სოფლის ძლიერებაზე ყოველთვის იყო დამოკიდებული საქართველოს ძლიერება , რადგან ქალაქები, მართალია, წარმართავდნენ ქვეყნის პოლიტიკურ კურსს, მაგრამ მათი რაოდენობა თითზე ჩამოსათვლელი იყო და მოსახლეობის უმრავლესობა სოფლად ცხოვრობდა. საქართველოს ყველა კუთხეში სოფელს თავისებური, განსხვავებული სახე ჰქონდა, რასაც, უპირველესად, განაპირობებდა ბუნებრივი პირობები, რელიეფი, მდინარეებისა და ტბების აუზები, ფლორა და ფაუნა, მეზობელთა სიახლოვე და სხვა.

სოფლის სახელებს ონომასტიკაში ოიკონიმებს უწოდებენ. სოფელთა სახელდება ზოგჯერ მხოლოდ გეოგრაფიული ტერმინების საშუალებით ხდებოდა. ასეთებია, მაგალითად: გორი, ველი, ვაკე, ზეგანი, ხევი და სხვა. გეოგრაფიული ტერმინები აქტიურად მონაწილეობენ კომპოზიციის დროსაც და ასე იქმნება სახელები: სამგორი, ორგორა, ახალგორი, უკანგორი, შუახევი, იმერხევი და სხვა.

საქართველოს ისტორიული კონტაქტები ჰქონდა მეზობელ ქვეყნებთან. ეს ურთიერთობა გამოიხატებოდა სხვადასხვა ფორმით. განსაკუთრებით ინტენსიურ ხასიათს ატარებდა ენობრივი კონტაქტები. ენაში შემოდიოდა სხვადასხვა სიტყვა, რომელიც შეიძლება ყოფილიყო სამეურნეო, საყოფაცხოვრებო ტერმინი ან ახალ ინფრასტრუქტურას შემოყოლილი სახელი, რომელიც შემდეგ მკვიდრდებოდა ქართულში. ასეთია, მაგალითად, ასპინძა, სპარსული სიტყვა, რომელიც სასტუმროს აღნიშნავდა. მართალია, ეს სიტყვა ენაში აღარ შემოგვრჩა დამოუკიდებლად, მაგრამ გვაქვს მისგან მიღებული "მასპინძელი" და ადგილის სახელი "ასპინძა".

XX საუკუნეში, კომუნისტების მმართველობის დროს, როდესაც მიწა საზოგადო საკუთრებად იქცა, კვლავ აქტუალური ჩანს სოფლის პრობლემა, რადგან კერძო საკუთრება საკოლმეურნეო საკუთრებამ შეცვალა, რის გამოც დაკანონდა ამ ტიპის საკუთრება თითოეული სოფლის ფარგლებში. იმ დროს გათვალისწინებული იქნა სოფლის ისტორიული ტერიტორიები, ამიტომ ხალხმა შეინარჩუნა ტრადიციული საზღვრები. დღეისათვის სოფელი დაცლის პირასაა მისული, რადგან მიწის ყიდვა-გაყიდვის ფონზე აზრი დაკარგა საკუთრების ძველმა ფორმებმა და, შესაბამისად, გააქტიურდა ახალი მეპატრონე. მიწებთან ერთად იკარგება სახელები, მიკრო და მაკროტოპონიმია, ,,მიწის წიგნი", რომელშიც ჩვენი ისტორია წერია.

