იუდაიზმი ებრაელი ხალხის რელიგიაა. ბიბლიით - მოსესგან ებრაელებს მიეცათ სჯული, რომელიც მათ, როგორც ღვთის რჩეულებს, მოამზადებდა ძე ღმერთის განკაცებამდე. ანუ ძველი აღთქმა იყო მომამზადებელი იმ წიაღისა, რომელშიც უნდა შობილიყო მაცხოვარი ჩვენი იესო ქრისტე.

ებრაელი ერი იყო ერთადერთი ერი, რომელსაც ჭეშმარიტი ღმერთის შესახებ ცოდნა თვით უფალმა აუწყა მოსეს პირით. ძველი აღთქმის რელიგია განსაზღვრავდა ებრაელთა ცხოვრებისა და საქმიანობის ყველა ასპექტს - ლოცვით და მსხვერპლშეწირვით დაწყებული, საყოფაცხოვრებო წეს-ჩვეულებებით დამთავრებული, მაგრამ როგორც ბიბლიური ისტორია გვიჩვენებს, ერს მთლიანობაში ძალზე უჭირდა მოსეს მცნებების მიხედვით ცხოვრება, ხშირად მიიდრიკებოდა წარმართობისკენ და უცხო ტომთა "ღმერთებს" სცემდა თაყვანს. ერის ამგვარი განდგომილებისა და უსჯულოების მამხილებელნი იყვნენ წინასწარმეტყველები, რომლებიც დაბნეულ ებრაელობას კვლავ ჭეშმარიტი ღმერთის აღიარებასა და თაყვანისცემას მოუწოდებდნენ.

სულიერი ამპარტავნებით შეპყრობილმა ისრაელმა ვერ შეიცნო ქრისტე ღმერთად და მხსნელად. მისი მესიის მოლოდინი დეფორმირებული გახლდათ. კერძოდ, ელოდა პოლიტიკური ლიდერის მოსვლას, რომელიც არა მარტო რომაელთა ბატონობისგან გაათვისუფლებდა ებრაელებს, არამედ ყველა სხვა ხალხზე გააბატონებდა მათ. ისრაელთა მაშინდელი მენტალიტეტისთვის სრულიად მიუღებელი აღმოჩნდა ის, რომ აბსოლუტურ არსებას, რომელსაც არავითარი საერთო არა აქვს ადამიანთან, შეიძლება ჰყავდეს ძე, და ისიც დამცირებული და ჯვარცმული, ამიტომაც იქცა ქრისტე, როგორც პავლე მოციქული წერს, "იუდეველთათვის საცდურად" და, თუმცა ქრისტეს მოწაფენი და მოციქულები ებრაელები იყვნენ, ერმა მთლიანობაში მაინც უარყო მაცხოვარი. ამის შემდგომ მათ დაკარგეს ღვთის რჩეულობა, ხოლო იუდაური რელიგია ქრისტიანული ეკლესიის დაარსების შემდგომ უქმ იქმნა.

70 წელს რომაელებმა, ებრაელთა აჯანყების საპასუხოდ, დაანგრიეს და მიწასთან გაასწორეს იერუსალიმის ტაძარი, რის შემდეგაც იუდაური ღვთისმსახურება სინაგოგებში (ებრ. ბეთ ჰა-ქნესეთ) ლოცვითა და ბიბლიის (თორის) შესწავლით ამოიწურება. ტაძრის დანგრევის შემდგომ არა მარტო მსხვერპლშეწირვა შეწყდა, არამედ იუდეველებმა ერთიანი სულიერი ცენტრიც დაკარგეს.

იუდაისტური რელიგია შემდგომი საუკუნეების განმავლობაში სხვადასხვა ქვეყანაში გაფანტულ ებრაელთა ნაციონალური კონსოლიდაციისა და ეროვნული თვითშეგნების საფუძველს წარმოადგენდა. მიუხედავად იმისა, რომ ებრაელთა რელიგიური თვალსაზრისი შუა საუკუნეებში არსებითად ძველი აღთქმის წიგნებს (უპირველესად, მოსეს ხუთწიგნეულს - თორას) ემყარებოდა (თორის განმარტებებს "მიდრაში" ეწოდება, იგი ორი სახისაა - დაწერილი (მიდრაშ-გალახა) და დაუწერელი (მიდრაშ-აგადა), ებრაელები აღიარებდნენ ძველ რაბინთა გადმოცემებსაც, რომლებიც თავდაპირველად ზეპირად გადაეცემოდა თაობიდან თაობას, მოგვიანებით კი ისინი ჩაიწერეს და გააერთიანეს "თალმუდის" (მოძღვრება, მეცნიერება) სახელით, რომელიც ებრაელთათვის მეორე კანონად იქცა. თალმუდის ორი სახეობა არსებობს: ბაბილონური და იერუსალიმური ანუ პალესტინური.

