XIX საუკუნემდე ქართველებს წმინდა მიწაზე 40-ზე მეტი სავანე-მონასტერში უმოღვაწიათ და ქრისტიანული აღმოსავლეთის ხალხთა ერთობლივი ძალისხმევით აუთვისებელი არ დარჩენიათ პალესტინური მწერლობისა და კულტურის არც ერთი მნიშვნელოვანი მონაპოვარი , უშენებიათ ტაძრები და სულიერი სავანეები, მაგრამ დროთა განმავლობაში ჩვენი ქვეყნის ისტორიული ბედისწერა იმგვარად წარიმართა, რომ საუკუნების განმავლობაში წინაპართა რწმენითა და რუდუნებით ნაგებ ქართული კულტურის კერებს სხვები დაეპატრონნენ.

თავისი კანონი აქვს დროს: იგი თავის დინებაში აქცევს ყველას და ყველაფერს თავის ნებას უმორჩილებს. დადგა დრო, როცა საქართველომ დაიწყო ფიქრი დაკარგულის დაბრუნებაზე, რათა ჩვენი კულტურული მემკვიდრეობის მატერიალური და სულიერი საგანძური კვლავ ჩვენი მეთვალყურეობისა და მზრუნველობის ქვეშ მოქცეულიყო. სწორედ ამ მიზნით 1998 წლის ივნისში საქართველოს საპატრიარქოში დაფუძნდა საერთაშორისო საზოგადოება "წმინდა მიწა", რომლის თავმჯდომარედ აირჩიეს პროფესორი თამილა მგალობლიშვილი, თანათავმჯდომარედ - მეუფე დემეტრე (შიოლაშვილი). საზოგადოებამ იმთავითვე მიზნად დაისახა საზღვარგარეთ არსებული კულტურული მემკვიდრეობის შესწავლა, რაც ქართველ და უცხოელ მეცნიერთა და სასულიერო პირთა ერთობლივი ძალებით უნდა წარმართულიყო. მაშინ ამ საზოგადოების საპატიო პრეზიდენტმა, უწმინდესმა და უნეტარესმა ილია მეორემ ჩვენთან საუბრისას განაცხადა: "დადგება დრო, როცა ჯვრის მონასტერი კვლავ ჩვენს ხელში იქნება და წირვა-ლოცვა ქართულად აღევლინება, ჩვენ დავბრუნდებით წმინდა მიწაზე. ვფიქრობ, ჩვენ უნდა მოვიძიოთ თანხები იმისათვის, რომ იერუსალიმში შევიძინოთ შენობა ქართული კულტურის კვლევის ცენტრის დასაარსებლად. ეს ძალიან კარგ შედეგს მოგვიტანს. ჩვენი მიზანია, ხშირად ჩატარდეს სამეცნიერო კონფერენციები როგორც უცხოეთში, ასევე საქართველოში".

უკვე 12 წელზე მეტი გავიდა საზოგადოების შექმნიდან და ამ ხნის მანძილზე ქართველმა მეცნიერებმა მართლაც თვალსაჩინო წარმატებებს მიაღწიეს. ვესაუბრებით საზოგადოების თავმჯდომარეს, წმინდა ანდრია პირველწოდებულის სახელობის ქართული უნივერსიტეტის სიძველეთა მოძიებისა და კვლევის ცენტრის ხელმძღვანელს პროფესორ თამილა მგალობლიშვილს.

- ქალბატონო თამილა, პირველად როდის გაჩნდა იდეა, შექმნილიყო ქართველ მეცნიერთა ჯგუფი, რომელიც ჩვენი ქვეყნის ფარგლებს გარეთ არსებულ არქიტექტურისა და კულტურის ძეგლთა დაცვის საკითხებით დაინტერესდებოდა?

- 70-იანი წლების მიწურულს საქართველოს ხელნაწერთა ინსტიტუტის მაშინდელმა დირექტორმა, ქალბატონმა ელენე მეტრეველმა შექმნა პალესტინის კვლევის ჯგუფი, რომელშიც სხვადასხვა პროფესიის სპეციალისტები ვიყავით გაერთიანებული, ვინც კი ქართულ ხელნაწერებზე ვმუშაობდით და ვისაც რაიმე კავშირი გვქონდა იერუსალიმთან. მაშინ მე საკანდიდატო დისერტაციისთვის დამავალეს კირილე იერუსალიმელის ჰომილიების თარგმანების გამოცემა. კლარჯული მრავალთავიც ერთ-ერთი იერუსალიმური ლიტერატურული ძეგლია, გამოსაცემად მომზადდა ლიტურგიკული ძეგლიც - უძველესი "იადგარი". ძალიან ბევრი რამ ჰქონდა თავად ქალბატონ ელენეს ტიმოთე გაბაშვილის, ასევე გიორგი ავალიშვილის პალესტინაში მოგზაურობაზე. შეისწავლა კოლონიის ისტორია წმინდა მიწაზე. ერთი სიტყვით, ბევრმა მასალამ მოიყარა თავი, ბუნებრივია, ინტერესიც დიდი გახლდათ, ამიტომ მხოლოდ ჩვენი ინსტიტუტის ძალებით ვერ გავწვდებოდით ამ საქმეს და ქ-ნმა ელენემ აღმოსავლეთმცოდნეობის ინსტიტუტიდან გოჩა ჯაფარიძე, ივ. ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტიდან ზურაბ ალექსიძე და ლელა ჯეჯელავა დაგვახმარა.

