სწავლება ღმერთის შემეცნების შესახებ. ღვთისშემეცნების პრობლემა, ანუ ღმერთის ცოდნისა და მასთან ურთიერთობის შესაძლებლობა განიხილება პოლემიკურ წიგნში "ევმონიუსის წინააღმდეგ". ევმონიუსი იყო არიანელი, მის ღვთისმეტყველებაში აშკარად იგრძნობა ბერძნული ფილოსოფიის ზეგავლენა, რომელსაც მან ვერ სძლია და ამიტომ ქრისტიანულ გამოცხადებას ვერ დაუახლოვდა. მისი სწავლების ძირითადი მომენტები ასე გამოიყურება: მას მიაჩნია, რომ ღმერთი ამქვეყნიურობაში შეიძლება მის თვითგამოვლინებებზე დაკვირვების საშუალებით, მისი ქმნილების დონეზე შეიცნო. ცხადია, მიღებულ ცოდნას ირიბი, სიმბოლური ხასიათი აქვს, რადგან ჩვენ ამ გზით არა თავად ღმერთს შევიმეცნებთ, არამედ ღმერთის შესახებ დაახლოებით ისეთ ცოდნას ვიძენთ, როგორც ამას წიგნის კითხვის დროს ვაკეთებთ. მეორეც, ევმონი ფიქრობდა, რომ ჩვენ ხელი უშუალოდ ღმერთის შესახებ ცოდნაზეც მიგვიწვდება, რადგან ადამიანის გონება ღვთაებრივი წარმოშობისაა და განწმენდის, სრულყოფისა და ამაღლების შემთხვევაში, მას თავად ღვთის არსის ჭვრეტაც შეუძლია. ევმონიუსის არიანული ცდომილება სწორედ ამ თვალსაზრისში იღებდა სათავეს, რადგან ის ამტკიცებდა, რომ ღმერთის ჭვრეტა ჩვენ საშუალებას გვაძლევს, უფალი მხოლოდ სიტყვა "არშობილში" (აგანიტოსში), ჩავტიოთ. როდესაც ევმონიუსი ღმერთის შესახებ ლაპარაკობს, მამა ღმერთს გულისხმობს, რომელიც მის მიერ შექმნილი სამყაროსგან მხოლოდ იმით განსხვავდება, რომ პირველწყაროს გარეშეა გაჩენილი: ყველაფერ დანარჩენს, ღვთის ძის ჩათვლით, ევმონიუსი ქმნილებად მიიჩნევს.

წმინდა ბასილი ევმონიუსის არც ერთ დებულებას არ ეთანხმება. ჯერ ერთი, სამყაროს შექმნის დროს ღმერთი უშუალოდ თავისი ძალაუფლებით, თავისი სიტყვით სარგებლობს, ამიტომ ღვთაებრივ ქმნილებაში რეალური ღვთაებრივი მყოფობაა ჩადებული. შესაბამისად, ეს გვაძლევს შესაძლებლობას, ღმერთის მიერ შექმნილი სამყაროს ჭვრეტის პროცესში არა სიმბოლოები და "არარეალური ხატები" (ე. წ. ფანტასტა) დავინახოთ, როგორც ამას ევმონიუსი ამბობდა, არამედ, ცოცხალი ღმერთის შესახებ ჭეშმარიტი ცოდნა მივიღოთ.

მეორე: მიუხედავად იმისა, რომ ადამიანის გონი ღმერთის მიერ შეიქმნა, წმინდა ბასილი დარწმუნებული იყო, ღვთაებრივი არსის შემეცნების უნარი ადამიანს მაინც არ გააჩნია, გონი "ცდილობს", მაგრამ შეზღუდულობის გამო მას ტრანსცენდენტურის შეცნობის საშუალება არ ეძლევა. ევმონიუსისათვის ღმერთი "ჩვეულებრივი არსია". ადამიანის გონს კი ამ არსის მხოლოდ ხატებისა და სიმბოლოების აღქმა შეუძლია, ან უნდა ჩასწვდეს არსს და დაეუფლოს მას. წმინდა ბასილი დიდის მიხედვით, ქმნილ სამყაროში, ადამიანისთვის მხოლოდ ღვთაებრივი ("ენერგიები") გამოვლინებებია ხელმისაწვდომი, ხოლო უშუალოდ ღმერთი არსობრივად ტრანსცენდენტურია და ადამიანის უშუალოდ მის პიროვნებასთან შეხების ყოველგვარ განზრახვასა და გულისთქმაზე მაღლა მდგომია.