ვახუშტი ბატონიშვილი ახალქალაქის წყალს უწოდებს ჯავახეთის მტკვრის მარცხენა შენაკადს ახალქალაქთან, "ხოლო კუალად ბარალეთის წყლის შესართავს ზეით მოერთვის ჯავახეთის მტკუარს, სამხრიდამ ახალქალაქის წყალი, რომელიც გამოსდის დაბის მცირე ტბასა და კუალად მის ტბის გამომდინარე მოდის აღმოსავლეთ-სამხრეთს შუადამ ჩრდილო-დასავლეთს შორის, ხოლო ახალქალაქი არს ამ ორთა მდინარეთა შორის." დღეს დაბის ტბის სახელით ტბა არ არის ჯავახეთში. ძველ რუსულ რუკებზე ახალქალაქის წყლის სათავეებში არის პატარა ტბა ყურიდადეშთა, რომლის მიდამოებიც გამორჩეულია ხევთა სიმრავლით. აქვე არის ნასოფლარი კირხქილისა, რუსული რუკებით. ჯავახეთის მტკვარს ახალქალაქის წყალი ერთვის ახალქალაქის ციხის ძირში, დღეს ქალაქის უბნად ქცეული მუსხელიშვილების ხევის გავლისთანავე. ახალქალაქის წყალი ძველ რუსულ რუკებზე მითითებულია, როგორც კირხბულახი, ალექსანდრე ჯავახიშვილის ხელმძღვანელობით გამოცემულ რუკაზე კირხბულაღად იგი მოედინებოდა ზოგ ადგილებში. ჯავახეთის მტკვრის პარალელურად, მის დასავლეთით, კირხბულაღად მოიხსენიებს მას დღევანდელი სომხური მოსახლეობა. მათი მტკიცებით, სათავე მრავალი (ორმოცი) წყაროსაგან შედგება და ამიტომაც ჰქვია მდინარეს კირხბულაღი, რაც თურქულად ორმოც წყაროს ნიშნავს. შემთხვევითი არ არის, რომ მდინარის სათავეში არის ნასოფლარი კირხქილისა, რაც ნიშნავს ორმოც ეკლესიას.

ამ შემთხვევაში შეგვიძლია პარალელი გავავლოთ ოთხთა ეკლესიასთან. მის შესახებ წმინდა ექვთიმე თაყაიშვილი 1917 წელს წერს: "სოფელი ოთხთა ეკლესია ამჟამად თურქულად რომ "დორთქილისა" ეწოდება, ჭოროხის მარცხენა ნაპირზე მდებარეობს, მცხოვრებნი გამაჰმადიანებული ქართველები არიან, ქართული ყველამ იცის. სოფლიდან ხუთი კილომეტრის მანძილზე, ჭოროხის მარცხენა შენაკადის, ოთხთა ეკლესიის წყლის შესართავთან, მის მარჯვნივ არის დიდი მდიდრული ბაზილიკის ნანგრევები. თურქული "დორთქლისა" პირდაპირი ნათარგმნია ქართული "ოთხთა ეკლესიისა", მაგრამ სოფლელებს რომ ჰკითხოთ, ტაძრის ეს სახელი იმიტომ, ჰქვია, რომ იგი იშხანს, ოშკსა და ხახულს შემდეგ მეოთხე შესანიშნავი ძეგლია". ოთხთა ეკლესიის სახელი გადავიდა სოფელზე და მას ოთხთა ეწოდა. "საქართველოს მართლმადიდებლური ეკლესიის ენციკლოპედიური ლექსიკონი" გვამცნობს ამის შესახებ: "ოთხთა ეკლესია" X საუკუნის ქართული ხუროთმოძღვრების შესანიშნავი ძეგლი, სამნავიანი ბაზილიკა, მდინარე ჭოროხის ხეობაში", ისევე, როგორც ორმოცი მოწამის სახელობის, ან ორმოცი მოწამის ეკლესია იქცა ორმოცად, ოთხთა ეკლესია იქცა ოთხთად. ჯავახეთის ტოპონიმიაში ცნობილია ადგილის სახელთა თარგმნა, ახალქალაქის წყალს ჰქონდა პარალელური ფორმა - ორმოცი მოწამის სახელობის ეკლესიის წყალი. რადგან ამ მდინარის სათავეში ორმოცი მოწამის სახელობის ეკლესიაა, სათავე იწოდა ორმოც წყაროდ, ხოლო ბოლოში, როდესაც წყარო სხვა წვრილი შენაკადებით ხდება მდინარე და შეერთვის ჯავახეთის მტკვარს მარცხენა ნაპირიდან, იქ, სადაც არის ახალქალაქი. ისიც ბუნებრივია, რომ მდინარეს სახელი შეერქვას ყველაზე მსხვილი დასახლებული პუნქტის მიხედვით, ორმოცი წყარო იქცა ახალქალაქის წყლად. მდინარეებს ახასიათებთ მრავალსახელიანობა სხვადასხვა მონაკვეთში. თვით მტკვარსაც კი შეუცვალეს მესხეთში სახელი და მას არტაანის წყალს ან არტანულას ეძახდა ადგილობრივი მოსახლეობა. იმავე ახალქალაქის წყალს, რადგანაც იგი სოფელ დლივს ჩაუვლიდა, დლივის წყალსაც ეძახდნენ. ორმოცი წყარო თარგმნა მაჰმადიანურმა მოსახლეობამ კირხბულაღად. თარგმანში აქტიურ როლს ასრულებდა სომხური მოსახლეობაც, რადგან, როდესაც ისინი 1828-1830 წლებში ჯავახეთში შემოასახლეს, თურქულად ლაპარაკობდნენ. XX საუკუნის ბოლოს სომეხი მეცნიერები ცდილობენ, არა მხოლოდ არმენიზებული ფორმით წარმოადგინონ ჯავახეთის ტოპონიმია, არამედ თარგმნონ და დაამკვიდრონ ახალი სახელები, ამიტომ ახალქალაქის წყალი, იგივე კირხბულაღი, აქციეს "ქარსუნ აღბიურად", რაც პირდაპირი თარგმანია ორმოცი წყლისა (კირხბულაღი), რის შესახებაც მიუთითა დევი ბერძენიშვილმა: "ქარსუნ აღბიურ" (ესე იგი ორმოცი წყარო) ასეთი სახელწოდება არ არსებობს. ესაა თარგმანი თურქული კირხ-ბულაღისა, რომელიც რუსულ ხუთვერსიან რუკაზეა აღნიშნული, უფრო ადრე მას დლივის წყალი, ხოლო ძველ ქართველ ისტორიკოსებთან - ახალქალაქის წყალი ეწოდებოდა. მდინარის გვიანი თურქული სახელწოდების სომხურად გადმოკეთებით, ტექსტის ავტორი (იგულისხმება უცნობი ავტორის ერევანში გამოქვეყნებული ბუკლეტი "ახალქალაქი", 1992, - მ.ბ.), ცდილობს, როგორმე დაამკვიდროს ჰიდრონომის სომხური ფორმა. დასკვნის სახით შეიძლება ითქვას, რომ რა ენაზეც უნდა ითარგმნოს ორმოცი წყარო, სათავე არის ქართველი კაცის მიერ დარქმეული სახელი ორმოცი მოწამის ეკლესია, ამიტომ ორმოცი არ ასახავს წყაროთა სიმრავლეს, ეკლესიის სახელი გადავიდა მდინარეზე.

