უცდომელობა რომის მღვდელმთავრის ბუნებრივი თვისება არ არის და მხოლოდ გარკვეული პირობების არსებობისას ამოქმედდება. რომის მღვდელმთავარს უცდომლად სწავლების უფლება არა როგორც კერძო პირს, არამედ მხოლოდ იმ შემთხვევაში აქვს, როდესაც აღასრულებს "თავის მსახურებას, როგორც მწყემსი და როგორც ქრისტიანი". ამის შემდეგ მისი უცდომელობა "რწმენისა და ზნეობის შესახებ სწავლებით" იზღუდება.

ამ უცნაურობების გვერდით, ისეთ პირობებში, როდესაც საქმე ეხება ღვთაებრივ ჭეშმარიტებასა და კერძო განმარტებებს, არ შეიძლება ყურადღება არ მივაქციოთ უკიდურეს გაურკვევლობას. რომის პაპის ძირითადი განსაზღვრებები უმთავრესად რწმენისა და ზნეობის საკითხებთან არის დაკავშირებული, ნებისმიერ ენციკლიკაში ის გამოდის როგორც მსოფლიო ეკლესიის მღვდელმთავარი და ეყრდნობა თავის მოციქულებრივ ავტორიტეტს, მაგრამ ნიშნავს კი ეს, რომ პაპის ყველა ენციკლიკა "იმ უცდომელობით ხასიათდება, რომელიც მაცხოვარმა მთელ ეკლესიას მიანიჭა"?

ასეთ ორაზროვნებათა სიმრავლემ მაშინვე იჩინა თავი, როდესაც პაპის უცდომელობის დოგმატი იქნა დამტკიცებული, მაგრამ თვითონ პაპი პიუს IX ამ კანონის მოქმედების საზღვრების განსაზღვრის კატეგორიული წინააღმდეგი იყო და 1871 წელს განაცხადა: "ზოგიერთებს სურდათ, კრების მიერ მიღებული განსაზღვრებები მე უფრო ზუსტად განმემარტა. მე ეს არ მსურს. ისინი საკმარისადაა განმარტებული". პაპის უცდომელობის კრიტერიუმები უფრო მეტად გაუგებარი იმის გამო ხდება, რომ "პაპი აქტიური და პასიური უცდომელობითაც არის დაჯილდოებული, ანუ როდესაც პაპი რწმენის საკითხებზე მსჯელობს, უცდომელობის ნიჭი მასში პასიურია, ხოლო როდესაც სარწმუნეობრივი აღსარების საკითხებს ეხება, მაშინ მისი უცდომელობა აქტიურია". რომის პაპს სრული უფლება აქვს ნებისმიერი საკუთარი დასკვნა რწმენისა და ზნეობის საკითხებში - და ასეთია უმრავლესობა - ღვთივბოძებულ ჭეშმარიტებად გამოაცხადოს. ანუ მის მიერ გამოთქმული აზრების უმრავლესობა პოტენციურად უცდომელია და ასეთი ნებისმიერი მისი სიტყვა ნებისმიერ მომდევნო მომენტში შეიძლება გახდეს. ამასვე ამტკიცებს, მაგალითად, ლევ კარსავინი, რომელსაც ვერავინ დაადანაშაულებს კათოლიკური ეკლესიის მიმართ ანტიპათიაში. იგი პაპის ინსტიტუტის შესახებ წერს: "ნებისმიერ დოგმატურ დებულებას როგორც მცდარობა, ისე უცდომელობა შეიძლება მიეწეროს".

ამრიგად, რომის მთავარეპისკოპოსისთვის არსებობს პასიური უცდომელობის სფერო, ის მხოლოდ რწმენითი და ზნეობითი დებულებებით შემოიფარგლება და ამ ჯგუფების ყოველი წესდება პოტენციური უცდომელობით ხასიათდება. კათოლიკე აღმსარებლისთვის რომის მთავარეპისკოპოსის ნებით, რომელსაც პასიური უცდომელობის პატივი აქვს მინიჭებული, ამ რიგის დებულებებიდან უცდომლად შეიძლება ნებისმიერი გამოცხადდეს. ამ თვალსაზრისით უცდომელობის სფეროს საზღვრების გარკვევა პრაქტიკულად შეუძლებელია და ამიტომ რომის უმაღლესი მღვდელმთავრის გამონათქვამთა უმრავლესობა, შესაძლებელია, თავისთავად გახდეს უცდომელი სწავლების საგანი.