მესამე: წმინდა ბასილი ეწინააღმდეგებოდა ევმონიუსის მიერ ისეთი ტერმინის გამოყენებას, როგორიც იყო "არშობილი", რადგან ეს სიტყვა გულისხმობდა, რომ ძე ღვთისა იყო ქმნილება. ქმნილება არ შეიძლება იყოს არც "შობილი" და არც ძე. აქ, წმინდა ბასილი ორი მსგავსი მიმღეობის - "აგენნიტოს" და "აგენიტო" განსხვავებაზე ამახვილებდა ყურადღებას. პირველი ნიშნავს "არშობილს", ხოლო მეორე - "არქმნილს". ძე იშვა მამისგან, მაგრამ ვერ ვიტყვით, რომ ის, ანუ ძე, ისე შეიქმნა და არყოფნიდან ყოფიერებაში ისე შემოვიდა, როგორც სამყაროს ყველა ქმნილება. ძე მამის მიერ მარადიულად არის შობილი.

ღვთაებრივ არსთან დაკავშირებულ საკითხს, ბუნებრივად წმინდა სამების ერთარსობის შესახებ მსჯელობა მოჰყვება. ევმონიუსის სისტემაში ღმერთი საკუთარ არსთან არის გათანაბრებული და მისი განუყოფლობა და მარტივობაც ამ თანაბრობიდან მომდინარეობს. ღვთაებრივობასთან დაკავშირებული გამოცდილება წმინდა ბასილისათვის ქრისტესთან უშუალო შეხვედრით დაიწყო. ქრისტიანულ გამოცხადებაში, როგორც ქრისტეს ღვთაებრივი ბუნება, ისე მისი ღვთაებრივი პიროვნულობა სრულიად აშკარაა. ამავე დროს, ქრისტეს მამა ღმერთია, მაგრამ ეს პიროვნება, ანუ ქრისტე, როგორც მამის ღვთაებრივი პიროვნებისაგან, ისე მამიდან გამომავალი სულიწმიდის ღვთაებრივობისაგან განსხვავებულია. ამრიგად, წმინდა ბასილსა და ევმონიუსს შორის მიმდინარე პოლემიკაში წამოიჭრა და საჭირო გახდა ღმერთის სამებრივი ბუნების, ანუ სამების შინაარსის განმარტება. საინტერესოა, როგორ მიმდინარეობდა ღმერთის ერთარსობისა და სამპიროვნულობის დამტკიცება.

325 წ. ქ. ნიკეაში, პირველ მსოფლიო კრებაზე, მიღებულ იქნა სარწმუნოების სიმბოლო, სადაც მამა და ძე ერთარსად არიან წარმოდგენილი. ("გვწამს ერთი ღმერთი მამა... და ერთი უფალი იესო ქრისტე... ერთარსი მამისა"). უნდა აღინიშნოს, რომ ნიკეის კრებაზე ფორმულირება ყოველგვარი ფიქრისა და განხილვების გარეშე, შეიძლება ითქვას, თითქმის სპონტანურად იქნა მიღებული. მოგვიანებით, ზოგიერთი ეპისკოპოსი, თუ შეიძლება ასე ითქვას, "გონს მოვიდა" და გადაწყვიტა რომ მისი თანხმობა შეცდომა იყო. სიტყვა "ერთარსი" უხერხულობას ორი მიზეზის გამო იწვევდა: პირველი ისაა, რომ რწმენის სიმბოლოში ეს ერთადერთი არაბიბლიური სიტყვა იყო და ამიტომ ჩვეულებრივ, ნაკლებად განსწავლულ მორწმუნეებში ერთარსი ეჭვს ბადებდა; უფრო განათლებულ ქრისტიანებს სიტყვა "ერთარსი" იმის გამო არ მოსწონდათ, რომ ეს ტერმინი 268 წ., ანტიოქიის კრებაზე, როგორც მოდალისტური, დაიწუნეს. მაშინ, III საუკუნეში, ორიგენეს მსგავსად, მიიჩნევდნენ, რომ ღმერთი სამ იპოსტასშია, მაგრამ არისტოტელეს ტერმინოლოგიაში, ბერძნული სიტყვა "იპოსტასი" თითქმის იგივეა, რაც "არსი", ამიტომ, ერთარსობა ბევრისთვის ნიშნავდა, რომ სამ ღვთაებრივ იპოსტასს ურთიერთშედარებითი ღირებულება აქვს და ყოველი მათგანი ერთი და იგივე არსის მხოლოდ სხვადასხვა გამოხატულებას (მოდუსს) წარმოადგენს. ამგვარი გაგების მიხედვითაც გამოდის, რომ წმინდა სამების პირებს ან იპოსტასებს შორის განსხვავება არ არის და ეს თვალსაზრისი უარყოფილი იქნა, როგორც მოდალისტური. მეორე მხრივ, სიტყვა "იპოსტასი" ლათინურად ითარგმნება, როგორც "სუბსტანცია" - ეს არის სიტყვა, რომელიც ლათინური "ესენციისაგან" დიდად არ განსხვავდება, ხოლო ეს უკანასკნელი ბერძნულად, როგორც "არსი" ითარგმნება. ამიტომ ლათინი ღვთისმეტყველებისათვის სამი იპოსტასისა და სამი არსის შესახებ სწავლება ურთიერთტოლფასი გამოდიოდა, რაც თავისთავად სამღმერთიანობად აღიქმებოდა. ამით აიხსნება, რომ დასავლური სამღვდელოება ყოველთვის ერთარსობის დამცველად გამოდიოდა. როგორც ვხედავთ, სამი იპოსტასი და ერთარსობა აშკარად ტერმინოლოგიასთან დაკავშირებული საკითხი იყო. შესაბამისად, ჩნდებოდა "იპოსტასისა" და "არსის" ისე გასაგებად განმარტების აუცილებლობა, რომ როგორც ბერძნულ, ისე ლათინურ ენაზე ღვთისმეტყველება შესაძლებელი ყოფილიყო და ამავე დროს, ტერმინებში აღარც მოდალიზმის და აღარც "სამღმერთიანობის" კვალი აღარ დარჩენილიყო.