ახალქალაქის რაიონის სოფელ ჩუნჩხის მიდამოებში ბევრი ნასოფლარია, მათ შორის სიდიდით გამორჩეულია ცხენწყალა. ნასოფლარ ნაისის დასავლეთით არის ფერდობი, რომელსაც ლამაზი სათიბები (მაჰმადიანთა მეტყველებაში - გვილიჩაირები) ჰქვია. მის შუაგულში გამოდის ნასოფლარ ალჯვიდან მომავალი სარწყავი წყალი - ცივწყაროები. ლამაზი სათიბების მაღლა არის ქარაფი, რომელსაც ცხენკელის ქარაფი ჰქვია. მის თავზე გაშლილია ნასოფლარი ცხეკნელა, თავისი ტერიტორიებითა და ნანგრევებით. შემორჩენილია ნასახლარები, სასაფლაო, ქვის ვერძები, პურის ორმოები. ჩუნჩხელი დავით ბერიძე იხსენებს: "იყო ერთი ქვის ორმო, რომელშიც სულ იდგა წყალი, შეიძლება წვიმისაც იყო. მეხრეები რომ ვიყავით, ვსვამდით ამ წყალს". დღეს ცხეკნელა ჰქვია, ნასოფლარის გარდა, მის გარშემო ტერიტორიებსაც. ნასოფლარის დასავლეთით არის დიდი ყანა, რომელსაც დიდ ნაფუძარს ეძახიან, მის ახლოს შედარებით პატარა ყანაა და მას პატარა ნაფუძარი ჰქვია. ნასოფლარის სახელთან დაკავშირებულია, ცხენკელის ქარაფის გარდა, ცხენკელის წყარო, რომელიც ნასოფლარის აღმოსავლეთით, ხრამში, გამოდის. მართალია, წყარო პატარაა, ჯავახეთის სხვა წყაროებთან შედარებით, მაგრამ ერთ სოფელს ჰყოფნიდა. ბოლო დროს მას სარწყავად იყენებდნენ. ცხენკელის ხევს უწოდებენ ხევს, რომელიც იწყება ქილდის მინდვრებიდან, ჩამოივლის ნასოფლარ ცხენკელას, საიდანაც იღებს სახელს, ჩავა ჩუნჩხის ხრამში, ჩაუვლის ნასოფლარ ნაისას და უერთდება ჯავახეთის მტკვარს მარცხენა ნაპირიდან.

