სწავლება სულიწმიდის შესახებ. ძალიან მნიშვნელოვანია ბასილი დიდის მცირე მოცულობის წიგნი "სულიწმიდის შესახებ", რომელიც იკონიის ეპისკოპოს ამფილოქეს მიმართ დაიწერა. წიგნში წმინდა ბასილი იმ ერეტიკოსებს ეკამათება, რომლებიც სულიწმიდის პიროვნულ ბუნებას უარყოფდნენ. მათ წმინდა ბასილი რატომღაც "ტოპიკებად" იხსენიებს. ტოპიკები სულიწმიდაში მხოლოდ ღვთისმყოფობას, ღვთის მადლით ბოძებულ ნიჭს და არა წმინდა სამების წევრ სუბიექტს და იმ პიროვნებას გულისხმობენ, რომელსაც ეკლესია ადიდებს და რომლის მიმართაც ეკლესია ლოცულობს. ეკლესიურ ლიტურგიულ ტრადიციასთან დაპირისპირების გარდა ეს ერესი სუბორდინაციონიზმის კიდევ ერთი ფორმა იყო, რადგან მასში აშკარად გამოვლინდა წმინდა სამების წევრთა არათანაბრობა. წიგნში, "წმინდა სამების შესახებ", ის ფორმაც ყურადსაღებია, რომლითაც წმინდა ბასილი ტოპიკების სწავლებას უარყოფს; თუმცა ბასილი დიდის სიტყვებიდან აშკარად გამომდინარეობს, რომ სულიწმიდა ღმერთია და თავისი არსით მამასა და ძეს უტოლდება, ბასილი სულს "ღმერთად" მაინც არ იხსენიებს. ეს იკონომიის - ეკლესიური აღმშენებლობის ნათელი მაგალითია. როგორც დიპლომატი და კეთილგონიერი მოძღვარი, წმინდა ბასილი, უწინარეს ყოვლისა, ეკლესიურ სიმშვიდეზე ზრუნავს. საკვანძო საკითხებში წმინდა ბასილი დიდ პრინციპულობას იჩენს, მაგრამ ფორმულირებების ჩამოყალიბებისას ძალიან ფრთხილობს. ბასილს არ სურდა თავისი სიტყვებით ვინმე გაეღიზიანებინა და არ უნდოდა სადავო საკითხი საცდურად გადაქცეულიყო. ამგვარი ლოიალობის გამო, წმინდა ბასილს წმინდა გრიგოლ ღვთისმეტყველი საყვედურობდა. ნიკეა-კონსტანტინოპოლის რწმენის სიმბოლოს შედგენის საქმეში წმინდა ბასილს უდიდესი როლი მიუძღვის და, შესაძლოა, მრწამსში სწორედ ამის გამო არ არის სულიწმიდა პირდაპირ "ღმერთად" და ისე სრულფასოვნად მოხსენიებული, როგორც მამა და ძე: "და სულიწმიდა, უფალი და ცხოველს-მყოფელი, რომელი მამისაგან გამოვალს, მამისა და ძისა თანა თაყვანის-იცემების და იდიდების, რომელი იტყოდა წინასწარმეტყველთა მიერ".

მთლიანობაში სულის პიროვნული მყოფობისადმი წმინდა ბასილის მიდგომა ძალიან ახლებური, რეალისტური და ბიბლიური სულიერებით განმსჭვალული იყო. ყველაფერი, რასაც სულის შესახებ ვლაპარაკობთ, ჩვენს რწმენას პირდაპირ უკავშირდება, ხოლო რწმენა, ნათლობის შედეგად მიღებული გამოხსნისაგან განუყოფელია. რწმენა, ნათლისღება და ღვთაებრივი სახელები, ეს სამეული არც მაგიური ფორმულებია და არც წეს-ჩვეულებები, ყოველი მათგანი ის რეალობაა, რასაც ჩვენთვის ხსნა მოაქვს:

...თუ ნათლისღების დროს მამისგან და ძისგან სულის ჩამოშორება მომნათვლელს საშიშროებას უქმნის და მოსანათლისათვის სარგებლის მომტანი არ არის, მაშინ სულს ჩვენ მამისგან და ძისგან დაუსჯელად როგორღა გამოვაცალკევებთ? რწმენა და ნათლისღება გამოხსნის ორი ერთმანეთის მონათესავე და განუყოფელი გზაა. რწმენა ნათლისღებაში ხორციელდება, ხოლო ნათლისღება რწმენაზეა დაფუძნებული, ერთიცა და მეორეც ერთსა და იმავე სახელებში ხორციელდება. როგორც გვწამს მამისა და ძისა და სულისა წმიდისა, ისე ვინათლებით სახელითა მამისათა და ძისათა და სულისა წმიდისათა. როგორც აღსარებაა გამოხსნის წინმსწრები, ისე ნათლისღებაა მომდევნო, რაშიც მტკიცდება ჩვენი თანხმობა აღსარებაზე.

