გარკვეულ კონკრეტულ ადგილზე ევქარისტიული საიდუმლოს აღსასრულებლად შეკრებილთათვის ეკლესიას სპეციალური საორგანიზაციო წესების შემუშავება ესაჭიროებოდა. ევქარისტია განიხილებოდა, როგორც საიდუმლო სერობის ერთგვარი "გამეორება" და ამიტომ ეკლესიის რომელიმე წევრს იესო ქრისტეს ადგილი უნდა დაეკავებინა. წმინდა ეგნატე ევქარისტიული კრების თავს ყოველთვის "ეპისკოპოსად" იხსენიებს და ამით მას იერარქიის საკითხში ის სიცხადე შემოაქვს, რომელიც ახალი აღთქმის ტერმინოლოგიაში არ არის გამოკვეთილი. მაგალითად: ახალ აღთქმაში "ეპისკოპოსსა" და "პრესვიტერს" ანუ ხუცესს შორის ჯერ კიდევ არ არის ზღვარი დადებული. ამ ტერმინების არაერთგვაროვანმა გამოყენებამ ეკლესიური მსახურების საკითხებთან დაკავშირებით მრავალი საღვთისმეტყველო და ისტორიული დავა გამოიწვია. იმ ფაქტმა, რომ ქრისტიანული წელთაღრიცხვის პირველი საუკუნის მიჯნაზე ეპისკოპოსის, როგორც ადგილობრივი თემის წინამძღოლის, შესახებ არაორაზროვნად მხოლოდ წმინდა ეგნატი საუბრობდა, ზოგიერთ ისტორიკოსს აფიქრებინა, რომ ეკლესიაში ასეთი იერარქიული სტრუქტურა თავად ეგნატეს მიერაა შემოიტანილი და ამით მან ძველ წესებთან შედარებით მნიშვნელოვანი სიახლე დაამკვიდრა.

ასეთი მოსაზრება ნაკლებად სავარაუდოდ შეიძლება ჩაითვალოს, რადგან წმინდა ეგნატეს ასეთი სიახლის დანერგვის უფლებამოსილება არ გააჩნდა. იმ შემთხვევაშიც კი, მას რომ ნდომოდა იერარქიაში სრულიად ახალი თანმიმდევრობის შემოღება, ეს უეჭველად მისი თანამედროვეების სერიოზულ გამოხმაურებასა და დიდ წინააღმდეგობას გამოიწვევდა. ყოველ შემთხვევაში, "მონარქიული ეპისკოპატის" (ასე უწოდებენ თანამედროვე ღვთისმეტყველები ეგნატე ანტიოქიელის მიერ აღწერილ ეკლესიურ იერარქიას) იდეის წინააღმდეგ გამოთქმულ არც ერთ აზრს ჩვენამდე არ მოუღწევია. ყოველგვარი "რევოლუციური" იდეის წინააღმდეგ მეტყველებს თვითონ წმინდა ეგნატეს წერილების შინაარსიც: ის მრევლში ადგილობრივი ეპისკოპოსის როლის შესახებ აბსოლუტურად ორდინარული, ჩვეულებრივი ტონით საუბრობს.

უფრო ადრეულ ისტორიულ წყაროებში "მონარქიული ეპისკოპატის" შესახებ დუმილის მიზეზად ის უნდა მივიჩნიოთ, რომ იმდროინდელი ქრისტიანი ავტორებისათვის იერარქია, ანუ ყოველ ადგილობრივ ეკლესიაში ერთი ეპისკოპოსი, ეკლესიის ორგანიზების ერთადერთ შესაძლებელ და ლოგიკურ ფორმად მიიჩნეოდა და ეს საკითხი არანაირ კომენტარს არ საჭიროებდა. ეს არ იყო რაიმე "დამატებითი დადგენილება", მორწმუნეებს სათავეში სავსებით ბუნებრივად ედგათ ადამიანი, რომელიც თავისი იერარქიული მდგომარეობით მათთვის მაცხოვრის ხატს განასახიერებდა.