XVI საუკუნის ბოლოს ცხენკელაში უცხოვრია შვიდ კომლს, რომელთაგან სამი ოჯახის უფროსის სახელი ამოუკითხავია. ხოლო სხვები არიან: ბადუჩა პაპუნასძე, მახარებელ - ძმა მისი, ბასილა მღვდლის შვილი და სიმონა - ძმა მისი. არსებობს გადმოცემა ცხენკელის "განძის" შესახებ. გადმოცემაში საუბარია ლეკების თავდასხმაზე. ცხენკელას ახლოს ჩუნჩხა-ქილდას შორის არის გორა, რომელსაც საყარაულო ჰქვია. აქ იდგა სოფლის დარაჯი. როდესაც მტერი გამოჩნდებოდა, დარაჯი შეატყობინებდა სოფელს. შეტყობინების ხერხი მარტივი იყო. გრძელ კეტზე წამოაგებდა გოდორს, ასწევდა მაღლა და ამით ანიშნებდა სოფელს საშიშროებას, ან შეჯდებოდა ცხენზე და გამოიქცეოდა სოფლისაკენ. მართალია, მესხეთში არსებობდა ამბის სხვა სიმბოლოს საშუალებით გადმოცემაც, კერძოდ, ცეცხლის დანთება ისეთი თივით, რომელიც იწვოდა კვამლით, მაგრამ ეს უფრო შორეულ ციხე-კოშკებსა და მასშტაბურ შემოსევებს ეხებოდა, ხოლო საყარაულო-სატალაოები პატარ-პატარა სოფლებს თავთავიანთი ჰქონდათ.

ცხენკელა XVI საუკუნეზე ადრეც არის მოხსენიებული. "ვაჰანის ქვაბთა განგების" მინაწერთაგან ერთ-ერთში, რომელიც XIV საუკუნეს ეკუთვნის, ვიგებთ, რომ მურვან ღარიბაის ძეს ვანის ქვაბებისათვის შეუწირავს მამული: "სახელითა... და შუამდგომლობითა ვანის ქუაბთა მთავარმოწამისა გიორგისითა, თავსმდებობითა... მფარველისა ჩუენისა ხატისა მაცხოვრისასა ვანის ქუაბთა და მას შინა დამკვიდრებულთა საღმრთოითა კრებულისა მღვდელთა და დიაკონთა მიგიძღუანე და მოგახსენე მე მურვან ღარიბისძემან ჩემისა ნასყიდისაგან მესამედი კუნელეთით, მესამედი დიდკლდით, მესამედი ციხეკნელით, მესამედი კუარბით, რასაცა ოდენ ღმერთი მოგვიძღვანებდეს ნაყოფთაგან ამათ ქუეყანათა თუ დიდად და თუ მცირედ ჩემთვის და ჩუენთა მშობელთა და შვილთათვის".

ოსმალებს 1595 წელს აღუწერიათ სოფელი ნაისა, რომლის შესახებ სერგი ჯიქია წერს: "დაწერილობას დიაკრეტული ნიშნები სულ არა აქვს, მაინც ნაისა კარგადაა ამოკითხული... "დავთრის" ნაისა 3-კომლიანი სოფელია, რომელმაც ჩვენამდე ვერ მოაღწია. ნაისა ნასოფლარის ადგილმდებარეობის გასარკვევად ძიება გელსუნდა-ორხოფიის მიდამოებში უნდა ჩატარდეს; პეტრე მაზნიაშვილით - "ხერთვისს ზევითაა".

