ქრისტიანობის შემოსვლა საქართველოში მოციქულთა პერიოდს ემთხვევა. საქადაგებლად ქვეყნების დაყოფისას ღვთისმშობლის წილხვედრი ივერია ანდრია პირველწოდებულის მადლმოსილების ქვეშ აღმოჩნდა. წმინდა მოციქული, სვიმონ კანანელთან ერთად, კაბადოკიისა და ტრაპიზონის გავლით შემოვიდა დასავლეთ საქართველოში და ქრისტეს რჯული იქადაგა კლარჯეთსა და აწყურში, ცხუმში, სამეგრელოსა და აფხაზეთში. უფლის ნებითა და წმინდა მოციქულთა ღვაწლით, ჯერ კიდევ I ს-ში მართლმადიდებლობის პირველი თესლი ჩაითესა საქართველოში.

IV ს-ის დასაწყისში კი ციური ხილვით განმტკიცებული და ღვთისმშობლის ნების აღმსრულებელი წმინდა ნინო შემობრძანდა ივერიაში. მან უფლის კვართის მფლობელი ქვეყანა ქრისტეს რჯულს აზიარა.

318 წელს ქრისტესშობიდან მეფე მირიანი და მეუღლე მისი ნანა დედოფალი განუდგნენ კერპთაყვანისმცემლობას და გაქრისტიანდნენ. სწორედ წმინდა ნინოს ლოცვითა და მეფე მირიანის შემწეობით ძველ დედაქალაქ მცხეთაში აიგო ივერიაში პირველი ეკლესია - სვეტიცხოველი.

326 წელს აღმოსავლეთ საქართველომ ქრისტიანობა ოფიციალურ რელიგიად აღიარა.

VI ს-ის დასაწყისი მძიმე იყო ახალმოქცეული სამეფოსათვის - სპარსეთის შემოსევებმა, რომელთა მიზანი ქვეყანაში ქრისტიანობის აღმოფხვრა და ზოროასტრიზმის აღორძინება გახლდათ, სერიოზული საფრთხე შეუქმნა ივერიელთა ჭეშმარიტ აღმსარებლობას.

ღვთისმოშიში და კეთილმორწმუნე მეფე ფარსმან VI (542-557) ეკლესიის განმტკიცებას შეეცადა. სწორედ მისი ქრისტიანული ღვაწლის ნაყოფია ანტიოქიის საპატრიარქოსაგან ივერიის ეკლესიის გამოყოფა. ამიერიდან აღმოსავლეთ საქართველოში პატრიარქები ქართველ ეპისკოპოსთაგან ირჩეოდნენ. ივერიის კათალიკოსი დამოუკიდებლად მართავდა ქართულ ეკლესიას.

552 წელს მცხეთის სასულიერო მოღვაწეთა კრებამ კათალიკოსის ტახტი მიაკუთვნა ევლავიოსს (552-560 წ.წ.), რომლის მწყემსმთავრობის წლები აღსანიშნავია ქართული მართლმადიდებლობისათვის უმნიშვნელოვანესი მოვლენით - ცამეტი ასურელი მამის მობრძანებით, რომელთაც წინამძღოლობდა ანტიოქიელი ბერი, ბრძენი და განსწავლული ნეტარი იოანე.

რამდენად მნიშვნელოვანი მოვლენა იყო საქართველოს სულიერ ცხოვრებაში ასურელი მამების ჩამოსვლა; რა წინაპირობები უძღოდა მათ ჩამოსვლას და რა მიზანი ამოძრავებდა მათ, ამ და სხვა საკითხებზე გვესაუბრება დეკანოზი იოანე მამულაშვილი.

- რა მნიშვნელობა ჰქონდა საქართველოს სულიერ ცხოვრებაში სირიას?

