"სომხეთის წმინდა სამოციქულო ეკლესია" - ასე უწოდებენ სომხები თავიანთ აღმსარებლობას. ის ერთ-ერთი უძველესი აღმსარებლობაა და ეკუთვნის ძველი აღმოსავლეთის ე.წ. ქალკედონამდელ მართლმადიდებელ აღმსარებლობათა რიცხვს (ეს იმას ნიშნავს, რომ ამ ეკლესიამ ქალკედონის IV მსოფლიო კრება და მისი შემდგომი კრებები არ აღიარა და ერთიან ეკლესიას გამოეყო). ასეთია კოპტური (ეგვიპტე), სირიული, ეთიოპიური და მალანკარული (ინდოეთი) აღმსარებლობებიც.

დღესდღეობით სომხეთის აღმსარებლობას ექვემდებარება საეპისკოპოსოები, ეკლესიები და სამრევლოები, რომლებიც მიმოფანტულია დედამიწის ხუთივე კონტინენტზე და ექვს მილიონამდე მორწმუნეს აერთიანებს.

სომხეთის აღმსარებლობის მთავარი მმართველი ორგანოთა ნაციონალური კრებაა, რომელიც სასულიერო და საერო პირთაგან შედგება. კრება აღჭურვილია ადმინისტრაციული და საკანონმდებლო უფლებებით და ახორციელებს უშუალო მეთვალყურეობას შიდა იერარქიულ სისტემაზე. კრების მონაწილენი ირჩევენ უმაღლეს სასულიერო პირს, სრულიად სომეხთა კათოლიკოს-პატრიარქს, რომელიც ეჩმიაძინის საკათალიკოსო ტახტის წარმომადგენელია. 1999 წლიდან სომხეთის აღმსარებლობის კათოლიკოს-პატრიარქია გარეგინ II.

სომხური აღმსარებლობა ნაციონალურ-მონოფიზიტურია. ის განტოტვილია რამდენიმე ნაწილად: კილიკიის სომეხთა საკათალიკოსო, იერუსალიმის სომეხთა საპატრიარქო და სტამბოლის (კონსტანტინოპოლის) სომეხთა საპატრიარქო. ყველა მათგანს თავისი მწყემსმთავარი ჰყავს, მაგრამ მათ შორის უპირველესია ეჩმიაძინის სრულიად სომეხთა კათოლიკოს-პატრიარქი.

ქრისტიანობა სომხეთში იქადაგებოდა ჯერ კიდევ მანამდე, ვიდრე ეს ახალი სარწმუნოება ქვეყანაში სახელმწიფო რელიგიად გამოცხადდებოდა. აქ უქადაგიათ თადეოზ და ბართლომე მოციქულებს. მათ მიერ სომხეთში ქადაგების ამბავი ოფიციალურად დადასტურდა V საუკუნეში. ეს გადმოცემა უპირველესად ეფუძნება სირიულ პირველწყაროს, რომელშიც გარკვეულწილად წარმოჩენილია სომხეთის ისტორიული რეალობა მოციქულთა მოღვაწეობის ხანაში. სწორედ მოციქულთა მოღვაწეობის გამო ამ მიწაზე დაერქვა სომხეთის ეკლესიას სამოციქულო ეკლესია.

სომეხი ქრისტიანების შესახებ IV საუკუნემდე საკმაოდ მწირი ცნობებია შემორჩენილი. პირველ ხანებში ეკლესია სომხეთში მუდმივ დევნასა და შევიწროებას განიცდიდა. იმდროინდელ მოწამეთაგან ყველაზე ცნობილნი არიან რიფსიმე, გაიანე და მათთან წამებული 35 ქალწული. ისინი სიცოცხლეს გამოასალმეს მეფე თრდატ III-ის (298-330) ბრძანებით, რომელიც მოგვიანებით გრიგოლ განმანათლებელმა ქრისტეს რჯულზე მოაქცია.