ამდენად, თანამედროვე მეცნიერთა შორის არსებული შეხედულება, რომ "მონარქიული ეპისკოპატი" დასაწყისში არ არსებობდა, და მისი შექმნა მხოლოდ მოგვიანებით, ქრისტიანული ორგანიზაციის საჭიროებამ განაპირობა, მცდარ მოსაზრებად უნდა მივიჩნიოთ. როგორც ჩანს, ეკლესიაში მონარქიული სტრუქტურა თავიდანვე არსებობდა, მაგრამ წმინდა ეგნატემდე ტერმინი "ეპისკოპოსი" ჯერ კიდევ არ იყო დამკვიდრებული. თუ იმის შესაბამისად ვიმსჯელებთ, თუ როგორ აღგვიწერს "საქმე წმიდათა მოციქულთა" წმინდა პეტრესა და იაკობის მოღვაწეობას, ნათლად დავინახავთ, რომ ისინი იყვნენ იერუსალიმის პირველქრისტიანული თემების პირველი ეპისკოპოსები. ისინი სპეციალურად არავის დაუდგენია, მაგრამ მათი ფუნქციები ეკლესიის შინაგანი ბუნებიდან თავისთავად გამომდინარეობდა. შესაბამისად ნათელი ხდება, რომ ასეთ სპონტანურ პროცესში რაიმე ფუნქციის ხელოვნურად შემოტანა სერიოზულ წინააღმდეგობას უეჭველად გამოიწვევდა. ამის დასტურად შეიძლება წარმოვიდგინოთ ის ღია წინააღმდეგობები, რომელსაც მოციქული პავლეს მისია წარმართების მხრიდან წააწყდა. ხოლო მაგალითისათვის მოვიყვანთ წმინდა ეგნატეს სიტყვებს ეკლესიის შესახებ:

"...ერთსა სარწმუნოებასა და ერთსა ქადაგებასა და ერთსა მადლობასა ზედა ეგნეთ. რამეთუ ერთ არს ხორცი უფლისა ჩუენისა იესუ ქრისტე და ერთი სისხლი მისი, რომელ ჩუენთვის დაითხია. და რამეთუ ერთი პური განიტეხა ყოველთათვის და ერთი სასუმელი განეყო ყოველთა, და ერთი საკურთხეველი აღმართებულ არს ყოველთა ეკლესიათა შინა, და ერთი ეპისკოპოსი მღდელთა თანა და დიაკონთა. ჩემთანა მონათა ღმრთისათა" ("ფილადელფელთა მიმართ" 4).

ერთი ხორცი, ერთი სასმელი, ერთი სამსხვერპლო, ერთი ეპისკოპოსი - ყოველივე ეს იმის გამოა, რომ ევქარისტიული ერთობა საყოველთაოა და კრებაც ერთიანია. მასში არ შეიძლება იყოს რაიმე განყოფა და ის არ შეიძლება რომელიმე ცალკეული პირის რაიმე კერძო ღონისძიებად გადაიქცეს...

გამორჩეულად, როგორც ყოველგვარი ბოროტების საწყისს, განერიდეთ ყოველგვარ განყოფას... "და ყოველნივე ეპისკოპოსსა თქუენსა ჰმორჩილობდით, ვითარცა ქრისტე - მამასა, ხოლო მღდელთა - ვითარცა მოციქულთა, ხოლო დიაკონთაგან ესრეთ შეიკდემდით, ვითარცა მსახურთაგან წმიდისა საკურთხეველისათა და ქრისტეს მცნებისა მორჩილთა" ("ზმირნელთა მიმართ" 8).