- VI ს-ში საქართველოს ეკლესიის მატიანეში ახალი ფურცელი ჩაიწერა - სირიის ქალაქ ანტიოქიიდან ივერიაში ჩამოვიდნენ მისიონერი ბერები, რომელთა სულიერი მოძღვარი იღუმენი იოანე იყო. საქართველოს ცხოვრებაში სირიას განსაკუთრებული მნიშვნელობა ჰქონდა. იგი შედიოდა აღმოსავლეთის იმ რეგიონში, რომელშიც კაცობრიობის სიცოცხლე ჩაისახა. სირიის მთებში, რომლებზეც, კავკასიის მთებივით, უამრავი თქმულება შემოგვინახა ხალხის მეხსიერებამ, კაცობრიობის პირველი მოწამის - მამამთავარ ადამის ძის, თავისი ძმის მიერ მოკლული აბელის გვამი დაიკრძალა.

ქრისტეს მოწაფეებს პირველად ანტიოქიაში ეწოდათ ქრისტიანები. ამ ქალაქის მახლობლად, შავ მთასა და საკვირველ მთაზე ჯერ კიდევ ქრისტიანობის გარიჟრაჟზე აღმოცენდა მკაცრი წესდებითა და მაღალი სულიერი მოღვაწეობით გამორჩეული მონაზვნობა. სირიაში წარმოიშვა მონაზვნობის განსაკუთრებული სახე - მესვეტეობა. სირიის უდაბნოებში იმყოფებოდნენ ბერები, რომელთაც თვითნებური სიღატაკის განსაკუთრებული სახე - მძოვრობა აირჩიეს. მძოვარნი უდაბნოებში დაეხეტებოდნენ, თავიანთი სენაკებიც კი არ ჰქონდათ, იკვებებოდნენ ბალახითა და საკვებად ვარგის მცენარეთა ფესვებით, ფოთლებისა და ტოტებისგან გაკეთებულ კარვებში ეძინათ და ამ კარვებსაც სახელდახელოდ აკეთებდნენ იქ, სადაც დაუღამდებოდათ, ზოგჯერ ხეების ფუღუროებს ან მხეცების ბუნაგებს აფარებდნენ თავს.

ივერიის გაქრისტიანების შემდეგ ანტიოქიის პატრიარქმა წმინდა ესტატემ საქართველოს ეკლესიის იერარქია დააარსა. საქართველოს პირველი კათალიკოსი მეფე ვახტანგ გორგასლის მიერ ანტიოქიიდან მოწვეული ეპისკოპოსი პეტრე გახდა. ქართველი ახალგაზრდები ანტიოქიისა და ნიზიბიის საღმრთისმეტყველო სკოლებში სწავლობდნენ. შავ მთაზე მეხუთე საუკუნეში იმყოფებოდნენ ქართველი ბერები. პალესტინურ-სირიულმა ტრადიციამ წარუშლელი ბეჭედი დაასვა ქართულ საღვთისმსახურო წესებს და საეკლესიო ხელოვნებას. არსებობს ცნობა, რომ ძველი აღთქმის წიგნები ქართულ ენაზე პირველად სირიული ხელნაწერიდან იქნა გადმოღებული.

- ცნობილია, რომ ასურელი მამების საქართველოში ჩამობრძანებას გარკვეული ისტორიულ-პოლიტიკურ-სარწმუნოებრივი ნიადაგი ჰქონდა, რაც, ძირითადად, მონოფიზიტობის ერესს უკავშირდება. რამდენ ხანს გაგრძელდა მონოფიზიტობა აღმოსავლეთ საქართველოში, ანდა იყო თუ არა ქართული ეკლესია ოდესმე მონოფიზიტური?

- ამ საკითხზე არსებობს რამდენიმე თვალსაზრისი: ძველ ქართველ საეკლესიო მოღვაწეთა მტკიცებით, ქართული ეკლესია არასოდეს მონოფიზიტური არ ყოფილა, თუმცა კი ამ მიმართულებას მასზე უარყოფითი ზემოქმედება მოუხდენია (პირველთარგმნილი წმინდა წერილი შერყვნილა).