ძნელი მისახვედრი არ არის, ასეთი დამოკიდებულების გამო კათოლიკე ქრისტიანი მიიჩნევს, რომ რომის პაპის მიერ წარმოთქმული ნებისმიერი სიტყვა უცდომელი და პოტენციური ჭეშმარიტების მატარებელია. თუმცა აქვე უნდა ითქვას, სამოძღვრო უცდომელობის პატივი რომის პაპს იმისთვის არ მინიჭებია, რომ მან ამ პრივილეგიით ისარგებლოს, არამედ იმისთვის, რათა მისმა საეპისკოპოსომ იცოდეს, რომ პაპს ასეთი უფლებით სარგებლობა შეუძლია. ვატიკანის დოგმატს პაპის გამონათქვამები და ქცევა აბსოლუტური უცდომელობის ხარისხში არ აჰყავს, ამ დოგმატის მტკიცებით მისი ცალკეული სიტყვები და საქციელი შედარებით უცდომელია.

არ შეიძლება არ შევაფასოთ არაპირდაპირი სარგებლობისთვის შექმნილი შედარებითი უცდომელობის დოგმატის ზეგავლენა, რომლის მისტიკური შინაარსითაც საკმაოდ დამძიმებულია ზოგადად კათოლიკური სამყარო და კერძოდ ყოველი ცალკეული აღმსარებელი. რომის პაპის გამონათქვამების ასეთი აღქმის შესახებ არის საუბარი ნ. არსენიევის, ლ. კარსავინის, მიტრ. ნიკოდიმოსისა და სხვათა ნაშრომებში.

მაგრამ როგორც კი პაპი გარდაიცვლება, ანუ მისი პონტიფიკატის შეწყვეტისთანავე, იმის გამო, რომ მას აღარ შეუძლია თავისი პოტენციური უცდომელობით სარგებლობა, დოგმატის მოქმედებაც სრულდება. ფაქტობრივად რომის ყოველ მთავარეპისკოპოსს აქვს თავისი კერძო, პიროვნული უცდომელობა, რომელიც მასთან ერთად ცხოვრობს და იმისთვის, რათა მომდევნო თაობას ხელი არ შეუშალოს, მასთან ერთად კვდება. რომის ყოველ ეპისკოპოსს თავისი ცხოვრების მანძილზე აქვს ქმედითი საშუალებები იმისათვის, რათა მორწმუნეთა თვითშეგნებაზე ზეგავლენა ან ზეწოლა მოახდინოს, იყოს დაცული ყოველგვარი კრიტიკისგან და ყოველივე ეს მასთან ერთად მიდის ცხოვრებიდან, რათა არც ეკლესიას და არც მომდევნო პონტიფიკატს უკვე დაშვებულ შეცდომებზე არანაირი პასუხი არ მოეთხოვოს. როგორც ლ. კარსავინი წერს: ეს იმის გამო ხდება, რომ "რომის ეკლესიის უცდომელობის გაგება და განმარტება ისეც შეიძლება, რომ პაპის უცდომელობა შეცდომებად მოგვევლინოს".

არ შეიძლება არ აღინიშნოს, რომ რომის მთავარეპისკოპოსები საკმაოდ წინდახედულად მოქმედებენ და თითქმის არ უსარგებლიათ კანონმდებლის უფლებით: ამით ისინი შთამომავლობას ყოველთვის უტოვებდნენ საკითხის განხილვისა და, თუ საჭიროა, მის მიერ მიღებული კანონის უარყოფის შესაძლებლობას.