წმინდა გრიგოლ განმანათლებლის (პართელის) სახელს უკავშირდება სომხური ეკლესიის ჩამოყალიბება ნაციონალურ-სომხური სახელმწიფოს ფარგლებში. აგათანგელოზის უწყების მიხედვით, გრიგოლმა ქრისტიანობა სომხეთში რიფსიმესა და გაიანეს წამების შემდგომ იქადაგა და მეფე თრდატ III-ც მოაქცია. მან კაბადოკიის კესარიაში მიიღო ეპისკოპოსის ხარისხი და სომხეთში დაბრუნებულმა საბოლოოდ ჩაუყარა საფუძველი სომხურ-ეროვნული, ქრისტიანული ეკლესიის ორგანიზაციას, დაიწყო ხალხის საყოველთაო გაქრისტიანება. გადმოცემით, მეფე თრდატს რომში, იმპერატორ კონსტანტინე დიდთან შეხვედრისას, გრიგოლი ახლდა. ამის შემდეგ მოღვაწე განმარტოებულ, ასკეტურ ცხოვრებას შესდგომია.

სომხეთში ქრისტიანობის სახელმწიფო რელიგიად გამოცხადების თარიღი მერყეობს 284 წლიდან 314 წლამდე. თვითონ სომხეთის აღმსარებლობა ამ მოვლენას 301 წლით ათარიღებს, მაგრამ მეცნიერთა უმეტესობა უფრო მიზანშეწონილად მიიჩნევს, ეს ფაქტი 314 წლით დათარიღდეს, როდესაც სომხეთი ახალგაქრისტიანებული რომის იმპერიის პროტექტორატის ქვეშ იმყოფებოდა (თვით რომში კი ქრისტიანობა 313 წელს მიიღეს, ისიც - არა სახელმწიფო რელიგიად; ის მხოლოდ სხვა რელიგიებს გაუთანაბრდა, დევნილობიდან ლეგალური სტატუსი შეიძინა. აქედან გამომდინარე, სომხეთში ქრისტიანობის სახელმწიფო რელიგიად გამოცხადების თარიღად 301 წლის მიჩნევა, რბილად რომ ვთქვათ, გაზვიადებაა).

სომხეთში ქრისტიანობის გავრცელებისას ლიტურგიული ენა ბერძნული და სირიული იყო, რადგან სომხებს ეროვნული დამწერლობა არ ჰქონდათ, რაც გარკვეულწილად აფერხებდა დაბალ ფენებში ახალი რელიგიის გავრცელებას. დამწერლობის აუცილებლობამ განაპირობა 422 წელს მესროპ მაშტოცის მიერ სომხური ანბანის შექმნა. ამის შემდგომ უკვე შესაძლებელი გახდა სომხურ ენაზე წმინდა წერილის, საღვთისმსახურო წიგნებისა და წმინდა მამათა ნაწერების თარგმნა. სომხეთში მწიგნობრობისა და განათლების გავრცელებასა და განვითარებას სათავეში ედგა კათოლიკოსი საჰაკი.

თუ რომელი ეკლესიის იურისდიქცია ვრცელდებოდა სომხეთის ეკლესიაზე, კარგად ჩანს წმინდა გრიგოლის ანდერძიდან, სადაც ნათქვამია, რომ სომეხი ეპისკოპოსები აუცილებლად კესარია-კაბადოკიაში უნდა ხელდასხმულიყვნენ, რადგან IV-V საუკუნეთა მიჯნაზე სომხეთი ბიზანტიის იმპერიაში შედიოდა, შემდგომ, როცა ეს ტერიტორია სპარსეთმა დაიპყრო, სომხები სამშობლოდან აიყარნენ და ლტოლვილებად ცხოვრობდნენ მახლობელ მიწებზე. ისინი არკადი კეისარს სპარსეთთან ბრძოლაში სამხედრო ძალით დახმარებას სთხოვდნენ, მაგრამ იმპერატორმა არ შეისმინა მათი ვედრება, ამიტომ სომხები ფიცით შეეკრნენ სპარსეთის შაჰს, რომ მისი ერთგულნი და მოხარკენი იქნებოდნენ, შაჰს კი მათთვის მშვიდობა უნდა მიეცა.

ამ დროს ქრისტიანულ სამყაროში მძვინვარებდა მონოფიზიტობის ერესი, რომელიც ქრისტეს ერთ, მხოლოდ ღვთაებრივ ბუნებას აღიარებდა და უარყოფდა ადამიანურს, რაც მართლმადიდებლური ანუ დიოფიზიტური სწავლების საწინააღმდეგო იყო. მონოფიზიტური სწავლების მიხედვით, ჯვარცმა ფიქციაა, რადგან თუ მაცხოვარს კაცობრივი ბუნება არ ჰქონია, გამოდის, რომ ის ღვთაებრივი ბუნებით ეცვა ჯვარს. ღვთაებრივი ბუნება კი ტკივილსა და ტანჯვას არ განიცდის. ამრიგად, მონოფიზიტობა - ეს არის ქრისტიანობის უდიდესი მოვლენის, ჯვარცმისა და აღდგომის და, შესაბამისად, ქრისტიანობის არსის უარყოფა.