უცხოეთში წასვლა, მოგეხსენებათ, რა ძნელი იყო. პირველად 1989 წელს, დიდი წვალების შემდეგ გამიშვეს. 1991 წელსაც ვმონაწილეობდი საერთაშორისო კონფერენციაში, წავიკითხე მოხსენება. სწორედ იქ გავიცანი ცნობილი პროფესორი, იერუსალიმის უნივერსიტეტის არმენოლოგი მიქელ სტოუნი, რომელიც სხდომას ხელმღვანელობდა. მან მე და ქ-ნი ელენე მეტრეველი იერუსალიმში მიგვიწვია. ეს მეცნიერი თბილისშიც ჩამობრძანდა და პირადად შეხვდა ქალბატონ ელენეს. ჩვენ ერთობლივად გადავწყვიტეთ, განგვეხორციელებინა პროექტი "ქართველები წმინდა მიწაზე". 1995 წლამდე, სამწუხაროდ, ვეღარ შევძელით უცხოეთში გამგზავრება. ხოლო როცა უკვე ვიზები მივიღეთ, ქალბატონი ელენე ავადმყოფობდა, უარი განაცხადა წასვლაზე და მარტო მე მომიხდა გამგზავრება, რაც დღემდე დიდ ტკივილად დამრჩა გულში. რაც მთავარია, პროექტი განხორციელდა და ებრაულ უნივერსიტეტში შეიქმნა "ქართული ქრისტიანული კულტურის დაცვის ხელშემწყობი ასოციაცია", რომელიც დღემდე არსებობს და ყველაზე ცნობილი მეცნიერები არიან ამ საქმით დაკავებულნი.

ყოველივე ამის შესახებ, რა თქმა უნდა, იცოდა ისტორიკოსმა ზაზა აბაშიძემ და 1996 წლის დასაწყისში მითხრა, საქართველოს საპატრიარქოში უნდათ შექმნან საზოგადოება "პალესტინის საიმპერატორო მართლმამდიდებლური საზოგადოება" და ამ საკითხზე თქვენთან შეხვედრა სურს მამა დავით შიოლაშვილსო (შემდგომ მეუფე დიმიტრი). რა თქმა უნდა, შევხვდით ერთმანეთს და მე მას ჩემი აზრი მოვახსენე, რომ ასეთი საზოგადოება რუსეთის იმპერატორმა თავის დროზე პოლიტიკური მოსაზრებით შექმნა. მან კარგად იცოდა, რომ ქართველები შორეული წარსულიდან სისხლხორცეულად იყვნენ დაკავშირებულნი წმინდა მიწასთან და დიდი ქონების მემკვიდრედაც მოიაზრებოდნენ. რუსეთს, როგორც იმპერიას, კი ამ ქონების ათვისება და დასაკუთრება უნდოდა. ამიტომაც მიავლინეს იქ პირველად ქართველი მეცნიერები: ალ. ცაგარელი, ნ. მარი, ივ. ჯავახიშვილი. კიდევ კარგი, რუსებმა თავიანთი ჩანაფიქრი ვერ განახორციელეს, ამ მეცნიერებმა კი მართლაც არაჩვეულებრივი საქმე გააკეთეს-მეთქი. მეუფე დიმიტრის ისიც ვაცნობე, რომ რუსებმა უკვე პეტერბურგში აღადგინეს ეს საზოგადოება და ცნობილი მეცნიერები პალესტინურ წყაროებს სწავლობდნენ. ამის შემდეგ შევხვდით პატრიარქს, რომლის სურვილითაც ამ საზოგადოებას "წმინდა მიწა" ეწოდა.

- რამდენადაც ჩემთვის ცნობილია, ეს საზოგადოება დღეს თავისი პირვანდელი სახელწოდებით აღარ მოიხსენიება. რა არის ამის მიზეზი?

- როდესაც 2001 წლის დეკემბერში ახლო აღმოსავლეთში დიდი სამეცნიერო ექსპედიცია უნდა გასულიყო, ინტერნეტში სრულიად შემთხვევით აღმოვაჩინეთ, რომ იერუსალიმში არსებობს ტერორისტული საზოგადოება "წმინდა მიწა", ამიტომ, სამწუხაროდ, იქ ამ სახელწოდებით ვეღარ ვიმოქმედებდით და უწმინდესთან შეთანხმებით, დავირქვით "ქართველ მეცნიერთა იერუსალიმის ექსპედიცია".