მონოფიზიტობა შეიძლება პირობითად ორ პერიოდად გავყოთ: პირველ პერიოდში მონოფიზიტობა ასე თუ ისე მიღებული და ზოგჯერ გაბატონებულიც იყო საბერძნეთში, მეორე პერიოდში კი იდევნებოდა საბერძნეთში, სამაგიეროდ, სომხეთსა და აღმოსავლეთში გაბატონებულ სარწმუნოებად იქცა.

სპარსეთს მიზნად ჰქონდა ამიერკავკასიის ყველა ქვეყანაში სახელმწიფოებრიობა მოესპო, სახელმწიფო სამხედრო-ადმინისტრაციული აპარატი გაენადგურებინა, ხოლო დაპყრობილი ქვეყნები ემართა ეკლესიისა და და სამღვდელოების საშუალებით. ასე მოიქცა სომხეთში, გაანადგურა ეროვნული სახელმწიფო, ხოლო სომხეთს სამღვდელოების ხელით მართავდა, როგორც არსენ საფარელი წერს. ვახტანგ გორგასლის გარდაცვალების შემდეგ სპარსეთს ასევე სურდა მოქცეულიყო საქართველოშიც, ალბანეთშიც. ამით იყო გამოწვეული 506 წელს სომხეთში, დვინში საეკლესიო კრების მოწვევა. ამ კრებაზე ანტიქალკედონური გადაწყვეტილებების მიღება კი არ ყოფილა მთავარი, არამედ სამღვდელოებისთვის ადმინისტრაციული, ქვეყნის სამმართველო უფლებების გადაცემა. სპარსელებმა პატივი აჰყარეს აზნაურებს და მიანიჭეს ეპისკოპოსებს (თუმცა ასეთი მოქმედება ქართლში რამდენადმე გაუძნელდებოდათ, რადგანაც აქ სამხედრო-ადმინისტრაციული აპარატი ძლიერი იყო).

სპარსელები ამ პერიოდში ერთნაირად უყურებდნენ როგორც მონოფიზიტობას, ისე დიოფიზიტობას. მათთვის რელიგიური მიმართულებანი მხოლოდ და მხოლოდ "რომ-საბერძნეთის" იმპერიასთან პოლიტიკური დაპირისპირების იარაღს წარმოადგენდა.

VI ს-ის შუა წლებში საქართველოში ჩამოდიან ასურელი მამები, იწყებენ აქტიურ მოღვაწეობას და საქართველოშივე აღესრულებიან VI ს-ის ბოლოსა და VII ს-ის დასაწყისში. თუ შევადარებთ ერთმანეთს იმ მდგომარეობას, რომელშიც იმყოფებოდა ქართული ეკლესია ასურელი მამების ჩამოსვლის დროს, იმ მდგომარეობასთან, რომელშიც იმყოფებოდა მათი მოღვაწობის დასასრულს, დავრწმუნდებით, რომ ისინი ებრძოდნენ მონოფიზიტურ მიმდინარეობას და გაიმარჯვეს კიდეც. მართლაც, VI ს-ის 30-40-იან წლებში, როგორც მეცნიერები ამბობენ, ჩვენში მძვინვარებდა მონოფიზიტობა, ამავე საუკუნის 70-80-იან წლებში და VII ს-ის დასაწყისში საქართველო სრულიად ქალკედონიტური მიმართულებისაა, რაც ასურელი მამების ღვაწლის შედეგია, პოლიტიკურ მიზეზებთან ერთად.

- რომელ წლებში ჩამოვიდნენ ასურელი მამები საქართველოში?

