სტუდიის მონასტერში მიმდინარეობდა. ამ სასწავლებელში 30 პროფესორი მოღვაწეობდა.

ბიზანტიის ისტორიის დასასრულს, საზოგადოებისა და საეკლესიო წრეების სწავლულმა წარმომადგენლებმა დაინახეს ბიზანტიური საღვთისმეტყველო განათლების სუსტი მხარეები, საერთო მომზადების არასაკმარისი დონე და ღვთისმეტყველებასა და ფილოსოფიას შორის კავშირის პრაქტიკულად არარსებობა. ერთ-ერთ წყაროში მითითებულია, რომ გიორგი სქოლარიუსმა იცის, თეოლოგიის დასავლური პროფესურა ღვთისმეტყველებას "სხვა მეცნიერების მეთოდებით ასწავლის".