ნათლისღებაში წყალსა და სულს შორის კავშირი ასე აიხსნება: ძველი ადამიანი წყალში შთაიფლვის და კვდება, რადგან სანათლავი ემბაზის წყალი - ყოველგვარი ცოდვიანობის მოკვდინების საშუალებაა. ემბაზის წყლიდან ჩვენ ახალი ცხოვრებისათვის აღორძინებულები ამოვდივართ და ეს აღდგომა სულის ქმედების შედეგად ხორციელდება. სულის ძალის ამგვარი აღიარებით წმინდა ბასილი ირიბად, არაპირდაპირ ასაბუთებს სულიწმიდის ბუნებით ღვთაებრიობას:

ამრიგად, გასაგები ხდება, სულთან ერთად რატომ არის წყალი. ნათლობაში ორი მიზანი მიიღწევა - ცოდვიანი სხეულის მოკვდინება, რათა მისმა არსებობამ, ცოდვიანობამ, სიკვდილის ნაყოფი აღარ გამოიღოს და ამავე დროს მეორე - სულში აღდგენა და სიწმინდის ნაყოფთან ზიარება; წყალი განასახიერებს მოკვდინებას, ეს არის მკვდართა ჩასასვენებელი, ხოლო სული ის მაცოცხლებელი ძალაა, რომელიც ჩვენ სამშვინველს ცოდვიანი სიკვდილიდან პირველქმნილ სიცოცხლეში დააბრუნებს. სწორედ ამას ნიშნავს "იშვეს წყლისაგან და სულისა" (იოან. 3: 3,5). ამრიგად, ჩვენი ცოდვიანობის მოკვდინება წყლით ხდება, ხოლო აღდგომა ხდება სულით... თუ წყალში არის რაიმე მადლი, ის სულის მადლით არის და არა წყლის ბუნებიდან... როგორც უკვე ითქვა, სამოთხეში ჩვენი დაბრუნება და ცათა სასუფეველში ამაღლება სულიწმიდით ხდება; ამ გზით, უფლის ძეობაში ვბრუნდებით და ისეთ შემართებულ მდგომარეობამდე მივდივართ, რომელშიც ღმერთს ჩვენს მამად მოვიხსენიებთ; ვხდებით მაცხოვრის მადლის, მარადიული დიდების მოწილენი და ნათლის ძენი; ერთი სიტყვით, როდესაც ჩვენში, როგორც სარკეში, იმ სიკეთეების მადლი აისახება, რაც ჩვენთვის არის ბოძებული, უკვე უფალთან ვიქნებით ზიარებულნი, ჩვენივე რწმენით დავტკბებით და სრულ კურთხევას აწ და მარადის ვეზიარებით. თუ ამგვარია საწინდარი, რაღა იქნება აღსრულება? თუ ამგვარია ნიშანი სრულიად დარწმუნებისა, რაღა იქნება სისრულე?

წმინდა ათანასე დიდმა ბრძანა, თუ ქრისტე ღმერთი არ არის, ჩვენ არა ვართ გამოხსნილები (ანუ განღმრთობილები). ამასვე ამბობს წმინდა ბასილი სულიწმიდის შესახებ. არის რა "ცხოვრების მიმნიჭებელი" - სული, არ შეიძლება იგი ღმერთი არ იყოს, და მეტი - ჩვენი განღმრთობა სწორედ მისი წყალობით ხდება.

სულით ხდება - გულის აღტაცება, უმწეოთა ხელის გამართვა, წარმატებულის სრულყოფა. ყოველგვარი უწმინდურობისგან გათავისუფლებული და გაბრწყინებული სული, თვითგანწმედით, მანათობელ სულიერებად გადაიქცევა. და როგორც ბრწყინვალე და გამჭვირვალე სხეული, რომელსაც სხივი ეცემა, თავადაც გაბრწყინდება და სხივები მისგან გარემოსაც ეფინება, ისევე სულიერებით განათებული სამშვინველი თავად იქცევა სულიერებად და მასში დაუნჯებული მადლი სხვასაც მოეფინება. აქედან არის მომავლის ჭვრეტა, საიდუმლოთა მიკვლევა, დაფარულის გაცნობიერება, ნიჭების განაწილება, ზეციურობა, ანგელოზებთან ერთად ანგელოზური ზეიმურობა, უსრულებელი მხიარულება, ღმერთში მყოფობა, ღმერთს მიმსგავსებულობა და განღმრთობაში სრულყოფილება.