ეს განუზომლად მნიშვნელოვანი ტექსტი იმითაა საინტერესო, რომ მასში "უხუცესებსა" (პრესვიტერებს) და მოციქულებს შორის ურთიერთმიმართება მოჩანს. ადრეულ ქრისტიანულ ლიტერატურაში არ იკვეთება, რომ ეპისკოპატის გაჩენა პირდაპირ არის დაკავშირებული მოციქულებთან. ეს არ ნიშნავს, რომ ადრეულ ქრისტიანულ ეკლესიაში სამოციქულო მიმღეობა არ მოქმედებდა, აქ უბრალოდ უნდა გავითვალისწინოთ, რომ იმ დროს მოციქულებრივ და საეპისკოპოსო მსახურებას სხვადასხვა ფუნქცია ჰქონდა, სხვადასხვაგვარად აღიქმებოდა და ხორციელდებოდა. მოციქულებრივი მსახურება უწინარესად მისიას და ქრისტიანობის სწრაფად, საყოველთაოდ აქტიურ გავრცელებას გულისხმობდა. შეადარეთ: "წარვედით და მოიმოწაფენით ყოველნი წარმართნი და ნათელ-სცემდით მათ სახელითა მამისაითა და ძისაითა და სულისა წმიდისაითა" (მათ. 28:19), ხოლო ეპისკოპოსის ფუნქცია ერთი რომელიმე ქრისტიანული სათემოს მუდმივი ხელმძღვანელობა იყო. საეპისკოპოსოს მოციქულებრივი მემკვიდრეობითობა "მოციქულებრივად" იმის გამო იწოდება, რომ იმდროინდელი ეპისკოპოსები მოციქულთა თანამედროვენი იყვნენ და რაც მთავარია, მოციქულთა მიერ სულიწმინდის ძალით იყვნენ ხელდასხმულნი, მათ მიმართაა დაწერილი: "ეკრძალენით უკუე თავთა თქუენთა და ყოველსავე სამწყსოსა, რომელსა-ეგე თქუენ სულმან წმიდამან დაგადგინნა მოღუაწედ და მწყსად ეკლესიასა უფლისა ღმრთისასა, რომელი მოიგო სისხლითა თვისითა" (საქ. 20:28). მაგრამ ეპისკოპოსები მოციქულები არ არიან. ეპისკოპოსების მოღვაწეობა პირდაპირ არის დაკავშირებული ადგილობრივი თემის ორგანიზებასა და მორწმუნეების ევქარისტიულ წინამძღოლობასთან. ეპისკოპოსი მთელ ეკლესიასთან ერთგვარ ქორწინებრივ კავშირში იმყოფება და ეკლესიის სახელი მისი სახელის ნაწილი ხდება (გრიგოლ ნოსელი, ფილარეტ კიეველი). მოციქულის მოღვაწეობა კი ერთი ადგილიდან მეორეზე გადაადგილებას, მუდმივ მოძრაობას მოითხოვს. პირველი საუკუნის მიწურულის ძეგლი "მოძღვრება თორმეტი მოციქულისა" ("დიდაქე") გვამცნობს, რომ მოციქული ერთ ადგილზე ერთ დღეზე მეტხანს არ უნდა გაჩერებულიყო. აუცილებლობის შემთხვევაში შესაძლებელი იყო კიდევ ერთ დღეს დარჩენა. მაგრამ თუ ერთ ადგილზე სამ დღეს გაატარებდა, ის მოციქული კი არა, ცრუ წინასწარმეტყველი გამოდიოდა.

ეპისკოპოსის როლი წმინდა ეგნატეს შემდეგნაირად აქვს აღწერილი:

"და ნურარასმცა ვინ იქმს, თვინიერ ეპისკოპოსისა, განსაგებელსა ეკლესიისასა. და იგიმცა შერაცხილ არს მტკიცედ და მადლიერ, არამედ რომელი ეპისკოპოსმან განაწესოს და რომელი მან ბრძამოს" ("ზმირნელთა მიმართ" 8).

ამგვარად, ეპისკოპოსი პასუხისმგებელი იყო ყველაფერზე, რაც მის სამწყსოში ხდებოდა და მით უმეტეს მისი მთავარი ყურადღება ევქარისტიის აღსრულებაზე უნდა მიმართულიყო. მხოლოდ მომდევნო წლებში, ისტორიული განვითარების პროცესში, ეპისკოპოსმა თავისი პირველადი ფუნქცია შეიცვალა და ფაქტობრივად რამდენიმე ევქარისტიული თემის მმართველ ადმინისტრატორად გადაიქცა. ჩვენს სინამდვილეში ეპისკოპოსის ფუნქციას მღვდელი ახორციელებს.

"და სადაცა იყოს ეპისკოპოსი, მუნცა არს ყოველი სამრევლოი; ვითარცა-იგი: სადაცა ქრისტე იყოს, ყოველნივე მხედრობანი ცათანი მის წინაშე მდგომარენი არიან" (იქვე).

ქრისტიანობის ისტორიაში პირველად ამ ტექსტში ვხვდებით ეკლესიის საყოველთაობის გაგებას. ადრექრისტიანულ ლიტერატურაში ამ გამოთქმას არ გააჩნდა საყოველთაო გეოგრაფიული მნიშვნელობა და ის მხოლოდ ეკლესიის "სისავსეს" გულისხმობდა. ეკლესიის კათოლიკურობის არსი ისეთ თემშიც შეიძლება ხორციელდეს, რომელიც მხოლოდ ორი ადამიანისაგან შედგება. ყველაფერი იმაზეა დამოკიდებული, რა მიზნით შეიკრიბნენ ეს ადამიანები. კრებამ ეკლესიის შინაარსი რომ შეიძინოს, მასში იესო ქრისტე უნდა იმყოფებოდეს, თავის სამწყსოში კი მაცხოვარი მხოლოდ ევქარისტიული საიდუმლოს აღმსრულებელი ეპისკოპოსის შემთხვევაში შეიძლება იყოს. ამიტომ "არა ჯერ-არს თვინიერ ეპისკოპოსისა არცა ნათლვაი, არცა წირვაი, არცა შესაწირავის აღებაი, არცა საჯარო შეკრებაი, არცა ანდმანთა და სერობათა აღსრულებაი; არამედ, რაოდენიცა მას ჯერ-უჩნდეს, იგიცა სათნო არს ღმრთისა. და რომელიცა ესრეთ იქმნებოდის, მტკიცე არს იგი და სავსე მადლითა" (იქვე).

