დედამიწაზე ადამიანები დროსა და სივრცეს ემორჩილებიან. დროის სამი განზომილება - წარსული, აწმყო და მომავალი, გარდაცვალებისთანავე წყდება ; სხეულისაგან განთავისუფლებულმა სულმა სამუდამოდ უნდა დაიმკვიდროს მისთვის განკუთვნილი ადგილი მიღმიერ სამყაროში, სადაც არარსებული დრო ერთი მარადიული წამით განისაზღვრება.

აზროვნება სულთა სამყაროში ბევრად უფრო სრულყოფილია, ვიდრე დედამიწაზე, რადგან თუ მიწიერ ცხოვრებაში ადამიანის აზროვნებას ხელს უშლიდა ხორციელი ვნებები და დაცემული ბუნება, სხეულის ბორკილებიდან განთავისუფლებულ სულს ერთბაშად ეხსნება სულიერი ხედვა, წარმოუდგება მისი ცოდვა-მადლით განვლილი გზა დაბადებიდან გარდაცვალებამდე და რაც უფრო დამძიმებულია იგი მიწიერი ცოდვების მრავალფეროვნებით, მით უფრო ეძნელება მის სულს ღვთისკენ აღმასვლა. მოუნანიებელ სულებს ეწყებათ მწუხარება იმის გამო, რომ ხელოვნურად იხშობდნენ გულში სინდისის ხმას, იმავე ღვთის ხმას და სათანადოდ ვერ აცნობიერებდნენ იმ ცოდვათა დამღუპველ შედეგსა და მიწიერ უკეთურებებს, რაც მათ ცხოვრებას თან ახლდა და ახალ სამყაროში გაშიშვლებულად, მთელი სისრულით წარმოაჩენდა; დაფარული გაცხადდა, ამიტომ სინდისის ხმა მთელი ძალით იფეთქებს, ეს კი მათი დაუსრულებელი წუხილისა და ტანჯვის მიზეზი ხდება.

სიკვდილის დადგომისთანავე ადამიანის ზეცისკენ მოსწრაფე უკვდავ სულს სასუფევლის გზაზე წინ ეღობება ეშმაკეული ძალები ჰაერის მცველთა სახით და მოუნანიებელი ცოდვები, რომლებიც მის სულზეა მიკრული, არ აძლევს ღვთისაკენ სვლის საშუალებას, უბიწო ადამიანის სული კი დაუბრკოლებად გადის ამ გზას და ზეციური სასუფევლის მკვიდრი ხდება. ჩვენგან წასულ მოუნანიებელ სულებზე ეკლესიასთან ერთად უნდა ილოცონ მისმა ახლობლებმა და ოჯახის წევრებმა: "დაძინებულთათვის (გარდაცვალებულთათვის) აღინიშნოს სამი დღე ლოცვითა და ფსალმუნებით, რადგან ქრისტე მესამე დღეს აღდგა, - ვკითხულობთ დიდი სჯულისკანონის წმინდა მოციქულთა პეტრესა და პავლეს მე-15 კანონში, - ცხრა დღე აღინიშნება დარჩენილთა და გარდაცვალებულთა მოსახსენებლად. ორმოცი დღე ძველი აღთქმისაებრ, რადგან ასე იგლოვა ერმა მოსე. წელიწადი - მათ მოსახსენიებლად და საჭიროა დავრდომილებს მიეცეს მათი (გარდაცვლილთა) ქონებიდან რაიმე.