სამი კომლიდან ვიცით, რომ ერთს მამუკა რქმევია, მეორეს - ყანდუ და მესამეს - კაკულა. ყანდუ და კაკულა ძმები ყოფილან. ნაისა, მართლაც, "ხერთვის ზევით", ჯავახეთის მტკვრის მარჯვენა ნაპირზე არის ნასოფლარი. ტერიტორიულად ეკუთვნის ახალქალაქის რაიონის სოფელ ჩუნჩხას. ნაისას სხვა სახელიც აქვს. დღეს ამ ადგილისათვის ყველაზე მნიშვნელოვანი ნაგებობა არის ეკლესია, მას დის ეკლესიას ეძახიან. და-ძმის ეკლესიები ჯავახეთის მტკვრის მარჯვენა და მარცხენა ნაპირების ეკლესიებია. დის ეკლესია, იგივე ნასოფლარ ნაისას ეკლესია, მდინარის მარცხენა ნაპირზეა, ხოლო ძმის ეკლესიას, რომელიც წმინდა გიორგის სახელობისაა, თოკელები მონასტერს უწოდებდნენ. თოკელების მტკიცებითვე ნაისას ეკლესია არის წმინდა ნინოს სახელობისა. რადგან ორივე - წმინდა გიორგი და წმინდა ნინო კაბადოკიელები იყვნენ, და-ძმისა ამიტომ ეწოდათ ამ ეკლესიებს. ნასოფლარ ნაისას დასავლეთიდან ჩამოუდის ცხეკნელის ხევი, რომელიც იწყება ქილდის მინდვრიდან, ჩამოივლის ნასოფლარ ცხეკნელას და სახელიც იქიდან ეძლევა, ჩამოვა ჩუნჩხის ხრამში, გაუვლის ნაისას და უერთდება ჯავახეთის მტკვარს მარცხენა ნაპირიდან.

ნასოფლარ ალჯვიდან მომავალი წყალი გამოდის ნაისის თავზე. ამ წყლით ირწყვებოდა ნაისის შემოგარენი და თვით სოფელიც თავის დროზე. შორიდან ისე ჩანს, თითქოს ნასოფლარი მშრალი, უწყლო ადგილია, მაგრამ სინამდვილეში ასე არ არის. გარშემო ხევები წყლიანია, ხოლო ნაისის ძირში დღესაც არის ლელიანი ადგილი. ეკლესია დგას გორაკზე, რომლის ძირში იყო ვაკე ადგილი, ითესებოდა ბოსტნები.

ჩუნჩხაში დღევანდლამდე ჰყვებიან: სოფელში შავი ჭირი გაჩენილა. ერთ ჩუნჩხელ კაცს გადაუწყვეტია, ჭირს დამალვოდა, გაქცეოდა. ასეთ ადგილად აურჩევია ნაისის ლელიანი. სამწუხაროდ, ვერ გაქცევია სიკვდილს, მომკვდარა, სოფელში აღარ აუტანიათ და იქვე დაუმარხავთ.

სოფელი ასპინძის რაიონის სოფელ ზველის ტერიტორიაზეა. შემორჩენილია ნასახლარები. ქორეთში დღეს ზველის ბაღებია. იგი მდებარეობს ნასოფლარ ღობეთის აღმოსავლეთით. გლავიენთ ბაღის გვერდით, დასავლეთით არის პატარა გორა, რომელზეც საძირკვლის სახით ეტყობა ნაეკლესიარი. ეს არის წმინდა ადგილი. სოფელი გადის სადღესასწაულოდ, ვინც საკლავს შეუთქვამს და მარიამობას ვარძიაში ან საფარაში ვერ წავა. გორასაც მარიამობის გორა ჰქვია. ნაეკლესიარ ადგილზე ადგილობრივთა თქმით, არის ნიში, დოლაბი, "ქვებით გაკეთებული შესასვლელი," რომელსაც გაგრძელება არ აქვს. ნაეკლესიარ ადგილს მარიამის ეკლესიას ეტყვიან. გადმოცემით - მარიამობის ეკლესიისათვის ხელის ხლება არ შეიძლება, ვინც პირველ ბარს დაარტყამს "ეკლესიას", შვილი უნდა შესწიროს მას, ამიტომ არქეოლოგებიც კი, ვინც მოსულან აქ გასათხრელად ან დასაზვერავად, ამ გადმოცემის მოსმენის შემდეგ, უარს ამბობენ სამუშაოზე.

