სმოლენსკის ღვთისმშობლის ხატი გადმოცემის მიხედვით, წმინდა ლუკა მახარებლის მიერაა დაწერილი. მის შესახებ რუსეთში სხვადასხვაგვარი ვერსიები არსებობს. ერთნი ამბობენ, რომ ამ ხატით, რუსეთისკენ მიმავალი გზა დაულოცეს ბერძენი იმპერატორის ბასილის დას და მთავარ ვლადიმერის მეუღლეს, მეფის ასულ ანას. მეორენი ამტკიცებენ, რომ საბერძნეთის იმპერატორმა კონსტანტინე პორფიროგენეტმა, როდესაც თავისი ქალიშვილი ანა ჩერნიგოვის მთავარს, ვსევოლოდ იაროსლავის ძეს მისცა ცოლად, მისი მგზავრობა ამ ხატით აკურთხა. ამიტომაც ეწოდა ოდიგიტრია, ანუ გზის მაჩვენებელი. მემკვიდრეობით ის ვსევო¬ლოდის ძეს, ვლადიმერ მონომახს ერგო, რომელმაც ხატი სმოლენსკში 1101 წელს მის მიერ აგებულ ღვთისმშობლის მიძინების საკათედრო ტაძარში გადაიტანა. ამ დროიდან ხატს სმოლენსკისა ეწოდა. მასზე ღვთისმშობელი წელამდეა გამოსახული, მარჯვენა ხელი მკერდზე განისვენებს, ხოლო მარცხენაში უპყრია ყრმა ღმერთი, რომელსაც თავის მხრივ მარცხენა ხელში გრაგნილი უჭირავს, ხოლო მაკურთხებელი მარჯვენა მაღლა აქვს აღმართული. ღვთისმშობლის ზედა შესამოსელი - მუქი ყავისფერი, ხოლო ქვედა მუქი ცისფერია. დაფა, რომელზეც ხატია დაწერილი, მეტად მძიმეა და დროთა განმავლობაში ისე შეიცვალა, რომ ხის ჯიშის გარკვევა არ ხერხდება. მისი სიგრძე არშინი და გოჯია, სიგანე - სამი მეოთხედი არშინი და ორი გოჯი. ის წებოთი და ცარცითაა დაგრუნტული და ზედ ტილოა გადაკრული. 1237 წელს ბათოს ურდოები რუსეთს გასაძარცვავად მოედნენ და სმოლენსკამდე მიაღწიეს, მოსახლეობამ მოულოდნელი თავდასხმის შესახებ არაფერი იცოდა და არც თავდაცვისათვის მომზადებულა. ღამით, საკათედრო ტაძარში, სადაც სასწაულმოქმედი ხატი დგას, ეკლესიის დარაჯმა მისგან გამომავალი ბრძანება მოისმინა, რომ სმოლენსკელი მეომრის მერკურისათვის გადაეცათ მისა ნება: "მერკური, საომრად შეიკაზმე, რამეთუ შენი დედოფალი გიხმობს", მერკური მივიდა ტაძარში, ხატის წინაშე დაემხო და ხმა ესმა: "ჩემთვის სათნოო მერკური, გაგგზავნი ჩემი სახლის დასაცავად, ურდოს მმართველი აპირებს, რომ ამ ღამით საიდუმლოდ დაეცეს ჩემს სამფლობელოს - მთელი თავისი ჯარითა და გოლიათებით, რომლებზეც მთელ თავის იმედს ამყარებს. მას სურს, გააუდაბუროს ქალაქი, მაგრამ მე ვევედრე ჩემს ძესა და ღმერთს, რომ არ ჩააგდოს ის დამპყრობთა მონობაში. ხალხის, მღვდელმთავრისა და მთავრის ფარულად მტრის შესახვედრად გადი და ქრისტეს ძალით სძლიე მისი მხედრობა. მე შენთან ვიქნები და შეგეწევი ჩემს მონას. მაგრამ იქ გამარჯვებასთან ერთად, მოწამის გვირგვინიც გელის, რომელსაც ქრისტესგან მიიღებ". მერკურიმ ცრემლით მიწამდე სცა თაყვანი ყოვლადწმინდა ღვთისმშობელს და ტაძარი და ქალაქი დატოვა.