რწმენისა და ზნეობის საკითხებში რომის ეპისკოპოსის უცდომელობის დოგმატის მიღების მიზანი იყო და რჩება მის მიერ გამოთქმული ნებისმიერი დებულების პოტენციური უცდომელობა. ამ დოგმატმა თავისი არაპირდაპირი განმავრცობელი ძალა ვატიკანის II კრებაზე შეიძინა. "ნებისა და გონის ეს რელიგიური მორჩილება განსაკუთრებით უნდა გამოვლინდეს რომის პაპის ავთენტურ სწავლებაში. მისი უმაღლესი დამმოძღვრელი სწავლება მოწიწებით და მოკრძალებით უნდა იქნეს მიღებული, მის მსჯელობასა და გამონათქვამებს მისი აზრებისა და ნების შესაბამისი გულის სიწმინდე უნდა შევაგებოთ, ერთი და იგივე სწავლება ვიმეოროთ ან თავად გამოსვლის ფორმა ხშირად გავიხსენოთ".

ამ ფსიქოლოგიური მექანიზმის შემდგომ განვითარებას შეგვიძლია დავაკვირდეთ ახალ "კათოლიკური ეკლესიის კატეხიზმოში". მასში ნათლად არის ლაპარაკი იმის შესახებ, რომ რომის პაპის უმდომელობის ნიჭი "შეიძლება მრავალი სახით ვლინდებოდეს", რადგან: "ბოძებული ღვთაებრივი დახმარებით... პეტრესთან ზიარებული მოციქულთა მემკვიდრეები, და მით უმეტეს რომის ეპისკოპოსი, მაშინაც როდესაც არ დგას უცდომილობის საკითხი და არ მიიღება "საბოლოო გადაწყვეტილება", გვთავაზობს... სწავლებას, რომელიც რწმენისა და ზნეობის საკითხებში წმინდა გამოცხადების შემეცნების საუკეთესო გზებს მიგითითებთ. მორწმუნეებმა ამ შემოთავაზებას "საკუთარი სულის რელიგიური თანხმობით უნდა უპასუხონ"; ეს თანხმობა რწმენაში თანხმობისგან განსხვავებულია, მაგრამ ამავე დროს რწმენის გაგრძელებაა".

ისტორია აღსავსეა რომის ეპისკოპოსების ცდომილებებით და ერეტიკული გადახვევებით, ამის ნათელი მაგალითია IV საუკუნეში პაპ ლიბერიუს ნახევრადარეანელობა და VII საუკუნეში ჰონორიუსის მონოთელიტობა.

რომის კათოლიკური ეკლესიის სწავლება სულიწმინდის არა მხოლოდ მამისაგან, არამედ ძისაგანაც გამომავლობის შესახებ კათოლიკობის ის ერთ-ერთი უმთავრესი ცდომილებაა, რომელსაც მსოფლიო ქრისტიანულ ეკლესიაში განხეთქილება მოჰყვა და რომლის გამოც ერთიანობის აღდგენა დღემდე შეუძლებელი ხდება.

Filioque, როგორც ღვთისმეტყველური სწავლება, საეკლესიო განხეთქილებამდე დიდი ხნით ადრე გაჩნდა. მისი მომხრეების აზრით: სახარების ცალკეულ ტექსტებშივე იგულისხმება, რომ სულიწმინდა არა მხოლოდ მამა ღმერთისგან, არამედ ძე ღმერთისგანაც გამოდის. დასტურად მოჰყავთ მაცხოვრის სიტყვები იოანეს სახარებიდან: "ხოლო როდესაც მოვა ნუგეშისმცემელი, რომელსაც მოგივლენთ მამის მიერ, - ჭეშმარიტების სული, რომელიც გამოდის მამისაგან, ის იმოწმებს ჩემთვის" (15:26). მათ მიაჩნიათ, იმის გამო, რომ მორწმუნეებს იესო ქრისტე ნუგეშისმცემელს ანუ სულიწმინდას ჰპირდება, იგი ძისაგანაც გამოდის. ასევე ხშირად მიმართავენ იოანე 20:22-ს: "ეს რომ თქვა, შეუბერა და უთხრა მათ: მიიღეთ სულიწმიდა" და ამ ფრაგმენტის ასახსნელად ნეტარი ავგუსტინეს განმარტებას წარმოადგენენ. კათოლიკეებს მოჰყავთ გალატელთა მიმართ ეპისტოლედან პავლე მოციქულის სიტყვები, სადაც იგი წერს: "ხოლო რაკი ძენი ხართ, ღმერთმა მოავლინა თქვენს გულებში თავისი ძის სული, რომელიც ღაღადებს: "აბბა, მამაო"!" (4:6). იყენებენ სხვა ცალკეულ ნაწყვეტებსაც.

