როგორც უკვე აღინიშნა, რწმენით გადარჩენის საღვთისმეტყველო-ისტორიული საფუძვლები ადამიანის ცოდვიდან გამოხსნის შუა საუკუნეების დამთრგუნველ კათოლიკურ გაურკვევლობასთან იყო დაკავშირებული. ადამიანი ყოველთვის ცდილობს საკუთარი მომავალი ისეთი მდგომარეობით უზრუნველყოს, რომელიც "დარწმუნებს, რომ გარკვეული პირობების შესრულების შემთხვევაში ის ცოდვის შედეგებიდან განთავისუფლებული იქნება". რეფორმაციამ საერთო რელიგიურ თვითშეგნებას ის მოუტანა, რაც ვერ შეძლო კათოლიკობამ, რადგან ამ უკანასკნელმა გადარჩენის ისეთი რწმენა ვერ დაამკვიდრა, როგორიც პროტესტანტულ რწმენასთან ერთად ჩნდება. ნიშანდობლივია, რომ სწორედ ეს გარანტირებული გადარჩენის გრძნობა აშორებს პროტესტანტულ თვითშეგრძნებას მართლმადიდებლური ტრადიციისაგან, რადგან საიქიო ცხოვრებისათვის განკუთვნილ, სწორედ ასეთი უმოქმედობით წარმოშობილ გარანტიებზე ამბობს უარს მართლმადიდებლობა. გარკვეული თვალსაზრისით ჩვენ შეგვიძლია განვაცხადოთ, რომ რწმენით გამართლება, რომელსაც ზოგადი გამართლების სახე აქვს, სულიერად სუსტი ადამიანის ღვთისმეტყველური საშუალებებით დაცვაა. ეს რწმენა ყალბია და იმას სჭირდება, ვისაც ადვილად და დაუმსახურებლად სურს "გაექცეს მომავალ რისხვას" და როგორც ლუთერი ბრძანებს - ღია კარის გავლით ანაზდად აღმოჩნდეს სამოთხეში.

ამრიგად, მიუხედავად იმისა, რომ რეფორმაციამ ცოდვიდან გამოხსნის საქმეში ადამიანის დამონების კათოლიკურ საჭიროებაზე უარი განაცხადა, ადამიანის ღმერთთან ურთიერთობის კათოლიკური ლოგიკა მან მაინც შეინარჩუნა. ამ ლოგიკის მიხედვით კი, ისევე როგორც კათოლიკობაში, ღმერთი პროტესტანტიზმშიც ებრძვის და ემტერება დაცემულ კაცობრიობას. პატრიარქმა სერგიმ ასე დაახასიათა ამგვარი პროტესტანტული მსოფლმხედველობა: "პროტესტანტული სწავლების მიხედვით ირკვევა, რომ ღმერთი ადამიანზე ყოველთვის განრისხებული იყო... შემდეგ უფალმა იესო ქრისტესადმი ადამიანის რწმენა დაინახა და შემოირიგა იგი. ეს შემორიგებული ადამიანი კვლავაც სცოდავს, მაგრამ ამ ახალი ცოდვების გამო მას ღვთისგან პასუხი აღარ მოეთხოვება".