- იმის გამო, რომ ქართულ ეკლესიას არ გააჩნდა საკუთარი ეკლესიის მონოგრაფიული გამოკვლევა, ასურელი მამების საქართველოში ჩამოსვლის ზუსტი თარიღი მიღებული არ აქვს, სამაგიეროდ, რუსული ეკლესიის მიერ აღიარებულია, რომ ასურელი მამები საქართველოში ჩამოვიდნენ ფარსმან მეფისა და კათალიკოს ევლავიოსის დროს. რუსული წმინდათა ცხოვრება წერს, რომ ღირსი მამა იოანე ზედაზნელი და მისი თორმეტი მოწაფე "სიხარულით იქნენ მიღებული ქართველი ხალხის, ფარსმან მეფისა (542-557) და ქართლის კათალიკოს-მთავარეპისკოპოსის ევლავიოსის (533-544) მიერ. მატიანე გვაუწყებს, რომ წმინდა კაპადოკიელმა მამებმა ქართულ ენაზე მიმართეს დამხვდურთ... იოანე ზედაზნელი აღესრულა დაახლოებით 557-60 წლებს შორის, ქართლის კათალიკოს მაკარის (553-559) დროს".

რუსული საეკლესიო ისტორიოგრაფია, რომელიც ეყრდნობა ქართულ მატიანეებს, მიიჩნევს, რომ ასურელი მამები საქართველოში ჩამოსულან 540-იან წლებში. ეს ის დროა, როცა სპარსეთი ქართლში მძლავრობს. "542 წელს ხოსრო უზარმაზარი ჯარით მოვიდა ქართლს და აქედან უეცრად გადავიდა ეგრისში, რითაც დაარღვია "საუკუნო ზავი".

ეს არის მონოფიზიტობის ბატონობის ხანა - "როცა სპარსელები იძულებულნი გახდნენ, უარი ეთქვათ მაზდეანობის გავრცელებაზე ამიერკავკასიაში და სამაგიეროდ, მონოფიზიტური ქრისტიანობის მფარველებად იქცნენ, მათ საეკლესიო მწერლობას დაავალეს, მონოფიზიტური იდეები და სპარსეთთან განუყოფელი კავშირის აუცილებლობა ექადაგა. ამ მიზნით სპარსეთის მეფის აგენტებმა შეთხზეს ლეგენდები, ვითომც ქრისტიანობა სომხეთში, ქართლსა და ალბანეთში ერთი პირის მიერ არის დანერგილი, რომელიც ვითომც სპარსეთთან იყო დაკავშირებული. მონოფიზიტები შეუბრალებლად სპობდნენ დიოფიზიტების ანუ ქალკედონიტების მწერლობას... სპარსეთის მთავრობა აგრეთვე სხვა საშუალებებსაც მიმართავდა ამ იდეოლოგიური კავშირის განსამტკიცებლად. მას სურდა, მაგალითად, სომხეთის, ქართლისა და ალბანეთის ეკლესიების გაერთიანება, რომ უფრო ადვილი ყოფილიყო მათი მართვა სპარსელი მოხელეებისათვის".

540-იანი წლები მიაჩნია ივანე ჯავახიშვილს ასურელი მამების საქართველოში შემოსვლის თარიღად: "ასურელი მამები ყველანი ერთად და ერთ დროს არ უნდა იყვნენ მოსული, არამედ პირველად დავით გარეჯელია გამომგზავრებული, რომელიც ეგების V ს-ის დამლევსაც კი იყოს მოსული, შემდეგ იოანე ზედაზნელი თავისი მოწაფეებითურთ - VI ს-ის შუა წლებში. დაახლოებით ამავე დროს, მაგრამ, ეტყობა, დამოუკიდებლივ მოსული ჩანს ანტონ მარტყოფელი..."

"იოანე ზედაზნელისა და მისი მოწაფეების მოსვლის თარიღად ბროსეს 540 წელი აქვს მიღებული. ეს თარიღი სვიმონ მესვეტის ზეობის 521-596 წლებზე აქვს დამყარებული და ფარსმანის ზეობაზე". ბროსეს ეთანხმება ივ. ჯავახიშვილი.

- და აი, ღირსი იოანე ზედაზნელის მეთაურობით ასურელი მამები საქართველოში ჩამოდიან. კიდევ ერთხელ თვალი გადავავლოთ ამ ისტორიას...