შუასაუკუნეობრივი იუდაიზმის წიაღში ჩაისახა ებრაული ფილოსოფიაც, თუმცა მოსეს სჯულისა და ანტიკური ფილოსოფიის დაახლოებას სათავე ჯერ კიდევ ფილონ ალექსანდრიელმა დაუდო. ებრაული ფილოსოფია სამი მიმართულებით განვითარდა: ნეოპლატონური, არისტოტელური და კაბალისტური. პირველი მათგანის მთავარი წარმომადგენელია XI საუკუნეში ესპანეთში მოღვაწე იბნ-გებიროლი, რომელიც სქოლასტიკოსთა შორის ავიცებრონის სახელითაა ცნობილი. არისტოტელური ფილოსოფია დასაბამს იღებს საადია ფაიუმისაგან (IX-XIს.ს.), ხოლო მის ყველაზე დიდ წარმომადგენლად მოსე მაიმონიდი (XIIს.) ითვლება. კაბალა გადმოცემულია ორ წიგნში: "იეცირასა" და "ზოჰარში". პირველი მათგანი ბენ-აკიბას მიეწერება, ხოლო მეორე - მის ვაჟს, სიმონ ბენ იოხიას (IIს.), თუმცა ზოგიერთ მკვლევარს კაბალა მხოლოდ შუა საუკუნეებში შექმნილად მიაჩნია, როდესაც ებრაელებმა არაბთა მეშვეობით ნეოპლატონიზმი გაიცნეს და მისი მისტიციზმის გავლენა განიცადეს. როგორც ჩანს, მიუხედავად ძველი წარმომავლობისა, კაბალისტურმა მოძღვრებამ დასრულებული სახე შუა საუკუნეებში მიიღო. მისი საიდუმლო, ეზოთერული სწავლება უხვად ასაზრდოებდა სხვადასხვა ოკულტურ მიმდინარეობას: ალქიმიიდან მოყოლებული და ანთროპოსოფიით დასრულებული.

კაბალა თავს საიდუმლო მოძღვრებად ასაღებს. კაბალისტების მიხედვით, საღმრთო წერილის გარეგანი შინაარსის ქვეშ უფრო ღრმა და მისტიკური აზრია დაფარული და სწორედ იგია სრული და საბოლოო ჭეშმარიტების წყარო, რომელიც ღმერთმა გაანდო მოსეს და ზეპირად გადადიოდა თაობიდან თაობაში, ვიდრე საბოლოოდ კაბალისტურ წიგნებში არ იქნა ჩაწერილი. ზოგჯერ კაბალას ებრაულ გნოსტიციზმადაც მიიჩნევენ.

კაბალისტები თვითმყოფ ღვთაებრივ პრინციპს განიხილავენ, როგორც ერთგვაროვან, განუსაზღვრელსა და მარტივ ერთობას, რომელიც თავისი აბსოლუტური ტრანსცენდენტურობით არის საკუთრივ არარაღაც (ენ-სოფი), მაგრამ იგი იმავდროულად მაინც ყველაფერია, რადგანაც ყველაფერი მისგან იღებს დასაბამს.

ენ-სოფი არის დასაბამიერი ნათელი, რომელიც თავდაპირველად მთელ სივრცეს ავსებდა, მაგრამ იმისთვის, რომ რაღაც სხვა შექმნილიყო, მან თვითკონდენსაცია მოახდინა და ამ გზით წარმოქმნა სიცარიელე, რომელიც შემდეგ მისგანვე მომდინარე ზომიერი და თანდათანობით კლებადი შუქით აავსო. ასე დაუდო დასაბამი ღმერთმა საგნებს, ამიტომაც, კაბალისტების აზრით, როცა ამბობენ, ღმერთმა სამყარო "არაფრისგან" შექმნაო, "არაფერში" ის გონით მიუწვდომელი ყოფიერება იგულისხმება, რომელშიც უნდა მოვიაზროთ ღმერთი თავისი თვითმყოფადობით, ხოლო ის, რასაც "სამყაროს შექმნას" ვუწოდებთ, სხვა არა არის რა, თუ არა სამყაროს ემანაცია ღვთაებრივი "არაფრისგან". აქ აშკარად ჩანს ნეოპლატონისტური ემანაციური პანთეიზმის გავლენა. პირველი, რაც ამ გზით წარმოდგება ღვთის, როგორც დასაბამიერი ნათელისგან, არის პირველი კაცი ადამ კადმონი, რომელშიც განუსაზღვრელი პირველად გადადის განსაზღვრულში. იგი მთელი "შესაქმის" პროტოტიპია, ყველა არსების ერთობ-
ლიობა, მარადიული სიბრძნე. ღმერთის ჭეშმარიტი ძე, მასში, როგორც მიკროკოსმოსში, კონცენტრირებულია მთელი სამყაროსეული ყოფიერება.

