აქვე ჩნდება საკითხი, რომელიც უკავშირდება ბიზანტიის ზეგავლენას ევროპულ აზროვნებაზე. თავისთავად ცხადია და ეს ბუნებრივიცაა, რომ ფილოსოფიურ საზრდოს დასავლეთი აღმოსავლეთისგან იღებდა. მაგრამ ელინური ენის სწრაფად და სრულიად დავიწყების გამო, დასავლეთისათვის აღმოსავლეთის ფილოსოფოსების ნაშრომები ძნელად ხელმისაწვდომი გახდა. მაგალითად, დასავლეთი არისტოტელეს ლოგიკას მხოლოდ XII საუკუნის II ნახევარში გაეცნო. ამ დროისათვის ბიზანტიელებს არისტოტელეს კომენტარებიც კი გააჩნდათ.

ძალიან მნიშვნელოვანია ის ფაქტი, რომ დასავლეთის სწავლულ წრეებში დიდ ინტერესს იწვევდა და დასავლურ ფილოსოფიურ აზრზე დიდ ზეგავლენას ახდენდა მიქაელ ფსელოსის შემოქმედება. "ლოგიკის ისტორიის" ავტორი, სწავლული ლუდვიგ პრანდტლი, ისეთ დასკვნამდე მივიდა, რომლის მსგავსიც დღემდე არც არავის გამოუთქვამს და არც არავის უარუყვია. პრანდტლს მიაჩნია, რომ პეტრე ესპანელის ლოგიკა (შემდგომში პაპი იოანე XXI, 1277 წელს გარდაიცვალა) სხვა არაფერია, თუ არა მიქაელ ფსელოსის ლოგიკის თარგმანი. ფსელოსის ლოგიკა დასავლეთში ორი ასეული წლის მანძილზე დომინირებდა და პეტრე ესპანელის თარგმანი არ იყო ერთადერთი. ლათინურ ენაზე ეს ნაწარმოები მანამდე ლამბერტ ოქსერელმა და ვილჰემ შირსვუდმა თარგმნეს. ამრიგად, დასავლეთი არაბული წყაროებიდან მოპოვებულ არისტოტელიზმთან ერთად, ბიზანტიური, ორიგინალური წყაროებითაც სარგებლობდა.

თუ დავიწყებთ იმის ძიებას, რა ფილოსოფიური შეხედულებები ახდენდნენ ზეგავლენას ბიზანტიურ აზროვნებაზე, ისეთ დიდ წინააღმდეგობას წავაწყდებით, რომლის დაძლევაც საკმაოდ ძნელი საქმე იქნება. თუ ბიზანტიის ისტორიის დასაწყისში არისტოტელეს იდეები დიდი ხნის მანძილზე არ იყო გაბატონებული ბიზანტიაში და ლეონტი ბიზანტიელამდე პერიპატეტიკოსების (მოსეირნე ფილოსოფოსები - არისტოტელეს (384-322 წწ. ძვ. წ.) მოწაფეები და მიმდევრები (გადმოცემით, არისტოტელე თავის ფილოსოფიურ შეხედულებებს მოწაფეებს სეირნობის დროს მოუთხრობდა, - უცხო სიტყვათა ლექსიკონი) გავლენაზე ლაპარაკიც კი ზედმეტია, ლეონტის შემდეგ ეს ზეგავლენა აშკარად იკვეთება. მას ერთმნიშვნელოვნად, "პირველ არისტოტელიკოსად" და "ბერძენ სწავლულთა შორის სქოლასტიკოსად" ან "არისტოტელიკოსების მიმდევრად" იხსენიებენ. რუგამერის აზრით, ლეონტის შემდეგ ეკლესიის მამებზე პლატონის ზეგავლენამ იკლო და არისტოტელეს ზეგავლენა უფრო საგრძნობი გახდა. აქვე უნდა ითქვას, გრუმელი მიიჩნევს, რომ "ვიდრე სხვა რომელიმემ, მან უფრო მეტად და ფართოდ გამოიყენა არისტოტელეს ლოგიკა და კატეგორიები, მაგრამ ის მაინც უფრო მეტად პლატონზე იყო დამოკიდებული". საერთოდ კი მიჩნეულია, რომ როგორც აღმოსავლეთის, ისე დასავლეთის ღვთისმეტყველებაში არისტოტელეს უფრო გამორჩეული ადგილი ეკავა ვიდრე პლატონს. ასე მაგალითად, პროფესორი ლებედევი წერს: "იმ დროს (ანუ XI-XVს.ს.), ეკლესიური ცნობიერება უფრო მეტად არისტოტელესკენ იხრებოდა, ვიდრე პლატონისკენ, რადგანაც არისტოტელეს ფილოსოფიური თვალსაზრისები, პლატონთან შედარებით ნაკლებად იყო დამოკიდებული მისსავე ფილოსოფიის ფორმალურ პრინციპებზე. მაგალითად, არისტოტელეს დიალექტიკა ისე შეიძლება შეისწავლო, რომ სულაც არ გაითვალისწინო არისტოტელეს ფილოსოფიური დასკვნები; ხოლო პლატონის ფილოსოფიის ფორმალური მხარე მისივე შინაარსთან მჭიდროდ არის დაკავშირებული". ასევე უსპენსკი, როდესაც ბიზანტიური განათლებულობის კვლევების დასკვნებს აკეთებს, წერს: "ეკლესია XI საუკუნის ბოლოდან XIV საუკუნის დასასრულამდე ითვისებდა არისტოტელესეულ მიმართულებებს და ანათემას გადასცემდა მათ, ვინც პლატონის დაცვას ცდილობდა". ხოლო იმის შესახებ, რომ კერძოდ, პალამისტური დავების დროს მცირე სინოდი პალამას მოწინააღმდეგეებს პლატონისტური სწავლებებისა და ელინური მითების გამოყენებაში ადანაშაულებდა, ფ. უსპენსკი წერს: "ეს ბოლო შენიშვნა უეჭველს ხდის იმ პოლემიკის წყაროს, რომლითაც ჩვენ ვართ დაკავებული; ეს იყო პლატონის მომხრეების წინააღმდეგ არისტოტელეს მომხრეების ბრძოლის კიდევ ერთი ახალი ეპიზოდი".