შესაბამისად, ადამიანისა და ღმერთის ურთიერთობაში ცოდვის ტყვეობიდან გამოხსნისა და ადამიანის გამართლების არსიც განსხვავებული შინაარსით გამოვლინდა. მისი მიზანი ცოდვებისაგან განთავისუფლების ნაცვლად ცოდვების გამო სასჯელისაგან თავის გამოხსნა გახდა, რაც უშუალოდ მხოლოდ ღმერთის ნებით შეიძლება განხორციელდეს. გამოდის, რომ პროტესტანტული თვალსაზრისით ადამიანის გამოხსნის პროცესი "წარმოადგენს აქტს, რომელიც უშუალოდ ღმერთში და არა ადამიანში ხორციელდება". სხვა საქმეა მართლმადიდებლური თვალსაზრისი, რომელიც ადამიანს ცოდვებისაგან განწმენდას და ცოდვისადმი მიდრეკილებისაგან განთავისუფლებას მოუწოდებს და ეს ცვლილებები უშუალოდ ადამიანში უნდა განხორციელდეს. დასავლეთის როგორც კათოლიკური, ისე პროტესტანტული ქრისტიანობა უპირატესად იმ გზებს დაეძებდა, თუ როგორ გამხდარიყო ღმერთი ადამიანის მიმართ ლოიალური. ქრისტიანული აღმოსავლეთი კი ადამიანს ყოველთვის მოუწოდებდა, ღმერთის მიმართ თვითონ შეეცვალა დამოკიდებულება, რადგან მართლმადიდებლობა მიიჩნევს, რომ უფალი თავისი ქმნილებისადმი ყოველთვის უცვალებელი და დიდი სიყვარულით არის განწყობილი. რაც შეეხება დასავლეთს, ის მუდმივად საგონებელში იყო და როგორც ჩანს, დღესაც ვერ გაურკვევია, ცოდვის თანმდევი სასჯელისგან გასათავისუფლებლად ღმერთის კეთილგანწყობას საქმით უნდა მიაღწიოს თუ რწმენით. ამ საკითხს აღმოსავლური ღვთისმეტყველება თითქმის ყოველთვის გვერდს უვლიდა, რადგან ცოდვის შედეგებისაგან გამოხსნის საშუალებად ის თვითონ ადამიანის შინაგან - როგორც სულიერ, ისე ზნეობრივ სრულყოფას, ღმერთთან მიახლოებას, ანუ ღმერთს მიმსგავსებას მიიჩნევდა. კათოლიკობა გადარჩენის საშუალებად ადამიანის ძალისხმევით თვითგამოსყიდვას თვლიდა, ხოლო რეფორმაციამ ეს საქმე მთლიანად უფლის ნებას მიანდო, მაგრამ გამოხსნის შინაარსი ორივე შემთხვევაში ერთი და იგივე დარჩა. ღმერთი ან ადამიანის მიერ განხორციელებული კეთილი საქმეების გამო თავის სამართალს აკმაყოფილებს და სასჯელისაგან ათავისუფლებს ადამიანს, ან რწმენის გამო ყველა ცოდვას პატიობს, მაგრამ არც ერთსა და არც მეორე შემთხვევაში ადამიანის სული არანაირ დადებით ცვლილებას არ განიცდის, ადამიანი თვითონ არ იცვლება, ის არ ცვლის თავის დამოკიდებულებას ღმერთის მიმართ, ღმერთის ხატება ვერ აღწევს ღმერთის მსგავსებას და შესაბამისად მარადიულ სუფევას ღმერთთან იგი ვერ ეზიარება.

როგორც უკვე ითქვა, მართლმადიდებლური აღმსარებლობა ადამიანის ხსნის საფუძვლად არც კეთილი საქმეების კეთებას და არც რწმენის ფაქტს არ მიიჩნევს. მართლმადიდებლობისათვის მთავარია ადამიანმა შეცვალოს თავისი დამოკიდებულება ღვთის მიმართ, ანუ თავად პიროვნება როგორც სულიერად, ისე ზნეობრივად გარდაიქმნას. ასეთი გარდაქმნისათვის რწმენაცა და საქმეც ერთნაირად აუცილებელია, ანუ საჭიროა ადამიანს გააჩნდეს ერთიანი ქმედითი რწმენა. როგორც "ეპისტოლე აღმოსავლეთის კათოლიკე ეკლესიათა პატრიარქებისა მართლმადიდებლური რწმენის შესახებ" გვაუწყებს: "გვწამს, რომ ადამიანს გაამართლებს არა მხოლოდ სარწმუნოება, არამედ სიყვარულით წარმართებული სარწმუნოება, ე.ი. რწმენისა და საქმის ერთობლიობა... ჩვენ გვწამს, რომ არა ოდენ რწმენის აჩრდილი, არამედ თავად რწმენა, გაცხადებული საქმით, გაგვამართლებს ქრისტეს მიერ" (კონსტანტინოპოლი ქრისტეს აქეთ 1723 წელი, თვე სექტემბერი).

პატრიარქი სერგი, მართლმადიდებლური სწავლების მიხედვით, ცოდვისაგან ადამიანის გამოხსნის საქმეში რწმენისა და საქმის თანამყოფობას შემდეგნაირად ახასიათებდა: "იმას კი არ უნდა ვკითხულობდეთ, რის გამო მართლდება ადამიანი, არამედ იმაზე უნდა ვფიქრობდეთ, საკუთარი სულის გადასარჩენად როგორია ადამიანის ღმერთთან თანადგომა". სამოთხეში ადამიანმა რწმენითაც შესცოდა და საქმითაც, იმისათვის, რათა ადამიანი ღმერთს დაუბრუნდეს, რწმენაც და საქმეც ერთნაირად უნდა მოქმედებდეს, რადგან რწმენაც და საქმეც ადამიანში ცოდვის განადგურებისა და მისი ბუნების მაცხოვნებელი ცვლილებისათვის ერთნაირად აუცილებელი ელემენტებია.