ნიკეის კრების შემდეგ, აღმოსავლეთში ერთარსობაზე უარის თქმა თითქმის ყველამ ერთსულოვნად გადაწყვიტა. დასავლეთის სამღვდელოება კი ღვთისმეტყველების დელიკატურ საკითხებში ცუდად ერკვეოდა, ისინი ვერ სწვდებოდნენ პრობლემის შინაარსს და ნიკეის მართლმადიდებლური მრწამსის მხარდაჭერას განაგრძობდნენ. აღმოსავლეთის ეპისკოპოსებმა დაარწმუნეს კონსტანტინე I, რომ "ერთარსობა" მიუღებელი იყო. აღმოსავლეთში ტერმინის მომხრეების დევნა დაიწყო. ნიკეას კრებიდან 10 წლის შემდეგ (335 წ.) ათანასე დიდიც განდევნეს და ეს, აღმოსავლეთ ეკლესიაში, არიანობის გამარჯვების ნიშანი გახდა, ამ მდგომარეობამ იმპერატორ ვალენტის სიკვდილამდე (378 წ.) გასტანა.

ერთარსის გარშემო საღვთისმეტყველო დავა არ ცხრებოდა. უკიდურესი არიანელები, მაგალითად, ისეთები, როგორებიც ანომეიანური მიმდინარეობის წარმომადგენლები იყვნენ, ანუ როგორც ევმონიუსი იყო, ამტკიცებდნენ, რომ "ძე არ არის მსგავსი" მამისა. უფრო ღვთისმოსავი არიანელები კი "ერთარსს" ერთ მცირე იოტას უმატებდნენ და ძეს მამის "მსგავსარსად" აღიარებდნენ. ასეთი ზომიერი არიანელები მაშინ მრავლად იყვნენ და IV საუკუნის 70-იან წლებში მზად იყვნენ, კაპადოკიელი წმინდა მამების - ბასილი დიდისა და გრიგოლ ნაზიანზელის მიერ შემოთავაზებული ფორმულირება მიეღოთ.