- ღირსმა იოანე ზედაზნელმა სასულიერო განათლება ანტიოქიაში მიიღო. ჯერ კიდევ სრულიად ახალგაზრდამ დატოვა მაცდური წუთისოფელი, მონაზვნად აღიკვეცა და უდაბნოში წავიდა სამოღვაწეოდ. მისი სიმდაბლე, მარხვა და მღვიძარება, ცრემლი და ვედრება სათნოეყო უფალს და ერთგულ მსახურს მიმადლა სენთა კურნებისა და ეშმაკთა განსხმის ნიჭი. ღირსმა იოანემ სახელი გაითქვა წმინდა ცხოვრებითა და სასწაულებით. მის სანახავად უამრავი ხალხი მიდიოდა, ამიტომ წმინდა მამამ საჭიროდ ჩათვალა მოშორებოდა იქაურობას, წაიყვანა ზოგიერთი მოწაფე, აირჩია ერთი მივარდნილი ადგილი, ააშენა სენაკები და დაიწყო მოღვაწეობა.

ერთხელ ღირს იოანეს ყოვლადწმინდა ღვთისმშობელი გამოეცხადა და უბრძანა, მოწაფეთა შორის თორმეტი ბერი აერჩია და მათთან ერთად საქართველოში წასულიყო, რათა ქრისტეს სჯული განემტკიცებინა. წმინდა იოანემ ღვთისმშობლის ბრძანება თავის მოწაფეებს გამოუცხადა. ხანგრძლივი მარხვისა და ლოცვის შემდეგ ღვთის მინიშნებით მოწაფეთაგან თორმეტი გამოარჩია: შიო, დავითი, ანტონი, ისე, იოსები, თადეოზი, სტეფანე, ისიდორე, მიქაელი, პიროსი, ზენონი და აბიბოსი. უდაბნოში დარჩენილებს თავის ნაცვლად მოძღვრად ბერი ექვთიმე დაუტოვა, თვითონ კი ძმებთან ერთად საქართველოში წამოვიდა.

საქართველოს მეფეს და კათალიკოსს ანგელოზისგან ეუწყათ შუამდინარეთს აღმობრწყინებულ წმინდა მამათა საქართველოში მობრძანების შესახებ. მცხეთას მოახლოებულ მამებს წინ მიეგებნენ მეფე ფარსმანი და კათალიკოსი ევლავიოსი კრებულითურთ.

ევლავიოს კათალიკოსის კურთხევით წმინდა იოანე მოწაფეებთან ერთად ზედაზნის მთაზე დასახლდა, სადაც ადრე ზადენის კერპი იდგა. მოღვაწეები უბადრუკ სენაკებში ცხოვრობდნენ და მხოლოდ მცენარეულით იკვებებოდნენ.

ხალხმა გაიგო წმინდა იოანეს სასწაულები. ბევრს აღეძრა მონაზვნური ცხოვრების წრფელი სურვილი, ბევრმა დატოვა სოფლის ამაო, შფოთიანი ცხოვრება და ზედაზენს დაემკვიდრა სამოღვაწეოდ. ამგვარად, ზედაზნის მთა განდეგილთა სამყოფელი გახდა.

ერთ ღამეს წმინდა იოანეს ყოვლადწმინდა ღვთისმშობელი გამოეცხადა და უბრძანა, თავისი მოწაფეები სხვადასხვა მხარეს გაეგზავნა საქადაგებლად. მეორე დღეს მან შეკრიბა ისინი, უამბო, რაც იხილა და უთხრა: "სარგებლისათვის ამის ქუეყანისა წარმოგუავლინნა უფალმან ღმერთმან ჩუენმან იესუ ქრიტემან, რამეთუ ახალ ნერგ არიან კაცნი ესე ამის სოფლისანი, ამისათვისცა ჯერ არს, რაითა წარხვიდეთ კაცად-კაცადი და განამტკიცებდეთ ძმათა, რომელთა აღუარებიეს ქრისტე, უფალი ჩუენი".