ქორეთში ცხოვრობდნენ ქრისტიანები, მეზობელი სოფლის, ღობიეთის გამაჰმადიანების შემდეგ, აყრილან და გადასულან დასავლეთ საქართველოში, საჩხერის რაიონში. ყოფილა ვინმე კახო, მას ვრცელი ტერიტორია სჭერია, რომელიც ქორეთიდან პატრონის წასვლის შემდეგ ღობიელებს დაუსაკუთრებიათ. ბოლოს, ღობიელებიც გაასახლეს და ადგილი ზეველის მოსახლეობას დარჩა.

ქორეთის ტერიტორიაზე საინტერესოა ზოგიერთი ტოპონიმი. ზველიდან ქორეთის გზა იწყება ავაზინებიდან, გაივლის ქალის სახტომელას, ფუტურო ქვას, ერბუან ქვას, კვიციფეხას, ბურმა ღელეს და უერთდება ბაღებს.

ღობიეთიდან ორგორისაკენ მიმავალ გზაზე არის კაკლისწყარო. წყაროს პირას მდგარა კაკალი, რომელიც დაბერდა, დაფუტუროვდა და მოჭრეს, მაგრამ წყაროს სახელი კი შერჩა. ეს წყარო ბაღებიდან დაშორებულია, ფერდობშია, მას პეტრიენთ წყაროსაც უწოდებენ, რადგან ადგილი დიასამიძეებისა (პეტრე დიასამიძის) იყო.

საინტერესოა ზველისა და ღობიეთის საზღვარზე, ქორეთისაკენ მიმავალ გზაზე მდებარე კვიციფეხი. ბილიკზეა ბრტყელი ქვა "კვიცის წინაფეხის გამოსახულებით" დღესაც იტყვიან, ქვა ისეთი რბილი იყო, რომ მას კვიცის დანაჭლიკი დაეტყო, ხოლო შემდეგ გამაგრდაო. ორგორა - საყუდაბლისაკენ მიმავალი გზის პირიდან იწყება ბრმა ღელე, რომელიც ჩაივლის ჯანჯრების ტყეს ქორეთის მაღლობამდე და ღელეც მთავრდება, იშლება, მინდვრად იქცევა. ამ ღელეს ბრმას უწოდებენ, რადგან დაბურულია. "იქ თუ საქონელი დაიკარგა, ძნელი მოსაძებნია, ნადირი სჭამს". სოფელს სახელი ქორთა სიმრავლის გამო შერქმევია.

აზმანის ისტორია ჯერჯერობით XVI საუკუნიდან შეგვიძლია დავიწყოთ. ოსმალებმა აღწერეს იგი და დაუწესეს გადასახადები ხორბალზე, ქერზე, ჭვავზე, სელის თესლზე, იონჯაზე, თივაზე, ფუტკარზე, ღორზე, ბოსტანზე, ცხვარზე. აზმანელები საქორწინო გადასახადსაც კი იხდიდნენ. ეს გადასახადები მოეხსნებოდათ, თუ ქრისტიანობას დათმობდნენ, მაგრამ სოფელი მტკიცედ იდგა თავისი წინაპრების გზაზე. 1595 წელს აზმანაში 12 ოჯახი ცხოვრობდა. ეს საშუალო სიდიდის სოფელია მაშინდელ საქართველოში და შემდეგაც. თითოეულ ოჯახში სამოციდან ას სულამდე ცხოვრობდა. ხშირად სამი ძმის შთამომავლები ერთად, ერთ ჭერქვეშ ცხოვრობდნენ, რომ გადასახადი ერთი ჰქონოდათ, ოჯახი ძლიერი ყოფილიყო და გვარი და სარწმუნოება შეენარჩუნებინათ. ჩვენამდე მოაღწია ოჯახის თორმეტივე უფროსის სახელმა. ოსმალური აღწერის სისტემა განსხვავდება ქართულისაგან. ქართული გვარი გადადიოდა შთამომავლობით პაპიდან შვილზე, შვილიშვილზე და ასე შემდეგ, ოსმალური გვარი მხოლოდ ერთ თაობას ჰქონდა. თუ მამას ერქვა მუჰამედი, მისი შვილი ალი იყო მუჰამედოღლი, ხოლო ალის შვილი იქნებოდა ალიოღლი. გვარის მიხედვით ვერ გაიგებდი, ერთი და იმავე შთამომავლობისა, ჯიშისა, თუნდაც ოჯახის შვილები იყვნენ თუ არა მამა და შვილი, პაპა და შვილიშვილი. გვარის ამ სისტემასთან შედარებით ბევრად უფრო პროგრესული იყო და არის ქართული გვარი, რომელიც გადადის შთამომავლობით. ფაქტობრივად, თურქებს (ოსმალებს) გვარი არ ჰქონდათ ბოლო დრომდე და მისი ჩამოყალიბება მიმდინარეობს დღესაც. თურქეთში გვარის შემოღებას 1934 წელს მუსტაფა ქემალის სპეციალური დეკრეტი დასჭირდა. დღესაც ნებისმიერ თურქს შეუძლია აიღოს ნებისმიერი სიტყვა გვარად. ხდებოდა ხოლმე, რომ სამი ძიდან ორი შეიცვლიდა სარწმუნოებას, რომ მესამე მაინც შეენახათ ქრისტიანად და მას გადასახადების გადახდაში მიხმარებოდნენ. ამ ფონზე გასაგები უნდა იყოს, რატომ არიან მაშინდელი აზმანელი ოჯახის უფროსები სახელით და მამის სახელით მოხსენიებული.