ეკლესიის კათოლიკურობა (ანუ საყოველთაობა) ყოველ ადგილობრივ ეკლესიაში ხორციელდება. ამ თვალსაზრისით ყოველი ეკლესია, რომელიც თავის პროტოტიპად იოანე ღვთისმეტყველის გამოცხადების მეოთხე თავში აღწერილ ეკლესიას მიიჩნევს, თანასწორი და ერთმანეთის იდენტურია. ასევე ყოველი ეპისკოპოსი ერთმანეთის თანასწორია, რადგან ყოველი უშუალოდ იესო ქრისტეს მიმდევარია და ყოველი მათგანი ყველგან და ყოველთვის ერთსა და იგივე ევქარისტიას აღასრულებს. განსხვავება ეპიაკოპოსთა შორის (ასე მაგალითად, არქიეპისკოპოსებს, მეტროპოლიტებსა და პატრიარქებს) მხოლოდ ადმინისტრაციულ ხასიათს ატარებს. რომის კათოლიკურ ეკლესიასთან ჩვენი უთანხმოების ერთ-ერთი მიზეზი სწორედ ის არის, რომ ეს უკანასკნელნი რომის ეპისკოპოსს (პაპს) ყველა სხვა ეპისკოპოსზე უფრო მაღალ და ავორიტეტულ უფლებამოსილებებს მიაწერენ.

კათოლიკური ეკლესიის აპოლოგეტებს საბუთად მოჰყავთ ეგნატე ღმერთშემოსილის მოკითხვა, რომლითაც იწყება ეპისტოლეთი "ჰრომაელთა მიმართ":

"ეგნატე ღმერთშემოსილი, შეწყალებულსა დიდებითა მაღლისა ღმრთისა მამისაითა და იესუ ქრისტეს მხოლოდშობილისა ძისა მისისაითა, წმიდასა ეკლესიასა და განათლებულსა ნებითა ღმრთისა ყოველთა შემოქმედისაითა, რომელი-იგი არს, და სიყუარულითა და სარწმუნოებითა იესუ ქრისტეს - ღმრთისა და მაცხოვრისა ჩუენისაითა და მადლითა სულისა წმიდისაითა, რომელი-იგი მკვიდრ არს ღმრთივბრწყინვალედ სოფელსა შინა ჰრომაელთასა, ღირსსა ღმრთისასა, ღმრთივშუენიერსა, ღირსსა ნეტარებისასა, ღირსსა ქებისასა, ღირსსა პატივისასა, ღირსსა სურვილისასა და წინამძღუარსა სიყუარულისასა" (ჰრომაელთა მიმართ 1).

მიუხედავად იმისა, რომ მოკითხვა აღვსილია აღმატებული ხარისხით - ეს მაინც ჩვეულებრივი აღმოსავლური მჭევრმეტყველების ნიმუშია და ამ ტექსტის მიხედვით რომის ეკლესიის უპირატესად წარმოდგენა უბრალოდ შეუძლებელია. ეკლესიის შესახებ საკუთარი სწავლების შესაბამისად, წმინდა ეგნატე რომის ეკლესიას მიმართავს, როგორც თავის არეალში მყოფი ეკლესიების წინამძღოლს, ხოლო სიტყვები: "წინამძღუარსა სიყუარულისასა", პაპის ტიტულის რაიმე ამბიციური მდგომარეობის დასაბუთებად ნამდვილად გამოუსადეგარია, მით უმეტეს, რომ არც მოკითხვაში და არც მთლიანად გზავნილებაში რომის ეპისკოპოსი საერთოდ არ არის ნახსენები.