მოწაფეების გასტუმრების შემდეგ წმინდა იოანე ზედაზენზე დარჩა, დატოვა თავისთან ილია დიაკონი (ხს. 4 იანვარს) და ჩვეულ მოღვაწეობას შეუდგა. მოძღვარმა და მოწაფემ მრავალი წინააღმდეგობა და განსაცდელი დაითმინეს. ზედაზენი უწყლო ადგილი იყო. ილია დიაკონი ყოველდღე შორი მანძილიდან ეზიდებოდა წყალს. მოწაფის ფიცხელი შრომის შემხედვარე წმინდა იოანემ უფალს წყაროს აღმოცენება სთხოვა. სახიერმა უფალმა ისმინა ვედრება წმინდისა ბერისა და მთის მწვერვალზე მაკურნებელი წყარო აღმოცენდა.

წმინდა იოანეს ლოცვით აღმოცენებულ წყაროს დათვი შეეჩვია. წმინდა იოანეს ლოცვით მხეცი მოთვინიერდა. ამის შემდეგ ზედაზნის ტყის ბინადარი ნადირები კაცთაგან არავის აწყენდნენ. ღირსი იოანეს ლოცვით, დიდი ხნის დავარდნილი სნეული და დამუნჯებული ადამიანი განიკურნა. წმინდა იოანე თავისთან იბარებდა მოწაფეებს, ხანაც თვითონ მიაკითხავდა ხოლმე და ამოწმებდა, სულიერების რა საზომს იყვნენ მიღწეულნი.

ხანგრძლივი მოღვაწეობის შემდეგ წმინდა იოანეს უფლისაგან გამოეცხადა აღსასრულის მოახლოება. ღირსმა მამამ იხმო თავისი მოწაფეები, დაარიგა, აკურთხა და ანდერძად დაიბარა, დაესაფლავებინათ იმ მღვიმეში, სადაც მოღვაწეობდა.

X ს-ში, კათალიკოს კლიმენტის (908-923) დროს, მღვიმის სამხრეთით წმინდა იოანე ნათლისმცემლის სახელობის ეკლესია აშენდა. წმინდა იოანე ზედაზნელის საფლავი არის ტაძრის სამკვეთლოსთან.

საქართველოს გაქრისტიანებაში წმინდა ნინოს შემდეგ დიდი წვლილი 13 ასურელ მამას მიუძღვის, რომლებიც წმინდანებად არიან შერაცხულნი. მათი საფლავები საქართველოს სხვადასხვა კუთხეშია. 13 ასურელი მამის სახელთან მრავალი სასწაულია დაკავშირებული, როგორც მათი მოღვაწეობის დროინდელი, ისე თანამედროვე, რაც წმინდა მამების საფლავზე ხდება.

- რა შედეგები მოჰყვა ასურელი მამების საქართველოში მოღვაწეობას?

- აღმოსავლეთ საქართველოში ასურელმა მამებმა მრავალი მონასტერი ააშენეს, ქართველ წარმართ მოსახლეობასა და ჩრდილოეთ კავკასიის ხალხებში ქრისტიანობა გაავრცელეს და ჩრდილოეთი მხარეები ეკლესიურად საქართველოს დაუქვემდებარეს.

დიდი იყო ასურელი მამების მოღვაწეობის სოციალურ-ეკონომიკური შედეგიც. მათ მიერ დაარსებულმა სამონასტრო ცენტრებმა ხელი შეუწყვეს უდაბურ-უკაცრიელი ადგილების სამეურნეო ათვისებას. ამავე დროს ეს სავანეები ქართული მწიგნობრობისა და განათლების ცენტრებად იქცნენ.

წმინდა ასურელმა მამებმა, ფაქტობრივად, იხსნეს მართლმადიდებლობა უსჯულოთა ხელყოფისაგან, მხსნელი ქადაგებებით გადაარჩინეს მრავალი სული საუკუნო განსაცდელისაგან. მათი მოწამებრივი ღვაწლი საუკუნეთა მანძილზე მაგალითი იყო მრავალთათვის.