მან შემწედ ღვთისმშობელი მოიხმო, მტრის რიგებში შეიჭრა, იქ მებრძოლი გოლიათი მოკლა და მრავალრიცხოვანი მტერი ამოხოცა. შემდეგ დაქანცული დასასვენებლად წამოწვა. როცა ერთმა თათარმა ის მძინარე დაინახა, თავი მოჰკვეთა. მერკურიმ სისხლით დაამტკიცა თავისი ღვაწლი. ის ეკლესიაში დაკრძალეს და მის სახელზე მოლოხოვის კარიბჭესთან ობელისკი აღმართეს. ეკლესიამ მერკური წმინდანთა დასში შერაცხა.

1396 წელს, როცა თემურ ლენგმა რუსეთის ჩრდილო საზღვრები გადმოლახა, სმოლენსკის ღვთისმშობლის ხატით თავადმა ვიტოვტმა თავისი ქალიშვილი, მთავარ ვასილი დიმიტრის ძის მეუღლე, სოფიო აკურთხა, რომელიც იმჟამად მამასთან შესახვედრად იყო ჩამოსული, მან ხატი სმოლენსკიდან მოსკოვში გადაიტანა და იქ ხარების ეკლესიაში დააბრძანა.

1456 წელს დიდი მთავრის ვასილი ვასილის ძე უსინათლოს მეფობის დროს სმოლენსკის ეპისკოპოსმა მიხეილმა და მრავალმა საპატიო მოქალაქემ, რომლებიც პოლონეთის მეფის კაზიმირის მიერ მოსკოვში, დიდ მთავართან გაგზავნილ ელჩობაში იმყოფებოდნენ, მას სთხოვეს, რომ ხატი სმოლენსკისთვის დაებრუნებინა. დიდმა მთავარმა სამღვდელოებასთან ხანგრძლივი თათბირის შემდეგ გადაწყვიტა, რომ დედოფლის დატყვევება მართებული არ იქნებოდა, ბრძანა, მისი ასლი აეღოთ და ხარების ტაძარში დაებრძანებინათ, ხოლო ორიგინალი სმოლენსკში გაეგზავნათ. ხატის გაცილებასთან დაკავშირებით ზეიმი მოეწყო. ლიტურგიისა და პარაკლისის აღსრულების შემდეგ მიტროპოლიტი და სამღვდელოება დიდი მთავრის, მისი ოჯახის, ჯარის და უამრავი ხალხის თანხლებით ცრემლით მიაცილებდა დედოფლის ხატს ქალაქგარეთ, იმჟამად მოსკოვის შემოგარენში მდებარე საბას მონასტრისაკენ, 1524 წელს ამ ადგილას, დიდი მთავრის ვასილი ივანეს ძის დროს, სმოლენსკის აღებასთან და რუსეთის ხელისფლების შეერთებასთან დაკავშირებით, ნოვოდევიჩის მონასტერი დაარსდა, ამ მონასტერში სმოლენსკის ოდიგიტრიის ასლი მოათავსეს და 28 ივლისს ლიტველთაგან სმოლენსკის დაბრუნების აღსანიშნავად, ღვ¬თისმშობლის სამადლობელად ლიტანია დაადგინეს.

1666 წელს, მეფის ბრძანებით, სმოლენსკის მთავარეპისკოპოსმა ბარსანოფიმ დროისაგან ჩამუქებული ხატწერის გასაახლებლად სმოლენსკის ორი სასწაულმოქმედი ხატი - ოდიგიტრია მოსკოვში ჩამოიტანა. ერთ-ერთი მათგანი დღემდე სმოლენსკის მიძინების ეკლესიაშია, ხოლო მეორე - 1602 წელს დაწერილი, - დნეპრისპირა ეკლესიის კარიბჭეზეა. თავდაპირველად ის სმოლენსკის გალავნის დნეპრის კოშკზე იმყოფებოდა, მაგრამ 1727 წელს ვინმე დლოტოვსკიმ გამოითხოვა ნებართვა, რომ მისი ხარჯით კარიბჭესთან ღვთისმშობლის შობის სახელობის ეკლესია აეშენებინათ და ამ ეკლესიაში მოეთავსებინათ სმოლენსკის მფარველი ოდიგიტრია. ორი წლის შემდეგ ეკლესია ააგეს, მშენებელი მარხულობდა, შემდეგ აღსარება თქვა და კურთხევის დღეს ეზიარა. ზიარებით განწმენდილმა და სიხარულის ცრემლით მოცულმა მან ხატის წინაშე მუხლი მოიყარა, ხელები ჯვრის სახედ დაიკრიფა მკერდზე, თავი მიწამდე დადრიკა და გარდაიცვალა. 1802 წელს, ხის ეკლესია ქვის ტაძრით შეცვალეს.