ადამ კადმონის მეშვეობით ღვთისგან ემანირდება ათი სეფიროთი. მათი განხილვა ორმაგი თვალსაზრისით შეიძლება: ერთი მხრივ - ღმერთთან, ხოლო მეორე მხრივ - სამყაროსთან მიმართებით. პირველ შემთხვევაში ისინი ღმერთის შემოქმედებით ატრიბუტებად, მისი გამოვლენილი არსებობის მოდუსებად გვევლინებიან, ამიტომაც კაბალისტები მათ ღვთაებრივ სახეებს უწოდებენ. ე.ი. ღმერთი სეფიროთების სახით ვლინდება და მათივე მეშვეობით შეიმეცნება. სეფიროთების შუაგულშია ადამ კადმონი, რომელსაც ამის გამო შეიძლება მათი ერთობა ეწოდოს. სამყაროსთან მიმართებით კაბალისტებს სეფიროთები ათი სხივმფინარე კონცენტრული წრის სახით წარმოუდგენიათ. ისინი ღვთისგან იღებენ დასაბამს და ამრიგად განაპირობებენ სამყაროს დაბადებას.

ღვთის ატრიბუტად თუ გამოვლინებად წარმოსახული სეფიროთები სამ-სამადაა დაჯგუფებული. ისინი ერთმანეთს ექვემდებარებიან, რის შედეგადაც მიიღება სამგზისი სამება. მას ემატება მეათე სეფირა, როგორც სამივე სამების საერთო შედეგი.

პირველი და უმაღლესი სამება მოიცავს: გვირგვინს, სიბრძნესა და გონებას. მეორე სამება ასე წარმოგვიდგება: მშვენიერება, მოწყალება და სამართლიანობა, ხოლო მესამე აერთიანებს: საფუძველს, ზეიმს და დიდებას. უკანასკნელი, მეათე სეფირაა მეუფება - დანარჩენ სეფრათა შორის არსებული ჰარმონიისა და სამყაროზე მათი აბსოლუტური მბრძანებლობის გამოხატულება.

სეფიროთები ის საზღვრებია, რომლებითაც ღვთაებრივი ყოფიერება თვითონვე იფარგლავს თავს.

თუ სეფიროთებს სამყაროსთან მათი მიმართების მიხედვით განვიხილავთ, რადგან ისინი, როგორც ღვთაებრივი ემანაციები, განაპირობებენ სამყაროს დაბადებას, აქაც საქმე გვაქვს სამგზის სამნაწილედობასთან, სეფიროთთა სამგზისი სამების შესაბამისად არსებობს სამი სამყარო:

1. ბერია - უპირველესი და უზენაესი სეფირა არის ე.წ. "შინაგანი" ცა, ღვთის უშუალო საყდარი და ინტელიგიბელურ სულთა სავანე.

2. იეცირა - მოსდევს ბერიას და სამი საშუალო სეფირის საბრძანისია.

იგია "გარეგანი" ცა, უზენაესი და უნეტარესი სხეულებით მოსილი ანგელოზების სავანე. ანგელოზთა სავანეში დგას მეტატრონოსი.

3. ასია - ქვედა სამყარო. აქ სამი უკანასკნელი სეფირა მბრძანებლობს. იგი ელემენტთა და ბუნების სამყაროა.

ამ სამი სამყაროს ზემოთ დგას პირველნიმუშთა სამყარო - აცილუთი. მას ისე მიემართება ზემოხსენებული სამი სამყარო, როგორც ასლი დედანს. იგი არსებითად სხვა არაფერია, თუ არა თვით ადამ კადმონი, ვინაიდან სწორედ ის აერთიანებს თავის თავში ყველა იდეას, როგორც ყოველი საგნის პირველნიმუშს, მას შუალედური ადგილი უჭირავს ღვთაებრივსა და შექმნილ სამყაროთა შორის. თავის მხრივ, ბერიას, იეცირასა და ასიას შორისაც ისეთივე თანაფარდობა არსებობს, როგორც პირველნიმუშსა და მის ხატს შორის, ანუ უფრო მაღალი სამყარო მომდევნოს პირველნიმუშია.

ყველაზე დაბალ საფეხურზე ემანაციური ნაკადი მატერიაში გადადის, რომელიც იმის შედეგად იქმნება, რომ ღმერთიდან გამონაშუქი ნათელი თავისი პირველწყაროდან უკიდურესი სიშორის ზღვარზე თითქმის ქრება და იშრიტება. იგია მიმქრალი ნათელი, სიბნელე და რაკი სიბნელე უპირისპირდება სინათლეს, ხოლო ეს უკანასკნელი კი სიკეთეა, ამიტომ მატერია ბოროტების საუფლოა. სიბნელეა ბოროტ სულთა და მათი მთავრის, სამაელის საბრძანისი. ამრიგად, კაბალა ბოროტების საწყისად მატერიის აღიარებით უპირისპირდება ბოროტებაზე ბიბლიურ შეხედულებას (რომლის მიხედვითაც ღმერთმა ყოველივე კეთილად შექმნა) და ნეოპლატონურ პოზიციაზე დგება.