ამასთან დაკავშირებით 451 წელს ქალკედონში მოიწვიეს IV მსოფლიო საეკლესიო კრება, სადაც დაგმეს და შეაჩვენეს მონოფიზიტური მწვალებლობა. კრებას სომხები არ დაესწრნენ და არც მისი დადგენილებები მიიღეს, ხოლო 491 წლის ვარშაპატის (ზოგიერთი ცნობით, 527 წლის დვინის) კრების გადაწყვეტილებით, კათოლიკოს ბაბგენ I-ის დროს საბოლოოდ ჩამოსცილდნენ მართლმადიდებლობას.

ამ ფაქტს უდიდესწილად პოლიტიკური ვითარება განაპირობებდა. რაკი სპარსეთმა სომხების გამაზდეანება ვერ შეძლო, მათ მონოფიზიტობის აღიარება მოსთხოვა და ამ გზით განიზრახა ბიზანტიისგან მისი საბოლოოდ ჩამოშორება, ვინაიდან ბერძნული ეკლესია დიოფიზიტობას ემხრობოდა. თუ მისი სურვილისამებრ არ მოიქცეოდნენ, სპარსეთი სომხებს განადგურებითა და გადასახლებით ემუქრებოდა. იმხანად კათოლიკოსი ნესრე II იყო. მან არჩია, დაჰყოლოდა დამპყრობლის ნებას. სომხებმა ამცნეს სპარსეთის მეფეს, რომ მონოფიზიტობას მიიღებდნენ. კმაყოფილმა მეფემ სომხეთში ცხრა მწვალებელი მოძღვარი მიავლინა, რომელთაც გარყვნეს გრიგოლ პართელის ცრემლითა და ოფლით მომუშაკებული მრევლი. სომეხთა ნაწილი მართლმადიდებლურ სარწმუნოებაზე დარჩა, არ გამოეყო მსოფლიო ეკლესიას და კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს დაემორჩილა. ეს ძირითადად აღმოსავლეთ ბიზანტიის სომხური მოსახლეობა იყო.

VII საუკუნეში ქართულ და სომხურ ეკლესიათა შორის განხეთქილება მოხდა. ამ დროს ქართლის კათოლიკოსი იყო კირიონი, ხოლო სომხეთისა - აბრაამი. ამიერიდან ქართველები მიზნად ისახავენ თანდათანობით გათავისუფლდნენ აღმოსავლური საეკლესიო ტრადიციებისგან. ამ ნიადაგზე წარმოიშვა მწვავე პოლემიკა სომხებთან, რაც იქამდე მივიდა, რომ ქართველებმა უარყვეს სომხეთთან ყოველგვარი კულტურულ-ეკლესიური ურთიერთობა, სომეხთა კათოლიკოსმა აბრაამმა კი აუკრძალა თავის სამწყსოს, რაიმე კავშირი ჰქონოდა ქართველებთან. თვით სომხური წყაროების მიხედვით, სომხური ეკლესიისგან სრული იზოლირება ქართველი ერის ყველა ფენის სურვილი ყოფილა. მათ საერთო მისწრაფებას ახორციელებდა ქართლის დიდი კათოლიკოსი კირიონ I.

ქართულ და სომხურ ეკლესიათა "განყოფა" არ უნდა გავიგოთ ისე, თითქოს კავკასიის ადგილობრივ ეკლესიათა შორის ლოკალური განხეთქილება მოხდა. სინამდვილეში აქ გლობალურ საეკლესიო მოვლენასთან გვაქვს საქმე. არსენ საფარელიცა და სხვა ქართველი მემატიანეებიც აღნიშნავენ, რომ ეს ერთიანი მსოფლიო ანუ კათოლიკე, საყოველთაო ეკლესიის განხეთქილება იყო.
მოამზადა მღვდელმა
ლევან მათეშვილმა