რა სახელები ერქვათ მაშინდელ ქართველებს? საქართველოში ყოველთვის დიდი თავისუფლება იყო სახელის დარქმევისა. ტრადიციული ქართული და კანონიკური ქრისტიანული სახელების გვერდით შემოსულა აღმოსავლური სახელებიც. ჩვენ ხომ ყოველთვის ისტორიის გზაჯვარედინზე ვცხოვრობდით.

ოსმალების მიერ აღწერილ სოფელში მხოლოდ ქართველები ცხოვრობდნენ. ასე მოვიდნენ ისინი XIX საუკუნემდე. 1829-1930 წლებში, როდესაც ჯავახეთიდან ქართველები, როგორც მაჰმადიანები, გადაასახლეს და მათ ადგილზე ოსმალეთიდან, თვიანთი ისტორიული სამშობლოდან, შემოასახლეს სომხები, აზმანელები არ წავიდნენ არსად. მათ ჯერ კიდევ არ ჰქონდათ სარწმუნოება შეცვლილი. შემდეგისათვის მოვლენები განვითარდა რუსული სცენარით. რუსეთის იმპერიას არ სურდა ერთი რწმენისა და ეროვნების ქართველები ყოფილიყვნენ ჯავახეთში, რადგან ეს იქნებოდა საქართველოს ერთიანობის საფუძველიც. ამ საქმეში რუსეთისა და ოსმალეთის მიზნები ემთხვეოდა ერთმანეთს. ამან განაპირობა რუსეთის მმართველობის დროს ჯავახეთის დარჩენილი ქართული მოსახლეობის დაჩქარებული გამუსლიმება და მათთვის თათრის იარლიყის მიკერება. 1986 წელს რუსეთმა ჩაატარა აღწერა და სხვადასხვა კუთხის ქართველები ცალკე ეროვნებებად გამოაცხადეს. ასე გაჩნდა მუსლიმი ქართველების ეროვნებად სარწმუნოებრივი აღმსარებლობა და მათ ჩაუწერეს "თათარი". აი, ასეთი "თათრები" ცხოვრობდნენ აზმანაში 1886 წელს. სამწუხაროდ კიდევ უფრო უარესად განვითარდა აზმანელთა ბედი XX საუკუნის 40-იან წლებში, ისინი საერთოდ გაასახლეს საქართველოდან. ნასოფლარში მეზობელი ქართული სოფლებიდან მოდიან ადგილობრივი მცხოვრებნი გადასახლებულ აზმანელთა ნაფუძარზე, მაგრამ ვერ ეგუებიან ყოფილი მეზობლების სახლებში ცხოვრებას, სოფელიც ისევ ნასოფლარად რჩებოდა, ვიდრე აჭარიდან 1989 წელს არ გადმოვიდა მოსახლეობა. დღევანდელ აზმანაში 60-მდე ოჯახი ცხოვრობს. სოფელი აღადგინეს აჭარიდან გადმოსულებმა: მელაძეებმა, შაინიძეებმა, ანანიძეებმა, კახაძეებმა და ადგილობრივი სოფლებიდან მოსულმა ნათენაძეებმა და მიქელაძეებმა (მიქელაძეები აჭარიდანაც არიან გადმოსულები). ახალმოსახლეებს ათი ოჯახიც სომხური სოფლიდან შემოუერთდა.