ამას ვამბობთ კეთილმსახურთა შესახებ, რადგან უღმრთოთ, ამქვეყნიური ქონება მთლიანად რომ გასცენ, მათთვის უსარგებლოა. ვინც სიცოცხლეში ღვთის მტერი იყო, ცხადია, ის, გარდაცვლილიც მასთან არ არის. ღმერთთან არ არსებობს უსამართლობა, რადგან მართალია უფალი და შეიყვარა სიმართლე და "აი კაცი და აი მისი საქმე". ზირაქის სიბრძნე გვასწავლის: "ყველა საქმეში შენი აღსასრული გაიხსენე და არასოდეს ჩაიდენ ცოდვას". ეკლესიური თვალთახედვით, "ამაოა და მყიფე ცხოვრება, რომელსაც დედამიწაზე ვატარებთ, მოუხელთებელი და მსწრაფლწარმავალი - დრო, რომლითაც ჩვენი სიცოცხლე იზომება. არც ჩვენი ბედნიერებაა დედამიწაზე საიმედო; სიხარულს მწუხარება ენაცვლება, სიმდიდრიდან სიღარიბემდე ერთი ნაბიჯია; ჯანმრთელობა არასდროს არაფრითაა დაცული სნეულებისგან და სიცოცხლეც ყოველთვის სიკვდილით იკვეთება. სევდა გიპყრობს, როცა ამჩნევ ჩვენი ცხოვრების მსწრაფლწარმავლობას, როდესაც ხედავ და გრძნობ მის სიკეთეთა არამყარობას. მაგრამ უფრო საშინელი იქნება, თუკი ამ გრძნობასთან უიმედოდ დარჩები. მაშ, სადღაა ნუგეში? ხომ არ ვეძებთ მას ჩვენი ვნებების ყოველდღიურ დაკმაყოფილებაში? ხომ არ ვბაძავთ სახარებისეულ მდიდარს, რომელიც ასე მიმართავდა საკუთარ სულს: "მოისვენე, ჭამე, სვი, იმხიარულე" (ლუკ. 12,19). ამ მდიდრის მსგავსი ადამიანები ყველგან და ყოველთვის იყვნენ, ახლაც ბლომად არიან. სოლომონისეული დამოწმებით, აი, როგორ მსჯელობენ ისინი: ხანმოკლეა და მწუხარე ჩვენი ცხოვრება, ვერ გადაურჩება სიკვდილს ადამიანი და ჯოჯოხეთისაგან დამხსნელიც არავინ ეგულება... რადგან შემთხვევით დავიბადეთ და ამის შემდგომაც ვიქნებით, როგორც არყოფილნი... მალე დავიწყებული იქნება ჩვენი სახელი, არავინ გაიხსენებს ჩვენს ნამოქმედარს... რადგან წარმავალი აჩრდილია ჩვენი ჟამი, არ იქნება მობრუნება ჩვენი აღსასრულისკენ... ამიტომაც არსებული სიკეთით დავტკბეთ და ვიჩქაროთ შექმნილით სარგებლობა, ისევე როგორც სიჭაბუკით... აღვივსოთ ძვირფასი ღვინით და ნელსაცხებლით და გვერდს ნუ ჩაგვივლის ჩვენ გაზაფხულის ყვავილი... ნურც ერთი ჩვენგანი ნუ მოაკლდება სიტკბოებას, ყველგან დავტოვოთ კვალი ჩვენი სიხარულისა, რადგან ესაა წილი ჩვენი და ხვედრი ჩვენი" (სიბრძნე სოლომონისა 2.1,4,5,6,7,9).