შემდეგ, მაგალითების გამოყენებით, წმინდა ბასილი გვიჩვენებს: თუ წმინდა წერილს ყურადღებით წავიკითხავთ, დავინახავთ, რომ ქრისტეს ყოველი ქმედება ან სულში მიმდინარეობს, ან სულის საშუალებით ხდება:

სულიწმიდა მუდმივად მამასთან და ძესთან არის... ჯერ ერთი, სული, როგორც მაცხოვრის ცხებულება, მისი სხეულის უშუალო ნაწილია და როგორც დაწერილია, მისგან განუყოფელია: "რომელსა ზედა იხილო სული გარდამომავალი და დადგრომილი მის ზედა, იგი არს, რომელმან ნათელ-გცეს სულითა წმიდითა" (იოან. 1: 33, მათ. 3: 17) და "იესუს ნაზარეველსა, რომელსა-იგი სცხო ღმერთმან სულითა წმიდითა და ძალითა, რომელი-იგი მოვიდა ქველის მოქმედად და განკურნებად ყოველთა მიმძლავრებულთა ეშმაკისათა, რამეთუ ღმერთი იყო მის თანა" (საქმ. 10: 38). შემდეგ, მაცხოვრის ყველა მოქმედება სულიწმიდასთან ერთად მიმდინარეობს. იესო ქრისტესთან სული იყო, როდესაც მის ცდუნებას სატანა ცდილობდა. დაწერილია: "მაშინ იესუ აღმოიყვანა უდაბნოდ სულისაგან გამოცდად ეშმაკისაგან" (მათ. 4: 1). სულმა არ მიატოვა მკვდრეთით აღმდგარი მაცხოვარი. განახლებულ ადამიანში ის მადლი დაბრუნდა, რომელიც მასში ღმერთის მიერ დასაბამიდან იყო შთაბერილი და რაც ადამიანს ცოდვამ დააკარგინა: "და ვითარცა ესე თქუა, შეჰბერა მათ და რჰქუა: მიიღეთ სული წმიდაი. უკუეთუ ვიეთნიმე მიუტევნეთ ცოდვანი, მიეტევნენ მათ; და უკუეთუ ვიეთნიმე შეიპყრნეთ, შეპყრობილ იყვნენ" (იოან. 20: 22-23). ან კიდევ, განა ეკლესია აშკარად სულიწმიდათი არ იმართება? დაწერილია: "და რომელნიმე დაადგინნა ღმერთმან ეკლესიათა: პირველად მოციქულნი, მეორედ - წანასწარმეტყუელნი, მესამედ - მოძღუარნი, მერმე - ძალნი, მაშინღა მადლნი კურნებათანი, შეწევნანი, ღუწოლანი, თესლად-თესლადი ენათაი" (1 კორ. 12: 28). ამ წესით არის დადგენილი და ნაჩვენები სულის ნიჭების სხვადასხვაობა.

ამრიგად, ქრისტეს პიროვნებისგან, მისი ცხოვრებისგან, მისი საქმეებისგან სული სრულიად განუყოფელია. ქრისტეს ცხოვრების ძირითად მოვლენებში: ნათლისღების, სატანის მაცდუნებელი მცდელების, ჯვარცმის, სასწაულების განხორციელების დროს, ეკლესიის დაფუძნებისა და მისი მართვის პროცესში სული მაცხოვრისგან სრულიად განუყოფელია. აქედან შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ სულის ძირითადი "საქმეა" - ქრისტე ადამიანისათვის მისაწვდომი გახადოს და ადამიანთა შორის მისი ყოფნის ნათელი ბუნებასა და ეკლესიაში დაამკვიდროს. სამების მესამე წევრი ისე არ განსხეულდა და არ განკაცდება, როგორც მეორე წევრი, ამიტომ სული რჩება, როგორც უხილავი ხილული, მაგრამ ქრისტეს მყოფობა ყოველთვის და ყველგან მისით აღინიშნება.

წიგნში, "სულიწმიდას შესახებ", ვკითხულობთ ცნობილ ტექსტს, რომელიც წმინდა გადმოცემას შეეხება. აქ საუბარია იმ მნიშვნელოვან ჩვეულებებსა და სარწმუნოებრივი რწმენის საკითხებზე, როგორიც არის პირჯვრის გადასახვა, ევქარისტიისა და ნათლობის წესის აღსრულება, ანუ ის, რაც წმინდა წერილში არ არის განმარტებული, მაგრამ ინფორმაცია თაობიდან თაობას გადაეცა და ჩვენამდე წმინდა გადმოცემის სახით მოაღწია. ერთი სიტყვით, აქ საუბარია IV საუკუნის ეკლესიის ლიტურგიული ცხოვრების მეტად მნიშვნელოვან საკითხებზე.