* * *
ეგნატე ანტიოქიელის სახელთან მჭიდროდაა დაკავშირებული მისი მეგობარი, წმინდა პოლიკარპე სმირნელი, რომელმაც წმინდა ეგნატეს წერილები შეაგროვა და გამოსცა (პოლიკარპეს მოსწავლის, წმინდა ირინეოს სმირნელის ცნობით, თავად წმინდა პოლიკარპე სამოძღვრო ხასიათის წერილებს წერდა და მეზობელ ეკლესიებში აგზავნიდა). ეფესოში წმინდა პოლიკარპე წმინდა იოანე ღვთისმეტყველს მოწაფეობდა და შესაბამისად, ისევე, როგორც წმინდა ეგნატე, ტრადიციული მცირეაზიული სკოლის წარმომადგენელი იყო. ამასთან, ყურადსაღებია ევსების "საეკლესიო ისტორიაში" წარმოდგენილი პასექის დღესთან დაკავშირებული პოლიკარპეს კონფლიქტი რომის ეკლესიასთან.

იოანეს სახარებისეული სიმბოლიკის შესაბამისად, სადაც იესო ქრისტე წარმოდგენილია როგორც ტარიგი ღმრთისა, მცირე აზიაში პასექს ნისანის თვის მეთოთხმეტე დღეს, ანუ იუდეველების პასექის დღეს აღნიშნავდნენ (ყველა მახარებელი ერთსულოვნად მოწმობს, რომ მაცხოვრის ჯვარცმა პარასკევს მოხდა, ხოლო საიდუმლო სერობა ხუთშაბათს ჩატარდა, მაგრამ იოანეს სახარების მიხედვით იმ წელს პასექი შაბათს დაემთხვა. სინოპტიკური სახარებების მიხედვით, როგორც აღვნიშნეთ - პარასკევს. შესაბამისად, იოანეს სახარების მიხედვით საიდუმლო სერობა მაცხოვრის ბოლო ტრაპეზი იყო, ხოლო დანარჩენი სამი სახარებიდან გამოდის, რომ ეს მაცხოვრის ბოლო პასექი იყო. ამიტომ, სინოპტიკური სახარებები პასქალურ მსხვერპლშეწირვას საიდუმლო სერობასთან აკავშირებენ, ხოლო იოანეს სახარება იმავე პასქალურ მსხვერპლშეწირვას იესო ქრისტეს ჯვარცმასთან აკავშირებს). მცირე აზიაში მაცხოვრის გვერდის განგმირვის, მისი გვერდიდან სისხლისა და წყლის გამოსვლისა და ძვლის უმუსვრელობის სიმბოლიკაში (იოან. 19:36-38) იესო ქრისტესა და პასექის კრავს შორის კავშირს ხედავდნენ. პასექი რომში, სინოპტიკური სახარებების (მათეს, მარკოზისა და ლუკას) ქრონოლოგიის შესაბამისად, მეთოთხმეტე ნისანის დღის მომდევნო კვირას აღინიშნებოდა. ამ ორ წესს შორის სხვაობა საბოლოოდ ლიტურგიული და კალენდარული პრაქტიკის სხვაობამდე მიდიოდა. 155 წელს, პრობლემის მოსაგვარებლად, წმინდა პოლიკარპე რომში გაემგზავრა. იმ დროისათვის რომში ლიტურგიის მხოლოდ კვირა დღეს ჩატარებას ფესვები უკვე ღრმად ჰქონდა გადგმული და ამიტომ მცირეაზიული კალენდრის დამკვიდრების მცდელობა რომში წარუმატებლად დასრულდა. საბოლოოდ ერთდროულად პასექის ჩატარების საკითხი მხოლოდ 325 წელს, ნიკეის კრებაზე გადაწყდა. შესაბამისად, ნისანის თვის მეთოთხმეტე დღეს პასექის აღნიშვნის პრაქტიკა დაგმობილ იქნა და ე. წ. "კვადროდეციმანობა" ერესად გამოცხადდა.

ჩვენამდე წმინდა პოლიკარპესთან დაკავშირებულმა მხოლოდ სამმა დოკუმენტმა მოაღწია, ესენია: წმინდა ეგნატეს წერილი პოლიკარპესადმი, თავად პოლიკარპეს ეპისტოლე "ფილიპელთა მიმართ" და ევსები კესარიელის "პოლიკარპე სმირნელის მარტვილობა". აქ ჩვენ ვხედავთ მოწამეთა და მათი ნაწილების თაყვანისცემის ამსახველ პირველ წყაროებს, წამების დღის დაბადების დღედ დამკვიდრების მაგალითებს. ისევე, როგორც წმინდა ეგნატესთან, აქ ჩვენ ისეთ მოგზაურ ეკლესიას ვხედავთ, რომელსაც ამქვეყნად მუდმივი სამკვიდრებელი არ გააჩნია.