1808 წელს მაღალყოვლადუსამღვდელოესი სერაფიმეს ბრძანებით, ოდიგიტრიის ხატის ძველი მოოქრული მოჭედილობა გადააკეთეს, ის სხვადასხვაგვარი ძვირფასი ქვებით და მარგალიტებით შეამკეს, 1812 წელს ნაპოლეონის თავდასხმის დროს, როდესაც რუსეთის ჯარები სმოლენსკთან შეჩერდნენ, კარიბჭის ეკლესიიდან სასწაულმოქმედი ხატი ლეგიონმა გამოიტანა (პოლკოვნიკი გლუხოვი) და იმ დროიდან დარჩა მესამე სალაშქრო დივიზიის პოლკში (ა. პ. ერმოლოვი), რომელმაც ხატი თავის რიგებში ბრძოლის ბოლომდე შეინარჩუნა, ბოროდინოს ომის წინა დღეს ხატს მეომართა ბანაკში დააბრძანებდნენ, რათა ქრისტეს მხედრები განმტკიცებულიყვნენ და მომზადებულიყვნენ დიდი გამარჯვებისთვის. ყოველი წარმატებული ბრძოლის შემდეგ მის წინაშე პარაკლისი აღევლინებოდა. არმია ღვთისმოსაობით ჭვრეტდა ღვთისმშობლის ხატს და მას ღვთისგან ბოძებულ საწინდრად მიიჩნევდა. როდესაც სმოლენსკი მტრისაგან გაიწმინდა, მხედართმთავრის მ.ი. კუტუზოვის ბრძანებით სამი თვის განშორების შემდეგ ღვთისმშობლის ხატი სმოლენსკს დაუბრუნდა და ტაძარში თავისი ძველი ადგილი დაიმკვიდრა. ხატთან ერთად გაიგზავნა დიდი განძი და შემოწირულობანი, რომელიც მტერს დაატოვებინეს. ხატი სმოლენსკში 5 ნოემბერს ჩამოვიდა და იმ დროიდან, ყოველწლიურად ეს თარიღი იდღესასწაულება რუსეთში, როგორც ღვთისმშობლის შეწევნითა და მეოხებით სამშობლოდან მტრის განდევნის დღე. უძველესი სასწაულმოქმედი ხატი, რომელიც სმოლენსკის საკათედრო ტაძარშია. ბოროდინოს ბრძოლის წინ მაღალყოვლადუსამღვდელოესმა ირინეოსმა სმოლენსკის მოსახლეობის თანხლებით მოსკოვში ჩააბრძანა. მოსკოვიდან მას სამღვდელოების წინამძღოლობით ლიტანიით მიეგება უამრავი ხალხი. ის დააბრძანეს მიძინების ტაძარში, რათა ყველას თაყვანი ეცა. ქუჩაში შეკრებილი მართლმადიდებლები მუხლზე ემხობოდნენ მის წინაშე და ცრემლით შესთხოვდნენ "დედავ ღვთისაო, გვაცხოვნენ ჩვენ".

ეკლესია ლოცულობს სმოლენსკის ხატის წინაშე, რათა გვიხსნას ჩვენ ყოველგვარი უბედურებისაგან.

ლოცვა სმოლენსკის ოდიგიტრიის ყოვლადწმინდა ღვთისმშობლის ხატის მიმართ ევედრებიან ისინი, ვინც ხანგრძლივი მოგზაურობისათვის ემზადებიან, შეეწევა ყოველგვარ კეთილ წამოწყებას

ტროპარი, ხმა 4

ღუთისმშობელსა ლმობიერად შეუვრდეთ ჩუენ ცოდუილნი და ესე გლახაკნი, მხურვალითა ცრემლითა ღაღადვყოთ სიღრმით გულისაჲთ. ჰოი, დედუფალო წყალობითა შემწე მეყავ ჩუენ, სასოო მორწმუნეთაო, მსწრაფლ შემეწიე, რამეთუ წავრწყმდებით ჩუენ სიმრავლისაგან ცოდუათა ჩუენთასა, ნუ გარე მაქცევ მონათა ამათ შენთა ცუდად, რამეთუ შენ ხარ სასო და მეოხი ჩუენი წინაშე ძისა შენისა და ღუთისა ჩუენისა.