ასევე უნდა აღინიშნოს, რომ უმაგალითოა ის ზეგავლენა, რაც მოახდინა რეფორმაციამ დასავლეთის მოსახლეობის თვითშეგნებასა და მთლიანად დასავლური ცივილიზაციის ფორმირებაზე. შუა საუკუნეების ეპოქის დასასრული და ახალი დროის დადგომა რეფორმაციას უკავშირდება. რეფორმაციამ შეცვალა საზოგადოების რელიგიური მოტივაცია, რის შედეგადაც შეიცვალა თავად ისტორიული განვითარების ძირითადი მიმართულება და საზოგადოებრივ-რელიგიური თვითშეგნება.

შუა საუკუნეების დასავლური რელიგიური იდეოლოგია ცოდვის ტყვეობიდან გამოხსნის შესაძლებლობისადმი დაძაბულ და უიმედო განწყობას აღვივებდა, ადამიანი მუდმივად ჯოჯოხეთური საშინელებების მოლოდინში იყო. იმისათვის, რომ შედარებითი სიმშვიდე მოეპოვებინა, ის მუდმივად ცდილობდა თავისი კეთილი ღვაწლი ემრავლებინა, მაგრამ მისი სიკეთეების საცავი, როგორც წესი, ახალი ცოდვების გამო ცარიელდებოდა. რეფორმაციამ ადამიანი ამ მძიმე მდგომარეობიდან ერთი ხელის მოსმით გაათავისუფლა, ერთიანმა გამამართლებელმა იდეოლოგიამ კეთილი საქმეების დევნა გააუფასურა, მათ დანიშნულებად მხოლოდ სინდისის წინაშე ვალის მოხდა დარჩა. მეორე მხრივ, რეფორმაციამ ეს გამოთავისუფლებული ენერგია ცხოვრების პრაქტიკული მოწყობისაკენ მიმართა და პროტესტანტული ქვეყნების მრეწველობის განვითარებას მოახმარა. მიღწეულმა წარმატებებმა საბოლოოდ გაიმარჯვა კათოლიკურ წინააღმდეგობებზე და საფუძველი დასავლეთის ახალ, ინდუსტრიულ-ტექნოკრატიულ ცივილიზაციას ჩაუყარა, ეს კი, სავალალოდ, დასავლეთის ქრისტიანობის რელიგიური შინაარსის განიავების საფუძველი აღმოჩნდა.

რეფორმაცია დაიწყო, როგორც მცდელობა, საეკლესიო ცხოვრება განწმენდილიყო და ეკლესია პირველქრისტიანულ წესებს დაბრუნებოდა. რეფორმაციის მამები მიიჩნევდნენ, რომ ქრისტიანული მოძრაობის პირველი წლებიდან საეკლესიო ცხოვრება მუდმივი დაცემის პროცესში იყო და ამ უარყოფით მოვლენაში უმთავრესი როლი ადამიანურმა გადმოცემამ, ანუ წმინდა გადმოცემამ შეასრულა, რადგან, მათი აზრით, ევანგელური ჭეშმარიტება პრაქტიკულად ამ მასალით გადაიფარა. ამიტომ, ისინი მიიჩნევდნენ, რომ საჭირო იყო ეკლესია სასწრაფოდ პირველწყაროს, ანუ წმინდა წერილს დაბრუნებოდა და ყველა ის დანალექი ჩამოეშორებინა, რაც წმინდა გადმოცემის სახით შეიძინა. სარწმუნოებრივი მოძღვრების ერთადერთ წყაროდ პროტესტანტებმა sola Scriptura - "მხოლოდ წერილი" მიიჩნიეს. მათი აზრით, გამოხსნა მხოლოდ რწმენით - sola fide-თი უნდა მოხდეს, ხოლო რწმენა ადამიანში მხოლოდ წმინდა წერილით - sola Scriptura უნდა დამკვიდრდეს. ლუთერანული ეკლესიის ერთ-ერთი სიმბოლური წიგნი განსაზღვრავს: "ჩვენ გვწამს და ვაღიარებთ, რომ ერთადერთი წესი და გზამკვლევი ძაფი, რომლის მიხედვითაც ნებისმიერი სწავლება და ნებისმიერი მასწავლებელი შეიძლება განისაჯოს და შეფასდეს, არის ძველი და ახალი აღთქმის წინასწარმეტყველური და სამოციქულო წიგნები". ასეთივე ზუსტი და ერთმნიშვნელოვანია წმინდა გადმოცემისადმი დამოკიდებულება: "წმინდა სახარებასა და მის სწავლებას ქრისტეს რწმენის შესახებ ყოველგვარი ადამიანური დადგენილება და გადმოცემა ეწინააღმდეგება... არ შეიძლება რწმენის დოგმატების საფუძველი წმინდა მამების საქმეები და მათი სიტყვები გახდეს".