ამ საკითხზე მსჯელობისას უნდა გავითვალისწინოთ, რომ წმინდა წერილში სულიწმინდის შესახებ სწავლება ისეთივე სისრულით არ არის წარმოდგენილი, როგორითაც, მაგალითად, ძველ აღთქმაში მამა ღმერთი და ახალ აღთქმაში ძე ღმერთი. სამების მესამე პირის შესახებ უმთავრესი ინფორმაცია მოცემულია იოანეს სახარებაში საიდუმლო სერობაზე საკუთარ მოწაფეებთან მაცხოვრის საუბრის დროს. პარადოქსია, მაგრამ ჩვენ გაცილებით უფრო მეტი ვიცით სულიწმინდის სამყაროში მადლმოსილი ქმედების შესახემ, ვიდრე იმის შესახებ, თუ როგორია წმინდა სამებაში მისი მყოფობა. მცირეა და შეზღუდულია ჩვენი მიწიერი წარმოდგენები იმაზე, თუ როგორია სამების წევრთა შიდა პიროვნული ურთიერთობა. "ამიხსენი მამა ღმერთის უშობელობა, მეც გავბედავ და განგიმარტავ ძის დაბადებისა და სულიწმინდის გამოსვლის საკითხებს", - წმინდა გრიგოლ ღვთისმეტყველის ეს სიტყვები სწორედ სულიწმინდის გამომავლობის ახსნის სიძნელეებთან არის დაკავშირებული. მეორე მხრივ, ძალიან ადრე იჩინა თავი სამების მეორე პირის - იესო ქრისტესადმი ცალმხრივმა ყურადღებამ და ეს ცალმხრივობა მწვალებლურ საბელიანობასა და მაკედონიანობაში სწრაფადვე გამოვლინდა.

სულიწმინდის შესახებ სრულფასოვანი და ჭეშმარიტი სწავლება კონსტანტინოპოლის II მსოფლიო კრებაზე ჩამოყალიბდა, აქ შეკრებილმა 150-მა წმინდა მამამ ნიკეის მოკლე ფორმულის: "და ერთი სულიწმინდა" ნაცვლად წარმოადგინა დაწვრილებითი: "და სულიწმინდა, უფალი ცხოველმყოფელი, მამისაგან გამომავალი, მამასთან და ძესთან ერთად თაყვანსაცემი და სადიდებელი, რომელიც მეტყველებდა წინასწარმეტყველთა ბაგეებით". ამ ფორმულირებაში საკმაოდ ზუსტადაა გადმოცემული, რომ სულიწმინდა მამისაგან გამოდის და იგი მოცემული საკითხის შესახებ აზრთა სხვადასხვაობის არანაირ საფუძველს არ ტოვებს. მით უმეტეს არ იძლევა ისეთი ინტერპრეტაციის მიზეზს, როგორიც მოგვიანებით დასავლეთის ღვთისმეტყველებამ "და ძისაგან" სახით წარმოადგინა.