ახალი სჯული, რომელიც კაცობრიობას ქრისტეს შემდეგ მიეცა, ამ საკითხზე აბსოლუტურად განსხვავებულ თვალსაზრისს გვთავაზობს: "ნუთუ უნდა მივბაძოთ ასეთ ადამიანებს, რომლებიც ამბობენ: ვჭამოთ და ვსვათ, რამეთუ ხვალ მოვსწყდებით" (I კორ. 15,32)? ჯერ ერთი, ბევრს არა აქვს ისეთი მატერიალური შესაძლებლობა, რომ ყოველთვის ტკბებოდეს მიწიერი ცხოვრებით, ხოლო ვისაც აქვს, მისთვის უკვე მოსაბეზრებელი ხდება მუდმივი გართობა-ზეიმი და ამგვარ ტკბობასაც ხიბლი ეკარგება, თავად ადამიანი კი ძალასაც კარგავს, ჯანმრთელობასაც და ნაადრევად ბერდება. მერე მოდის სევდა, მოწყენილობა, ცხოვრებისგან გადაქანცვა. ხდება სხვაგვარადაც - ზოგჯერ მდიდარზეც რომ აღარაფერი ვთქვათ, სიღარიბით დათრგუნულ ადამიანს ვერაფერი ვერ აოკებს, ამიტომაც იბოღმება, ბოროტდება ყველასა და ყველაფერზე, ზოგჯერ საკუთარ თავზეც. მერე რა ხდება? - მოდის სიკვდილი, არა დროული და ბუნებრივი, არამედ ნაადრევი, ნაძალადევი, თითქოს როგორც საუკეთესო გამოსავალი ასეთი მდგომარეობიდან. როგორც ეკლესია გვასწავლის, ადამიანმა ნუგეში სადღაც შორს კი არ უნდა ეძებოს, იგი თავად ჩვენს ბუნებაში დევს, რომელიც შესაძლებელია ყველასთვის ჭეშმარიტ სიკეთედ იქცეს. ეს დიდი ნუგეში კი ბადებს იმედს, რომ მიწიერი ცხოვრება სიკვდილთან ერთად არ მთავრდება, არამედ გრძელდება ახალი ცხოვრებით; "მაგრამ არ გვნებავს, ძმანო, რომ არა იცოდეთ რა განსვენებულთა, რათა არ წუხდეთ დანარჩენთა მსგავსად, რომელთაც არა აქვთ სასოება", - მიმართავს პავლე მოციქული თესალონიკელ ქრისტიანებს (I. 4-13). სწორედ ისინი ვერ პოვებენ ნუგეშს და მთელი სიცოცხლე სიკვდილზე დარდს ეძლევიან, ვისაც მომავალი სიცოცხლის არ სჯერა; მართლმადიდებელთათვის შეუვალი ჭეშმარიტებაა მარადიული სამყაროს არსებობა, რისი უეჭველობაც ღვთის სიტყვიდან და წმინდა მამათა მოძღვრებებიდან მომდინარეობს. ღვთიური გაბრწყინებისას ადამიანის გონებისათვის გარდაუვალი ხდება იმქვეყნიური ცხოვრების არსებობა, წმინდა ეკლესია საზეიმოდ უცხადებს მორწმუნეებს მკვდრეთით აღდგომისა და სამარადისო სასუფევლის შესახებ, ხოლო ვინც ეჭვობს, რომ ცხოვრება სიკვდილის შემდეგაც გრძელდება, ამ ჭეშმარიტების დასამოწმებლად ასეთ არგუმენტებს სთავაზობს: მიტროპოლიტი ფილარეტ მოსკოველის მოსაზრებით, "სამყაროში არ შეიძლება იპოვო რაიმე მაგალითი, რაიმე ნიშანი, რაიმე მტკიცებულება ნებისმიერი საგნის სრული მოსპობისა: არ არსებობს წარსული, რომელიც მომავალს არ ამზადებდეს; არ არსებობს დასასრული, რომელსაც საწყისამდე არ მივყავდეთ. ყოველი სიცოცხლე, რომელიც თავის ბუნებრივ დასასრულამდე მიდის, სამარეში ტოვებს მხოლოდ შეძენილ სხეულებრივ სამოსს, თავად კი ცხოვრების დიად, მაგრამ უხილავ სამყაროში გადადის".

ნათელი წარმოდგენის შესაქმნელად ეკლესიის მამები ხატოვან შედარებებსაც მიმართავენ:

"დავაკვირდეთ, მაგალითად, მზეს. ის ყოველ დილას ახალშობილივით ამოდის ცაზე; შუადღისას - მოწიფულივით ბრწყინავს და ანათებს, საღამოს - მოხუცებულივით კარგავს მცხუნვარებას და ბოლოს კი - მომაკვდავივით ეშვება. მაგრამ კი არ ქრება მისი ნათება, როცა ჰორიზონტზე ჩვენს თვალს ეფარება; არა, ის ძველებურად ანათებს, მაგრამ დედამიწის მეორე მხარეს და დილით ისევ იმავ ბრწყინვალებით იბადება.