ისევე როგორც sola fide - პირადი რწმენით გადარჩენა, sola Scriptura-ც საერთო რეფორმაციის პრინციპებიდან გამომდინარეობს და პიროვნებას უშუალოდ ღმერთთან ურთიერთობისაკენ მოუწოდებს. რეფორმატორები აქცენტს იმაზე აკეთებენ, რომ ადამიანის გამოხსნის ძალა მხოლოდ ღმერთს შესწევს და ამიტომ პიროვნებამ ყოველგვარი მიწიერი და ზეციური შუამავლის გარეშე, უშუალოდ ღმერთს უნდა მიმართოს. რეფორმაციამდე გამოხსნის საქმეში დასავლელი ქრისტიანისათვის ღმერთთან შუამდგომლის ფუნქციას კათოლიკური ეკლესია ასრულებდა, რადგან საიდუმლოებათა აღსრულება მის წიაღში ხდებოდა და გამომხსნელი ძალა მორწმუნეზე უშუალოდ საიდუმლოს აღსრულების საშუალებით გადმოდიოდა. ასევე ეკლესია ქრისტიანის ღმერთის რწმენაში დამკვიდრების საქმეშიც შუამდგომელი იყო, რადგან იგი მორწმუნეს თავისი გამოცდილებით ეხმარებოდა და წმინდა წერილში მოცემული გამოცხადებისა და ღმერთის შეცნობის პროცესის გასაიოლებლად წმინდა გადმოცემას სთავაზობდა. რეფორმატორები კი მიიჩნევდნენ, რომ ყველა, ვინც წმინდა წერილს გადაშლიდა, ღმერთს უშუალოდ მისივე სიტყვიდან შეისწავლიდა. რეფორმაციის მამების დაუოკებელმა სურვილმა ღმერთთან ურთიერთობაში ნებისმიერი მეოხი ჩამოეცილებინათ და უფალს მხოლოდ წმინდა წერილის საშუალებით დაახლოებოდნენ, სარწმუნოებრივი მოძღვრების შესწავლის პროცესიდან ეკლესიური გამოცდილება საერთოდ განდევნა.

წმინდა წერილი პროტესტანტებისათვის არა მხოლოდ ღმერთის შესწავლის საშუალებად, არამედ მორწმუნეთათვის სულიწმინდის განმანათლებელ ძალად და წმინდა წერილის შესწავლის დროს პიროვნებაზე მოქმედ ღვთივკურთხეულ ზეგავლენადაც გადაიქცა. ლუთერი წერდა: "აქ, ღმერთის სიტყვაში, ღმერთის სახლია, აქ ცა გახსნილია..." როგორც ვხედავთ, წმინდა წერილის გამოყენების პროცესი, გარკვეული თვალსაზრისით, საკრალურ და რიტუალურ მნიშვნელობას იძენს. რეფორმატორების აზრით, რადგან სულიწმინდა წმინდა წერილის ავტორთა შთაგონების ძალა და წყაროა, ის ასევე გაუწევს "მეგზურობას ჭეშმარიტების ყველა მაძიებელს, ყველა იმას, ვისაც ღვთაებრივი კანონების შესწავლა ბიბლიის სიტყვით გადაუწყვეტია".

დოგმატური შინაარსის გარდა რეფორმატორებისათვის წმინდა წერილს ისტორიული მნიშვნელობაც ჰქონდა. როგორც უკვე აღინიშნა, პროტესტანტიზმის რეაქცია კათოლიკურმა ცდომილებებმა გამოიწვია და მისი განვითარება ამ გადახვევების აღმოფხვრის მიზნით დაიწყო. და მართლაც, ხანგრძლივი დროის მანძილზე, რომის კათოლიკური ეკლესია სასულიერო წრეების მიღმა წმინდა წერილის გამოყენებას ზღუდავდა და პირიქით, დიდი მონდომებით ავრცელებდა და ხშირად საკუთარი თვითნებობის გასამართლებლად იყენებდა წმინდა გადმოცემას. ამიტომ სავსებით ბუნებრივია, რომ რეფორმაციის ბელადებმა უპირველეს მიზნად საკუთარი მოწინააღმდეგეების ბრძოლის მთავარი ინსტრუმენტის წმინდა გადმოცემის განეიტრალება განიზრახეს, ამისთვის კი საუკეთესო იარაღი წმინდა წერილი იყო.

ამიტომ რწმენის შესახებ ცოდნის მოპოვების ერთადერთ წყაროდ პროტესტანტებისათვის სწორედ წმინდა წერილი გადაიქცა. ასევე რომის ეკლესიის მმართველობასთან ბრძოლის საუკეთესო საშუალება და ავტორიტეტი წმინდა წერილი გახდა, რადგან მხოლოდ ღვთის სიტყვა შეიძლებოდა ყოფილიყო პაპის იერარქიული ავტორიტეტის სერიოზული საპირწონე.

მას შემდეგ, რაც რეფორმაციამ წმინდა წერილი ხელმისაწვდომი გახადა, რეფორმატორებს იმედი გაუჩნდათ, რომ მის ფარგლებს არავინ გასცდებოდა. მაგრამ ძალიან მალე გაირკვა, რომ ბიბლიური ჭეშმარიტებების მიმართ შინაგანი ერთიანობის შენარჩუნება შეუძლებელი აღმოჩნდა. ბიბლიური ტექსტების განმარტების კრიტერიუმების უქონლობის გამო ვერ მოხერხდა იმ რელიგიური თვითნებობის შეჩერება, რომელსაც რეფორმაციის მომხრეები იჩენდნენ. რამდენად სერიოზული იყო ეს საშიშროება, ამის შესახებ ლუთერის მიერ ცვინგლის მისამართით მიწერილი წერილი მეტყველებს: "თუ სამყარო კიდევ დიდხანს იარსებებს, მე ვაცხადებ, რომ წმინდა წერილის ისეთი სხვადასხვაგვარი განმარტების გამო, როგორიც ჩვენშია, დაგვრჩება ერთადერთი გამოსავალი, კრებებზე შესაბამისი გადაწყვეტილებები მივიღოთ და ერთიანი რწმენა საეკლესიო ძალაუფლებით დავიცვათ". ამრიგად, თუ კათოლიკური ტრადიცია ასე თუ ისე თავისი ფესვებით მაინც წარსულში მიდიოდა და ადამიანებს ღმერთთან ურთიერთობის გამოცდილებასთან აკავშირებდა, რეფორმაციის შემდეგ ყოველი მისი მიმდევარი იძულებული შეიქნა ყოველგვარ ისტორიულად მართებულ გამოცდილებაზე უარი ეთქვა, ღმერთთან ურთიერთობაში საკუთარ გამოცდილებას დაყრდნობოდა და ამ პროცესში ლეგიტიმურობაზე უარი ეთქვა.

ისევე როგორც დიდი განხეთქილების შემდეგ კათოლიკობას, უმართავი პროცესების შემაკავებელი მექანიზმებისა და ავტორიტეტის მოძიება რეფორმაციასაც დასჭირდა. სარწმუნეობრივი მოძღვრება სრული თვითნებობისაგან რამენაირად დაცული რომ ყოფილიყო, რეფორმატორებმა პროტესტანტიზმის ეგრეთ წოდებული სიმბოლური წიგნები შეადგინეს. ამ წიგნების წიაღში მათ საკუთარი გადმოცემა ჩადეს და ეს გადაიქცა პროტესტანტული სარწმუნოებრივი სწავლების მეორე ძირითად წყაროდ. შემდეგ ყოველ პროტესტანტულ მიმართულებას თავისი სიმბოლური წიგნები გაუჩნდა, მაგრამ საქმე ის არის, რომ რეფორმაციის საწყის პრინციპს - sola Scriptura-ს თვით ამ წიგნების არსებობა თავიდანვე ეწინააღმდეგებოდა.

ამ წინააღმდეგობას რეფორმაციის ადრეული სიმბოლური წიგნებიც აღიარებდნენ. მაგალითად, "თანხმობის ფორმულაში" ვკითხულობთ, რომ "კრიტერიუმად, ნორმად და რწმენის წესად მხოლოდ წმინდა წერილი უნდა იქნეს მიჩნეული, ხოლო სიმბოლოებს რწმენის საქმეში არ შეიძლება ავტორიტეტული მნიშვნელობა ჰქონდეთ, ისინი მხოლოდ ჩვენი რწმენის მტკიცებულებებია". მეორე მხრივ, იგივე "თანხმობის ფორმულა" ადგენს, რომ "ყველა სხვა წიგნი სიმბოლოებით უნდა მოწმდებოდეს, სიმბოლოების საშუალებით უნდა გაირკვეს, რამდენად სწორად და წმინდა წერილის შესაბამისად არის ჩამოყალიბებული ქრისტიანული დოგმატები" და სწორედ სიმბოლოებშია ის სწავლება, "რომელიც იყო და მარადჟამს უნდა იყოს ეკლესიაში".