ბუდიზმის მსგავსად, თავდაპირველად, ორივე ეს რელიგია ფილოსოფიურ სისტემებს წარმოადგენდა.
ამ დროისთვის ჩინეთში კიდევ ოთხი ფილოსოფიური სკოლა ჩამოყალიბდა: 1) ინიანძი (მოძღვრება ინ-სა და იან-ზე); 2) მონ-ძია (სახელთა სკოლა); 3) ფა-ძეა (კანონიკურს ნიშნავს და ამის გამო მას ევროპაში ლიგიზმის სახელით იცნობენ); 4) მოიზმი (იგი დააარსა მო-ძიმ).
გარდა ამისა, X საუკუნეში ჩნდება ნეოკონფუციანელობა, რომლის წინამორბედად ხან-იუ და ლიაო (VIII-IXს.ს.), ხოლო ფუძემდებლად - სიენ ფუ, ხუ-იუანი და ში-ძე ითვლებიან. III საუკუნეში დაოსიზმის ასაღორძინებლად შეიქმნა ნეოდაოსიზმი - ხე-იანისა და გან-ბის მიერ, რომელიც შემდგომში ბუდიზმს შეერწყა და გაქრა. ნეოკონფუციანელობა კი უფრო სიცოცხლისუნარიანი აღმოჩნდა და მან ჩინეთის სახალხო რესპუბლიკის შექმნამდე - 1949 წლამდე იარსება.
მათ გარკვეულწილად შეითვისეს ძველი ჩინური რწმენა - წარმოდგენათა ელემენტები, კერძოდ, რიტუალები და სწავლება ინ-სა და იან-ზე.
ინი და იანი მზიან და მოღრუბლულ ამინდს აღნიშნავს. შემდგომ ჩინელებმა ამ ტერმინების საშუალებით დაპირისპირებულ მოვლენათა გამოხატვა დაიწყეს. მაგალითად, სინათლე-სიბნელე, ცეცხლი-წყალი, აქტიური-პასიური, მამრობითი-მდედრობითი და ა.შ. საერთოდ კი, ინი მიწიერი, უხეში საწყისია, იანი - წმინდა, ზეციური, სულიერი. ისინი მარადიულად არსებობენ და პარალელურად იმყოფებიან, მაგრამ ერთმანეთს არ სპობენ. მათ ემორჩილება ყოველივე. ისინი ამოქმედებენ 4 ელემენტს და გარდაქმნიან მათ. ინისა და იანის ერთობლივ წესრიგს დაო ეწოდება.
კონფუცის მოძღვრებას ძნელია რელიგია ეწოდოს, ამ სიტყვის მკაცრი გაგებით. მასში არათუ პიროვნული, აბსოლუტის, არამედ არც კოსმოგონიის, ონტოლოგიის, გნოსეოლოგიის, ლოგიკისა და მეტაფიზიკის პრობლემები არსებობს. იგი, უპირველესად, ეთიკურ-პოლიტიკურ დოქტრინას წარმოადგენს და მისი ძირითადი საკითხებიც ადამიანის ბუნება, მისი ზნეობა, ოჯახური ცხოვრება და სახელმწიფოს მართვაა.
კონფუციანელობის მთავარი თემა ზეციერისა და მიწიერის ურთიერთობაა. მისი აზრით, ზეციური ბატონობს მიწაზე და განაგებს მას. იგია ის, რაც ადამიანებს ბედისწერას უმორჩილებს, ეს უკანასკნელი კი ადამიანის ცხოვრებას განაგებს. ზეცა ბუნების ნაწილია, მაგრამ ამავე დროს, მისი უმაღლესი სულიერი ძალაცაა, რომელიც ადამიანის ბუნებას განაპირობებს. ადამიანი, რომელსაც ზეცისგან მონიჭებული აქვს გარკვეული ეთიკური თვისებები, ზნეობრივი კანონების (დაო) მიხედვით უნდა იქცეოდეს და სწავლის მეშვეობით სრულყოფდეს ზნეობას. სწავლის მიზანი "კეთილშობილი მამაკაცის" (ძიუნ-ძი) დონის მიღწევაა, რომელიც ფლობს ლი-ს, რაც კეთილი ხალხის მიმართ სამართლიანი და უფროსების მიმართ პატივისმცემელი ადამიანის ეტიკეტია. კონფუცის სისტემაში დიდი ადგილი უჭირავს ტერმინ "ჟენ"-ს (ადამიანურობა). ესაა კანონი ადამიანთა შორის ოჯახში, საზოგადოებასა და სახელმწიფოში იდეალური ურთიერთობების შესახებ, რომელიც შეესატყვისება პრინციპს: "ნუ გაუკეთებ სხვას იმას, რაც არ გსურს თავად შენ". ამავე დროს, კონფუცისთვის უცხოა მტრების სიყვარული. იგი ამბობდა: "თუ მეგობრებივით მოვექცევი მტრებს, მაშინ როგორღა მოვექცე მეგობრებსო".
ამგვარი ეთიკური თეორიიდან აგებს კონფუცი თავის პოლიტიკურ კონცეფციას. იგი მოითხოვს ვალდებულებათა მკაცრ და ზუსტ იერარქიულ განაწილებას საზოგადოების წევრებს შორის, რის მაგალითადაც მას ოჯახი მიაჩნია. როგორც ზეცას ექვემდებარება მიწა და იმპერატორი, ისე ამ უკანასკნელს ემორჩილებიან მოხელეები, მამას - ოჯახის წევრები, უფროს ძმას - უმცროსი და ა.შ. ე.ი. ზნეობრივი ცხოვრება სუბორდინაციაზეა დამყარებული.