კაბალისტები ლაპარაკობენ უწინ არსებულ სამყაროზე, რომელიც წინ უსწრებდა აწინდელს, მაგრამ ამ უკანასკნელის შექმნამდე დაიღუპა, რის მიზეზადაც ისინი ანგელოზთა დაცემას ასახელებენ. ანგელოზი ოდინდელი სამყაროს მბრძანებელი იყო, მაგრამ სცოდა და ციდან ჩამოაგდეს. ამასთან ერთად, დაიქცა თვით ის სამყაროც, რომლის ნანგრევებიდან აღდგა ახალი, მისი მბრძანებელი კი ადამიანია.

კაბალისტური ანთროპოლოგია ადამიანში სხეულსა და სულს განასხვავებს, ხოლო ამ უკანასკნელს სამნაწილედად განიხილავს. ესენია: ნეფეში, რუახი და ნეშამა. ისინი სამ სამყაროს შეესაბამებიან: ნეფეში - ასიას, რუახი - იეცირას, ხოლო ნეშამა - ბერიას. ნეფეში - ცხოველური სიცოცხლისა და გრძნობადი აღქმის საწყისია, ნეშამა - წმინდა ინტელიგენციისა, სული, რომელსაც ბოროტის ქმნა არ ძალუძს. რაც შეეხება რუახს, იგი ამ ორს შორის დგას, როგორც ზნეობრივი ცხოვრების სუბიექტი. ამის შესაბამისად, თუ რუახი ნეშამას ემორჩილება, ადამიანი სათნო და კეთილია და პირიქით, ბიწიერია, თუ რუახი ნეფეშს, ანუ ქვენა გრძნობებს მორჩილებს.

სულის სამნაწილედობას კაბალისტები მისი წინარე არსებობის თეორიას უკავშირებენ. თუმცა სულის სხეულთან შეერთებას, ორიგენესგან განსხვავებით, სულის ცოდვით დაცემის შედეგად არ მიიჩნევენ. მათი აზრით, ამგვარი შეერთების მიზეზი ისაა, რომ სულს წინასწარგანჩინებით ხვდება ასეთი ხვედრი: სხეულში ცხოვრებით მან უნდა მოიხადოს თავისი ვალი და აღასრულოს თავისი ამქვეყნიური დანიშნულება. კაბალისტების მტკიცებით, სული, რომელიც ბოროტად იყენებს თავისუფლებას ამქვეყნად, ჯერ კიდევ თავის ზესხეულებრივ არსებობაში თანდათანობით შორდებოდა ღმერთს და სწორედ ეს გახდა მისი ზნეობრივი დაცემის მიზეზი.

კაბალა აღიარებს სულთა ტრანსმიგრაციის - მათი გადასახლებისა და გარდასხეულების თეორიას. იმისთვის, რომ აბსოლუტური არსების წიაღს დაუბრუნდნენ, სულებმა თავიანთი სრულქმნილება უნდა განავითარონ ათასგვარი განსაცდელისა და გამოცდის გავლით და ასე მიაღწიონ თავიანთი წარმომავლობის შემეცნებას. თუკი ერთი სიცოცხლის მანძილზე ვერ შეძლეს ამ ამოცანის შესრულება, მაშინ სულები სხვა სხეულში უნდა გადასახლდნენ. საბოლოოდ, ისინი მაინც უბრუნდებიან ღმერთს და მის წიაღში განიღმრთობიან.

კაბალისტების ამგვარი თვალსაზრისი, ერთი მხრივ, ძალზე წააგავს სულთა შესახებ პლატონურ სწავლებას, მეორე მხრივ კი, ინდუიზმისთვის დამახასიათებელ მეტემფსიქოზის (რეინკარნაციის) თეორიას ეხმაურება. კაბალისტიკის ამ მოკლე მიმოხილვიდანაც ჩანს, რომ გვიანდელი იუდაიზმი საკმაოდ დასცილდა ძველაღთქმისეულ იუდაიზმს, ამიტომაც ზოგიერთი მკვლევარი ებრაელთა დღევანდელ რელიგიას ნეოიუდაიზმად მოიხსენიებს. ამას გარდა, იუდაიზმი და, კერძოდ, მისი მისტიკური სწავლება მკვეთრად დაუპირისპირდა ქრისტიანობას და დიდი ხნით მოწამლა ევროპის სულიერი ატმოსფერო.