ჩვენ ვითვალისწინებთ ყველა ამ სწავლული ავტორიტეტის აზრს და ჯერ რაიმე სახის გადამწყვეტი და ნაჩქარევი დასკვნებისაგან თავს იკავებთ. აქვე ჩნდება კითხვები: შესაძლებელია კი ამ ორი მიმართულების, პალამისტებისა და ვარლაამიტების ბერძნული ფილოსოფიის ორ თანმიმდევრულ სკოლად სტილიზება? შესაძლებელია ისიქაზმის მოწინააღმდეგეებს პლატონის მომხრეები ვუწოდოთ? ან თვითონ პალამა და მისი ათონელი მიმდევრები შეიძლება არისტოტელეს მომხრეებად მივიჩნიოთ? განა აქ სხვაობა მხოლოდ ფილოსოფიურ მიმართულებებშია?

ფ. უსპენსკიმ, მიუხედავად თავისი შეხედულებების უდავო მასშტაბურობისა, საკითხის ახლებურად დაყენებისა და ბიზანტიურ შუასაუკუნეებში ფილოსოფიური მოძრაობებისადმი პრინციპში სწორი დამოკიდებულებისა, დასკვნების გაკეთება მაინც იჩქარა და რაც გააკეთა ეს იყო საკმაოდ ნაძალადევი განზოგადება, რასაც სხვა სპეციალისტი ბიზანტოლოგი პ. ბეზობრაზოვიც ადასტურებს. უსპენსკის "ნარკვევების" მისეულ რეცენზიაში ვკითხულობთ: "თუ პალამა არისტოტელეს მომხრე იყო, ხოლო ვარლაამი პლატონისა, მათი დავა არისტოტელეს განმარტებამდე მაინც არ მიდიოდა; თუ მტრულად განწყობილი ფილოსოფიური ბანაკების წარმომადგენლები დაობენ, უცნაურად გამოიყურება, რომ ერთ-ერთი მათგანი ფილოსოფიაში ვერ ხედავს იმ ძლიერ იარაღს, რომლის საშუალებითაც ყველაფერი არსებულის შესწავლაა შესაძლებელი... მაგრამ შესაძლებელია, ვარლაამისა და პალამას მომხრეების დავა ორი ფილოსოფიური სკოლის დავამდე დავიყვანოთ და ერთს არისტოტელეს, ხოლო მეორეს პლატონის მომხრე ვუწოდოთ?.. ვარლაამის საწინააღმდეგოდ შექმნილ პალამას მომხრეთა პოლემიკურ თხზულებებში მას ადანაშაულებენ არა პლატონიზმში, არამედ იმაში, რომ ის წმინდა წერილისა და წმინდა გადმოცემის ნაცვლად უპირატესობას ზოგადად წარმართულ ფილოსოფიას ანიჭებს... აღსანიშნავია, რომ თავის მხრივ, ვარლაამის მომხრეები პალამასაც სწორედ იმაში ადანაშაულებენ, რაშიც თვითონ არიან დადანაშაულებულები". ბეზობრაზოვის აზრით, ვარლაამის მოწინააღმდეგეები, არისტოტელესა და პლატონში ყურადღებას არანაირ განსხვავებაზე არ ამახვილებენ, რადგან დავაში წარმართი ფილოსოფოსების ავტორიტეტის მოხმობას შეუძლებლად მიიჩნევენ. ვარლაამის მომხრეები პალამას ელინურ მრავალღმერთიანობაში, პითაგორელობაში, სამყაროს დაუსაბამობისა და უსასრულობასთან დაკავშირებულ საკითხებში არისტოტელეს სწავლებით, ემპიდოკლესეული შუღლიანობით, დემოკრიტესეული მრავალფეროვნებით, პლატონისეული ფორმებით გატაცებაში და ა. შ. ადანაშაულებენ. "თაბორის ნათელთან დაკავშირებულ დახვეწილ საღვთისმეტყველო დავაში მონაწილე მოწინააღმდეგეები საგანს საერთო თვალსაზრისით განიხილავდნენ და ერთმანეთს მხოლოდ კერძო საკითხებში უპირისპირდებოდნენ, სხვაგვარად ეკლესია ვარლაამსა და პალამას შორის დავაში რამდენიმეწლიან მერყეობას არ გამოიჩენდა", ყოველ შემთხვევაში, ვარლაამისა და პალამას მომხრეებს ვერ ვუწოდებთ სხვადასხვა ფილოსოფიური სკოლის წარმომადგენლებს. ამგვარ დასკვნას აკეთებს და ასრულებს ბეზობრაზოვი უსპენსკის მოსაზრებებზე საუბარს".