იმ დროს მართლმადიდებელთა შორისაც გარკვეული უთანხმოება იყო. ეგრეთ წოდებული ძველნიკეური რწმენის მომხრეები წმინდა ათანასე დიდის მსგავსად ცდილობდნენ "ერთარსი" ყოველგვარი დამატებებისა და განმარტებების გარეშე მიეღოთ. კაპადოკიელი მამები ან "ახალნიკეელები" მოითხოვდნენ მიღებული ყოფილიყო, როგორც ერთარსობა, ისე სწავლება სამი იპოსტასის შესახებ. იმისათვის, რომ იდეის შინაარსი "ერთი უდრის სამს", ბერძნული ფილოსოფიური ტერმინოლოგიის საშუალებით გასაგებად ყოფილიყო განმარტებული, კაპადოკიელმა მამებმა არისტოტელესეულ კატეგორიებს - არსსა და შინაარსს, ახლებური დატვირთვა მიანიჭეს. არისტოტელეს მიხედვით, არსებობს არსთა ორი ტიპი - პირველი არის არსი, რომელიც ასევე იპოსტასად იწოდება, ხოლო მეორე, უბრალოდ არსია. არისტოტელე მხოლოდ კონკრეტულ და რეალურ ობიექტებს აღიარებდა, ამიტომ მისი თვალსაზრისით რეალურად მხოლოდ იპოსტასები, ანუ პირველარსები შეიძლება არსებობდნენ. მეორე არსი, არისტოტელეს აზრით, სხვა არაფერია, თუ არა აბსტრაქცია; ჩვენ ის შეიძლება წარმოვიდგინოთ, მაგრამ რეალური და კონკრეტული მყოფობა მას არ გააჩნია. წმინდა ბასილისა და წმინდა გრიგოლის ახალნიკეურ სწავლებაში მეორე არსიც რეალობაა, თუმცა ის ტრანსცენდენტურადაც არსებობს. სიახლე ისაა, რომ იპოსტასი, ანუ არისტოტელესეული კონკრეტული მყოფობა, დაუკავშირდა პიროვნების გაგებას - კატეგორიას, პიროვნება კი უცხო და საერთოდ უცნობი იყო ბერძნული ფილოსოფიისათვის, მაგრამ ქრისტიანული ბიბლიური რწმენისათვის სწორედ პიროვნება იყო უძირითადესი.

კაპადოკიური ღვთისმეტყველების მიხედვით, წმინდა სამება არის მამა, ძე და სულიწმიდა - სამი ღვთაებრივი იპოსტასი, სამი პირველარსი და ყოველ მათგანს ცალკეული პიროვნული მყოფობა გააჩნია. მათი მეორე არსი, რომელიც სამივესთვის საერთოა, ასევე რეალური ხასიათისაა და ღმერთის ერთიანობა-ერთარსობა სწორედ ამ მეორე თვალსაზრისში იგულისხმება. ამიტომ, ნათელი ხდება, რომ წმინდა სამების წევრთა სხვადასხვაობა არსში კი არ არის - არსი მათ ერთი აქვთ - არამედ მათ იპოსტასურ ურთიერთობაშია. ამრიგად, კაპადოკიურმა თვალსაზრისმა, თავისი შინაარსით, სამების შესახებ სწავლება, როგორც არიანული სუბორდინაციონიზმისგან (ანუ უთანაბრობისგან და ურთიერთდაქვემდებარებულობისგან), ისე რელიტივისტური მოდალიზმისგან (რომლის დროსაც სამების წევრები, როგორც ერთი და იგივე არსის სხვადასხვა გამოვლინება განიხილება) გაათავისუფლა.

წმინდა სამების გაგებაში პიროვნული მიდგომის შეტანით, კაპადოკიელებმა ძველნიკეურ ფორმულირებასთან შედარებით, პრობლემის შინაარსი უფრო მნიშვნელოვნად და გასაგებად განმარტეს. ისინი ცდილობდნენ, თავისი თანამედროვეებისათვის ქრისტიანული რწმენა გასაგებად განემარტათ და ამით, ეკლესიური უთანხმოება-განხეთქილებები ჩაეწყნარებინათ. თუმცა, ძალიან მალე, წმინდა ბასილი სამღმერთიანობაში დაადანაშაულეს. ზოგიერთისთვის, სამი იპოსტასისა და ერთი არსის შესახებ სწავლების სიღრმე უბრალოდ გაუგებარი იყო, ზოგს კი ისიც მიაჩნდა, რომ ახალნიკეური სწავლება სამ ღმერთსა და ერთ აბსტრაქციას ქადაგებდა. ლათინმა ღვთისმეტყველებმა კაპადოკიელი მამების განმარტება მთლიანობაში ვერ აღიქვეს და, უნდა ითქვას, რომ სამების შესახებ დასავლური წარმოდგენები დღემდე გარკვეული მოდალიზმით არის შეპყრობილი (დასავლური სწავლება Fllioque-ს შესახებ სწორედ ამ პრობლემის ერთგვარი გამოხატულებაა).

აღმოსავლეთში კაპადოკიელი მამების საქმე წარმატებით დაგვირგვინდა. 381 წელს, მეორე მსოფლიო კრებაზე დამტკიცდა ფუძემდებლური სწავლება წმინდა სამების შესახებ. საუბედუროდ, ამ კრებას წმინდა ბასილი დიდი ვერ მოესწრო, მაგრამ კაპადოკიელები "მსოფლიო წმინდა მამებად" სწორედ ამ სწავლების გამო აღიარეს.