კონფუციანელობაში დიდი მნიშვნელობა ენიჭება რიტუალის შესრულების სიზუსტესა და პედანტურობას, თუმცა ამისთვის სხვა ფილოსოფოსები კონფუცის აკრიტიკებდნენ, რადგან ამგვარ პედანტობაში მიმდევართა მიზიდვის საშუალებას ხედავდნენ. იგი მაინც ჩინებულად მოერგო ჩინელთა ეროვნული ხასიათის კონსერვატიზმსა და ტრადიციათა დაცვის მოვალეობის გრძნობას.
კონფუცის გარდაცვალების შემდეგ მისი მოძღვრება 8 მიმდინარეობად გაიყო, რომელთაგან მნიშვნელოვანია მხოლოდ ორი:
იდეალისტური სკოლა - მენძი.
მატერიალისტური სკოლა - სუ-ძი.
ორივე სკოლა ძვ.წ. III საუკუნეში ჩამოყალიბდა. მათი შემქმნელები იყვნენ შესაბამისად მენ-ძი (372-289წ.წ.) და სუნ-ძი (313-235 ან 298-238 წ.წ.). მათ შორის განსხვავება ყველაზე მეტად ანთროპოლოგიაში ჩანს, კერძოდ, მენ-ძის მიხედვით, ადამიანის ბუნება კეთილია. ეს მისი ძირეული პოსტულატია, საიდანაც იგი ასკვნის, რომ ადამიანში ჩადებულია სიკეთის ცოდნა და სიკეთის ქმნის უნარი. ბოროტება ადამიანში ჩნდება იმ შემთხვევაში, როცა იგი თავისი ბუნების მიხედვით არ მოქმედებს, შეცდომას უშვებს ან ძალა არ შესწევს, უცხო გავლენას დააღწიოს თავი. ბოროტების აღმოფხვრა ადამიანის თავდაპირველი ბუნების აღდგენით უნდა მოხდეს, რაც განათლებით მიიღწევა, რის შემდეგაც ადამიანი შეიცნობს ზეცას და მის სამსახურში ჩადგება.
მენძიმ ადამიანში ორი საწყისი გამოყო: იდეალური (გული, სული, გონება, ნება) და მატერიალური (ცი), რომელთაგან უპირატესობა ნებას (ჯი) მიანიჭა. სუნძი მეორე უკიდურესობაში ჩავარდა. მან ადამიანის ბუნება ბოროტად მიიჩნია. მისი აზრით, ადამიანი არ არის დამოკიდებული გარეშე ფაქტორებზე, არც ზეცაზე, პირიქით, იგი თვითონ უნდა მართავდეს ბუნებას. მენ-ძისაგან დიამეტრულად განსხვავებული პოზიციის მიუხედავად, სუნძიც ადამიანური ბოროტების მოსასპობად იმავე მეთოდს ირჩევს - აღზრდას, რიტუალების დაცვასა და მოვალეობის შესრულებას. სრულყოფილება კი ხანგრძლივი სწავლით მიიღწევა, რაც მთელი სიცოცხლის მანძილზე გრძელდება.
ანალოგიურ აღზრდის მეთოდს გვთავაზობს დუნ ჯუნ-სუც (180-115 ან 177-104 წ.წ.), რომელიც, წინამორბედთა რადიკალიზმის ნაცვლად, ადამიანში როგორც ბოროტი, ისე კეთილი საწყისის არსებობას აღიარებს და დუალიზმის პოზიციაზე დგება.
როგორც ვხედავთ, კონფუცის მიმდევრები ბოროტების დაძლევის გზას ზნეობრივ სრულყოფილებაში ხედავენ, რაც ერთი შეხედვით ქრისტიანულ სწავლებას წააგავს, მაგრამ ისინი არაფერს ამბობენ, თუ რატომაა ადამიანი ბუნებით კეთილი ან ბოროტი, ან ორივე ერთდროულად, რა არის ამის მიზეზი, რადგან მათთვის უცნობია პიროვნული ღმერთის, როგორ შემოქმედის, ცოდვით დაცემისა და სხვა ფუნდამენტური ცნებები. თვით სულის უკვდავების საკითხიც არა მარტო კონფუციანელობაში, არამედ მთელ ჩინურ აზროვნებაში საკმაოდ ბუნდოვანია, თუმცა გარდაცვლილისადმი პატივისცემის რიტუალი მეტად მნიშვნელოვან მოვლენას წარმოადგენს. ადამიანის სრულყოფისა და ბოროტების დაძლევის გზის ძიებას კონფუციანელები ღვთის შეწევნის გარეშე ცდილობენ, ხოლო ამ ძიების მთელი სიმძიმე პიროვნებასა და საზოგადოებაზე გადააქვთ. გარდა ამისა, კონფუციანელობის მიხედვით, პიროვნება დეტერმინირებულია, ერთი მხრივ, ფატალიზმით, მეორე მხრივ, საზოგადოებრივი წესრიგისა და სახელმწიფოს ინტერესების გააბსოლუტურებით, რის გამოც ადამიანი ამ სახელმწიფოს უბრალო შემადგენელ ნაწილადაა ქცეული.
მოამზადა მღვდელმა
ლევან მათეშვილმა
ლევან მათეშვილმა