ლოცვა

ჰოი, ყოვლადსაკვირველო და ყოველთა ქმნულთა ზედა აღმატებულო დედუფალო ღუთისმშობელო, ზეციურისა მეუფისა ჩუენისა ქრისტეს ღუთისა დედაო, ყოვლადწმინდაო ოდიგიტრია მარიამ, ისმინე ლოცუანი ესე ცოდუილთა და უღირსთა მონათა შენთაგან, რომელნი ყოვლადწმინდასა ხატსა შენსა შევრდომილ ვართ ჟამსა ამას და ცრემლითა და შემუსვრილითა გულითა ვხმობთ: უფსკრულთაგან ვნებათასა აღმომიყუანენ ჩუენ, დედუფალო, კურთხეულო, განმათავისუფლენ ჩუენ ყოველთაგან ურვათა და მწუხარებათა, გარემომზღუდენ ყოვლისა კრულებისა, ზედამოსვლისა და ცილისწამებისაგან დამიხსნენ მძვინვარისაგან მტერისა. ძალგიც შენ, ჰოი, მიმადლებულო დედაო, რაჲთა იხსნე ერი შენი ყოვლისაგან ბოროტისა და ღირს-ჰყო იგი კეთილდღეობითსა ცხორებასა, რამეთუ ზედამოსვლათა ამათ შინა არა გვივის ჩუენ ცოდუილთა სხუაჲ შემწე და მხურვალე შუამდგომელი თვინიერ შენსა. ევედრე, დედუფალო, ყოვლადწმინდაო, ძესა შენსა, ქრისტესა ღმერთსა ჩუენსა, რაჲთა ღირს მყვნეს ჩუენ ზეცისა სასუფეველსა, ამისთ ვისცა მარადჟამს გადიდებთ შენ, ვითარცა მიზეზსა ჩუენისა ხსნისასა და აღვამაღლებთ წმინდასა და დიდებულსა სახელსა მამისა და ძისა და წმიდისა სულისა, - სამებით განდიდებულსა და თაყუანისცემულსა ღმერთსა, უკუნითი, უკუნისამდე, ამინ!

ლოცვა (მგზავრობის მნებელთათვის)

ყოვლადწმინდაო დედუფალო ჩემო, ქალწულო ღმრთისმშობელო ოდიგიტრია, მცველო და სასოო ცხოვნებისა ჩემისაო! გზასა ამას ზედა რომელი წინა მიძს მე, მსურის დადგინება და ამით ჟამითგან შეგვედრებ შენ ყოვლადმოწყალესა დედასა ჩემსა სულსა და ხორცთა ჩემთა, გონებასა ჩემსა და ძალთაცა ხორციელთა, ამას ყოველსა შევვედრებ მტკიცესა ზედამხედველობასა შენსა და შეწევნასა ყოვლადძლიერსა. ჰოი სახიერო თანამოგზაურო და მფარველო ჩემო, გულისმოდგინებითა გევედრები შენ, რაჲთა არა იქმნას გზაჲ ესე ჩემი საჭირველ, წინამიძეღ მე მას ზედა და წარმართე იგი, ყოვლადწმინდაო ოდიგიტრია, ვითარცა თვით უწყი სადიდებელად ძისა შენისა უფლისა ჩემისა იესუ ქრისტესი. თანაშემწე მექმენ მე და უმეტესად შორეულსა და მრავალტვირთვულსა მწირობასა ამას შინა დამიცევ მე ძლევაშემოსილითა საფარველითა შენითა ყოველთა ჭირთა და მწუხარებათაგან, ხილულთა და უხილავთა მტერთაგან და ევედრე ჩემთვის, დედუფალო, ძესა შენსა, ქრისტესა ღმერთსა ჩუენ¬სა, რაჲთა წარმოგზავნოს შემწედ ჩემდა ანგელოზი თვისი მშვიდობისა, წინამძღუარი და მცუელი ჩემი შეუორგულებელი, ვითარცა ოდესმე მიჰმადლა მონასა თვისსა ტობიას, ყოველსა ადგილსა და ყოველსა ჟამსა მცუელი გზისა მისისა ყოვლისაგან ბოროტისა. ეგრეცა გზაჲცა ესე ჩემი კეთილად წარმართე და დამიცევ მე სიმრთელითა ზეციურითა ძალი¬თა, რაჲთა მშჳდობით უკუვიქცე მე მამულსა შინა ჩემსა, სადიდებელად სახელისა თვისისა წმინდისა, განმადიდებელი და მაკურთხეველი მისი ყოველთა დღეთა ცხოვრებისა ჩემისათა და მაქებელად შენდა, აწ და მარადის და უკუნითი უკუნისამდე. ამინ!