დასავლეთში ფილიოქუე-ს შესახებ სწავლების გავრცელებას ნეტარი ავგუსტინეს სახელს უკავშირებენ. მას მიაჩნდა, რომ სულიწმინდა "თავად მამისა და ძის ურთიერთობაა და... ის არის ღვთაებრიობა, რაც მამასა და ძეს შორის არსებულ და მოქმედ სიყვარულს გულისხმობს". ტოლედოს საეკლესიო კრება პირდაპირ იყენებს ნეტარი ავგუსტინეს სწავლებას და აცხადებს: "ჩვენ ვღებულობთ დიდი მასწავლებლის ავგუსტინეს სწავლებას და მივყვებით მის მიერ მითითებულ გზას".

პირველად მართლაც ნეტარმა ავგუსტინემ, მაშინ როდესაც განმარტავდა იოანეს სახარების ეპიზოდს: "ეს რომ თქვა, შეუბერა და უთხრა მათ: მიიღეთ სულიწმინდა" (20:22), ავტორიტეტულად განაცხადა, რომ სულიწმინდა "ძისაგანაც" გამოდის. თავის მოსაზრებას ის ასე ხსნიდა: "რატომ არ უნდა ვირწმუნოთ, რომ სულიწმინდა ძისაგანაც გამოდის, როდესაც ვიცით, რომ ის ძე ღმერთის კუთვნილებაცაა? რადგან სულიწმინდა ძიდან რომ არ გამოდიოდეს, აღდგომის შემდეგ ის თავის მოწაფეებს არ შეუბერავდა და არ ეტყოდა: მიიღეთ სულიწმინდაო, სხვა რას უნდა ნიშნავდეს ეს ეპიზოდი, თუ არა იმას, რომ სულიწმინდა მისგან, ანუ ძისგან გამოდის?"

ბევრი მკვლევარი იმ ფაქტს სამართლიანად აქცევს ყურადღებას, რომ "ნეტარ ავგუსტინეს სულიწმინდის გამოსვლა მამისაგან და ძისაგან სხვადასხვაგვარად ესმის... მის თვალსაზრისში აშკარად მოჩანს, რომ მამა სულიწმიდისთვის პირველწყაროა", ხოლო ძისაგან გამომავლობაში "მამისაგან მარადიულად გამომავალი სულის ძეში მარადიული მყოფობა იგულისხმება". მიუხედავად იმისა, რომ ნეტარი ავგუსტინე თავის სიტყვებს არ განიხილავდა ისეთი შინაარსით, როგორიც მათ შემდგომში ხელოვნური ინტერპრეტაციის შედეგად შეიძინეს, მაინც ცხადია, რომ ფილიოქუე-ს სწავლების საწყისებთან ნეტარი ავგუსტინე იდგა. მაგრამ აქვე უნდა დავაზუსტოთ: მიუხედავად ნებისმიერი ინტერპრეტაციისა, ნეტარ ავგუსტინეს ეს მოსაზრებები დოგმატურ ხარისხში არასოდეს აუყვანია.

თავის დროზე სულიწმინდის ძისაგან გამოსვლით დაინტერესდნენ დასავლეთის ისეთი ავტორიტეტები, როგორებიც იყვნენ: პაპი ლევ დიდი, ღვთისმეტყველი პროსპერ აკვიტანელი, ეპისკოპოსი პავლინე ნოლანელი, მოგვიანებით კი პაპი გერმიზი, სევილიის მთავარეპისკოპოსი ისიდორე სევილიელი და მათი ავტორიტეტის ზეგავლენით 589 წელს, ესპანეთში ტოლედოს საეკლესიო კრებაზე, უფრო პრაქტიკული, ვიდრე თეოლოგიური მიზეზების გამო ფილიოქუე-მ პირველად მიიღო საეკლესიო აღიარება. ამ კრებაზე მართლმადიდებლური აღსარება ვესტგოთმა არიანელებმა მიიღეს და იმისათვის, რათა სამების მეორე პირი (ძე) არიანობისთვის დამახასიათებელ დამცირებულ მდგომარეობაში არ დარჩენილიყო, ის გაძლიერებულ იქნა ახალი, მამის მსგავსი თავისებურებით - სულიწმინდის გამომავლობით. მამის თანაზიარობას არიანელების მსოფლმხედველობაში ძე უნდა გაეძლიერებინა.