ეკლესიაში დაცული დოგმატებისა და ქადაგებების ერთი ნაწილი წმინდა წერილიდან არის აღებული, ხოლო სხვა დანარჩენი შემორჩენილია მოციქულთა სწავლებიდან და ჩვენ საიდუმლოებათა სახით გვეძლევა, თუმცა ერთსაც და მეორესაც ერთნაირი ღვთისმოსაობრივი ძალა გააჩნია. ეკლესიურ დადგენილებებში ოდნავ მაინც გარკვეული კაცისათვის, ეს აზრი სადავო არ არის. წესები, რომლებიც წერილში არ არის მოცემული, ჩვენ მნიშვნელოვნად რომ არ ჩაგვეთვალა და უგულებელგვეყო, ჩვენთვის შეუმჩნევლად წმინდა წერილში უმთავრესსაც შევრყვნიდით, უფრო სწორად, ქადაგებას ცარიელ სახელწოდებად ვაქცევდით. მაგალითად (უწინარეს ყოვლისა, პირველისა და უმთავრესის შესახებ); პირჯვრის გამომსახველთაგან ვის შეუძლია თქვას, რომ ეს წესი უშუალოდ იესო ქრისტესგან წერილობითი წყაროს საშუალებით აქვს მიღებული? ან სად წერია წმინდა წერილში, რომ ლოცვა აღმოსავლეთით უნდა წარიმართოს? წერილობით რომელმა წმინდანმა დაგვიტოვა მოწოდება, რომელიც პურისა და ბარძიმის კურთხევის დროს წარმოითქმება? რადგან ჩვენ არ ვკმაყოფილდებით იმ სიტყვებით, რაც მოციქულთა წიგნებიდან და სახარებებიდანაა, ვიღებთ სხვა ისეთსაც, რომლებიც არ არის წმინდა წერილში ჩაწერილი და როგორც საიდუმლოს განხორციელებისათვის საჭირო უდიდესი ძალის მატარებელ სიტყვებს, წმინდა წერილში დაწერილის წარმოთქმამდე და მათი წარმოთქმის შემდეგაც, მათ წარმოვთქვამთ. ნათლობის ემბაზის წყალს და ზეთს, ან თავად მოსანათლს, წმინდა წერილში ჩაწერილი რომელი წესის მიხედვით ვაკურთხებთ? განა ეს კურთხევა საიდუმლოებით მოცული მდუმარე წმინდა გადმოცემიდან არ მომდინარეობს? და კიდევ განა თავად ზეთისცხების წესი წერილის სიტყვების მიხედვით აღესრულება? საიდან არის აღებული მოსანათლის სამგზის შთაფლვა? წერილის რომელი ნაწილი გამოვიყენეთ სხვა დანარჩენისათვის, რაც ნათლობასთან, სატანისა და მისი ანგელოზების უარყოფასთან არის დაკავშირებული? იქნებ იმ გამოუქვეყნებელი იდუმალი სწავლებიდან, რომელიც ჩვენი მამების ფარულ და მოკრძალებულ დუმილში ინახებოდა, რადგან მათ კარგად ესმოდათ, რომ ღირსშესანიშნავი საიდუმლო დუმილით უნდა იფარებოდეს?

რასაც ხელდაუსხმელმა არც კი უნდა შეხედოს, რამდენად სწორი იქნებოდა დაწერილიყო და სახალხოდ გამოტანილიყო... გავიხსენოთ, რომ დასაწყისში ეკლესიური საკითხების კანონმდებელი მოციქულები და მამები ღირსშესანიშნავ საიდუმლოებებს მოკრძალებულ დუმილში ინახავდნენ. რაც გამხელილია და ყოველი შემხვედრის გასაგონად ხმამაღლა ითქმის, ის უკვე საიდუმლო აღარ არის.

მიზეზი, რომლის გამოც ზოგიერთი რამ დაუწერლად გადმოგვეცა, ის არის, რომ რაც არ მოითხოვს დოგმატის შესწავლისათვის საჭირო ძალისხმევას, ჩვეულებრივ საგნად არ უნდა გადაიქცეს და ზოგიერთს იოლად ხელწამოსაკრავად არ უნდა მოეჩვენოს. რადგან სხვაა დოგმატი და სხვა - ქადაგება. დოგმატი დუმილს ითხოვს, ხოლო ქადაგება გასაჯაროებას. მაგრამ დუმილს და იმ გაურკვევლობას, რაც წერილში დოგმატის შინაარსის მატარებელია, მკითხველისთვის სიკეთე მოაქვს, რადგან შესამეცნებლად ძნელია და სასარგებლოც ამიტომ არის.