თუნდაც დედამიწა ავიღოთ. გაზაფხულზე ქალწულივით ელავს მისი მშვენიერება; ზაფხულში მდედრივით იძლევა ნაყოფს, შემოდგომაზე მოხუცებულივით იცლება ძალთაგან, ზამთარში კი თოვლით ისე იფარება, როგორც მიცვალებული სამარეში. მაგრამ მიწა როდი კარგავს თავის სასიცოცხლო ძალებს, როცა მისი ზედაპირი იყინება. ისევ მოვა გაზაფხული, გადაიყრის ზამთრის საბანს და მისი სასიცოცხლო ძალები კვლავ გაბრწყინდება სრულყოფილად. შეხედეთ მინდვრის ბალახს, რომელზეც უფალი მიგვითითებს (ლუკ. 12,27,28), ისინი ჩვენსავით იბადებიან, იზრდებიან, შემდგომ ჭკნებიან და მიწაში იხრწნებიან, მაგრამ როდი ისპობიან: მათი მკვდარი სხეულიდან ახალი ბალახი აღმოცენდება. საერთოდ, რასაც არ უნდა დავადოთ ხელი ბუნებაში, ყველაფერი მოკვდავია, მაგრამ არა სპობადი, ის, რაც ერთ არსებაში იხრწნება, მეორეში განახლდება და ცოცხლდება. "თუ უმდაბლესი ქმნილებანი ახალი სიცოცხლისთვის და კვლავაღდგენისთვის კვდებიან, ნუთუ ადამიანი, ზეცის სარკე და მიწის გვირგვინი, მხოლოდ იმიტომ ჩადის სამარეში, რომ დაიფერფლოს და არარაობად იქცეს?" - ასეთ კითხვას უსვამს მიტროპოლიტი ფილარეტი სულის უკვდავებაში დაეჭვებულ ადამიანებს. უფლის შეუცვლელ და შეურყვნელ კანონებში, რომლის მიხედვითაც ყველაფერი ქრება, მაგრამ ახლიდან იბადება, ადამიანმა შეიძლება დაინახოს თავისი უკვდავების საწინდარი - მარადიული, ზეციური თავდებობა თავის მომავალ ცხოვრებაზე, საკუთარ გარდაცვალებაზე... მეტი დამაჯერებლობისთვის ღვთისმეტყველები უტყვ ბუნებაზე დაკვირვებიდან სამყაროს ყველაზე გონიერი არსების, ადამიანის შეცნობაზე გადადიან, მათი მსჯელობით, სამყაროს შექმნის დასაბამიდან ადამიანის მოდგმას, განვითარებისა და განათლების ნებისმიერ საფეხურზე, ყოველთვის ერთსულოვნად სჯეროდა, რომ ადამიანის ცხოვრება მისი სიკვდილით არ თავდება, წარმართებშიც კი გამოირჩეოდნენ ზნეობრივი და გონებრივი აზროვნების მქონენი, სწამდათ მომავალი ცხოვრებისა. სხვადასხვა ისტორიულ ეტაპზე ადამიანები ზრუნავდნენ კიდეც იმაზე, რომ მათი რწმენა შთამომავლობას გადასცემოდა; პოეტები და ფილოსოფოსები - თავიანთი ნაწარმოებებით, მეფეები და მხედართმთავრები - დიადი საქმეებით, სხვადასხვა ძეგლებით და გრანდიოზული მშენებლობებით, განა ყოველივე ეს წარმართთა საიქიო ცხოვრების არასრულყოფილ რწმენაზე მიუთითებს? სხვაგვარად, მაშ, რა საჭიროა ამდენი ზრუნვა, თუკი ყველაფერი სიკვდილით მთავრდება? საიდან ჰქონდათ წარმართებს ასეთი თანხმობა მომავალი ცხოვრების შესახებ, როგორ აღმოცენდა ის? უეჭველია, ამგვარი რწმენა გადმოცემებით გავრცელდა. მაგრამ საიდან იღებს ის დასაბამს? ან ადამიანურ ბუნებაში უეჭველად დევს სურვილი, სწამდეს სხვა ცხოვრება, ანდა ეს რწმენა ზევიდანაა ნაკარნახევი. ციცერონი მიუთითებს რა ბუნებით რწმენაზე, დასძენს: "ყველაზე მეტად გვჯერა წარსულის, რომელიც უკეთ ხედავდა, რადგან გაცილებით ახლოს იყო ღვთიურ საწყისთან", - შორეულ წარსულში ადამიანის უკვდავების შესახებ ასეთი მტკიცე რწმენა განგვაწყობს საიმისოდ, რომ სწორედ იქ ვეძიოთ პასუხი კითხვაზე, თუ სად არის საიქიო ცხოვრების შესახებ რწმენის საწყისი. საამისოდ კი დედამიწაზე ადამიანის გაჩენის პირველი დღეები გავიხსენოთ მოსეს ნაამბობის მიხედვით; ღმერთი მის შექმნილ პირველ ადამიანს უკვდავებას ჰპირდება, თუ ის მისი აღთქმის ერთგული იქნება. პირველქმნილი ადამიანი უკვდავებით რომ იყო დაჯილდოებული, იქიდან ჩანს, რომ აღთქმის დარღვევის შემთხვევაში, ღმერთი მას სწორედ სიკვდილით ემუქრება; "გააფრთხილა უფალმა ღმერთმა ადამიანი და უთხრა: ყველა ხის ნაყოფი გეჭმევა ამ ბაღში, მხოლოდ კეთილისა და ბოროტის შეცნობის ხის ნაყოფი არ შეჭამო, რადგან როგორც კი შეჭამ, მოკვდებიო" (დაბ. 2.16,170). ამგვარად, ღმერთს სიკვდილი არ შეუქმნია, - ბრძანებს სოლომონ ბრძენი, უკვდავების ხილული თავდები კი იყო ხე სიცოცხლისა, რომელიც სამოთხის შუაგულში იდგა, თვით სახელწოდება "ხე სიცოცხლისა" ნიშნავს ისეთ ხეს, რომლის ნაყოფი მის მიმღებს სიცოცხლეს ჰპირდება. ასე რომ, ღვთიური მადლით პირველ ადამიანს შესაძლებლობა ჰქონდა, არ მომკვდარიყო, როგორც დიდი საეკლესიო მოძღვრები გვასწავლიან, სიკვდილი ცოდვის შედეგია და სასჯელი ამ ცოდვისთვის. რწმენა უკვდავებისა ადამიანს ზენაარიდან მიეცა: ის პირველი ადამიანისათვის თვით ღმერთის მიერ იყო აღთქმული, უშუალოდ ღვთის რჩეულ ხალხში - ებრაელებში ეს რწმენა თაობიდან თაობას, მამიდან შვილს გადაეცემოდა და უფლის ახალი აღთქმებით მტკიცდებოდა, ამიტომაც ძველი აღთქმის ყველა წმინდანი მიწიერ ცხოვრებას უყურებდა როგორც მოგზაურობას ზეციური სამშობლოსკენ (დაბ. 47,9), ხოლო სიკვდილს - მამასთან გადასახლებას. მარადიულობის რწმენა კაცობრიობას მთელი ძველი აღთქმის პერიოდში ჰქონდა შენარჩუნებული, ახალ აღთქმაში კი - ამ აზრით გაჯერებულია ყველა მოძღვრება, ქრისტიანობა ეფუძნება მოძღვრებას, რომ ჩვენი ღმერთი - სიცოცხლის ღმერთია.