- საზოგადოება "წმინდა მიწამ" თავისი საქმიანობა იერუსალიმის ჯვრის მონასტრის კედლებიდან უკვალოდ გამქრალი ფრესკების მოძიებით დაიწყო და უცხოელ მეცნიერთა დახმარებით მოახერხა მიეკვლია ათეული წლების წინ დაკარგული ფრესკებისთვის. იქნებ ამის შესახებ გვესაუბრა.

- 1999 წლის მაისში კვლავ მოვხვდი იერუსალიმში კონფერენციაში მონაწილეობის მისაღებად, რომლის დასრულების შემდეგაც, ისრაელელი კოლეგების დახმარებით, მომეცა საშუალება, სამი კვირის მანძილზე მემუშავა იერუსალიმის ბერძნულ საპატრიარქოში ჯვრის მონასტრის კოლექციებზე.

მესამე თუ მეოთხე დღეს, დილით ადრე, სასტუმროს მორიგემ შემატყობინა, რომ სამ ადამიანს ჩემთან შეხვედრა სურდა. უცნობებს სასტუმროს ტერასაზე შევხვდი. ერთ-ერთი მათგანი ქრისტიან შმიდტი იყო. მას თან ახლდა ახალგაზრდა მეუღლე კარენ შმიდტი და ბერძენი არქიტექტორი (სამწუხაროდ, მისი სახელი და გვარი აღარ მახსოვს).

ქრისტიანმა ამიხსნა მოსვლის მიზეზი, მაჩვენა სამი დიდი ფოტო, რომლებზეც იყო მისთვის უცნობ ენაზე შესრულებული წარწერები ბერძნულენოვან წარწერებთან ერთად. სურდა გაეგო მისთვის უცნობი ანბანის რაობა, რაც ამ ფოტოებზე აღბეჭდილი ფრესკების წარმომავლობასაც დაადგენდა. სტუმარმა ამიხსნა, რომ იგი ჩემთან მოხვდა ჩემი გერმანელი კოლეგის რეკომენდაციით. როდესაც ფოტოებს დავხედე, რამდენიმე წამს გავშეშდი, მაგრამ დროის ეს მონაკვეთი ძალზე ხანგრძლივი მომეჩვენა. იგი მიხვდა, რომ ფრესკები ვიცანი. მე ჩემთვის ვფიქრობდი, მეთქვა თუ არა მისთვის სიმართლე. ბოლოს მივხვდი, უთქმელობას აზრი არ ჰქონდა, იგი ჩემი გამომეტყველებით მშვენივრად მიხვდა სათქმელს.

ამ ფოტოებზე გამოსახული იყო სამი შესანიშნავი ფრესკა იერუსალიმის ჯვრის მონასტრიდან: წმინდა პროხორე (ჯვრის მონასტრის აღმშენებელი და პირველი წინამძღვარი, XIს.), წმინდა ლუკა იერუსალიმელი (ასევე ჯვრის მონასტრის წინამძღვარი, XIIIს.), ილია წინასწარმეტყველის ამაღლება, ილია და ელისე წინასწარმეტყველები.

ფოტოები იყო არაჩვეულებრივი ხარისხის. ბოლოს ამოვიდგი ენა და დოქტორ შმიდტს ვუთხარი, - სამივე ფრესკა ქართული იყო და თანაც იერუსალიმის ჯვრის მონასტრის საკუთრება. მან, რა თქმა უნდა, არ დამიჯერა, მით უმეტეს, რომ ერთ-ერთი ფრესკის ფოტოს ქვემოთ ჰქონდა წარწერა: "XIV-XV საუკუნეების ბიზანტიური ფრესკა". ასეთი წარწერით ერთ-ერთ გამოფენაზეც კი იყო გამოტანილი კერძო კოლექციიდან. ამ გამოფენამ მაშინ მაფიქრებინა, რომ ალბათ ჯერ კიდევ შესაძლებელი იყო თუნდაც რამდენიმე დაკარგული ფრესკის მოძებნა. შევეცადე, ბატონი შმიდტი დამერწმუნებინა ფრესკათა ქართულ წარმომავლობაში, წავიყვანე ჯვრის მონასტერშიც, მაგრამ უშედეგოდ. ბოლოს გაჭრა ცნობილი გერმანელი მეცნიერის ბაუმშტარკის გვარის დასახელებამ, რომელსაც თავის ნაშრომში დაბეჭდილი ჰქონდა ჯვრის მონასტრის ფრესკების ფოტოები. ერთი კვირის შემდეგ კვლავ შევხვდით ერთმანეთს. ბატონ შმიდტს ახლა უკვე ბიბლიოთეკაში შეემოწმებინა ბაუმშტარკის მიერ გამოქვეყნებული ფოტოები და ფრესკების სია, მაგრამ მაინც ეჭვით იყო შეპყრობილი. მოგვიანებით გავარკვიე, რომ იგი ცნობილი კოლექციონერი იყო და თავად აპირებდა ამ ფრესკების შეძენას.

ჩვენი ურთიერთობა ძალზე მძიმედ დაიწყო. ჩემთვის იგი იყო ადამიანი, რომელიც ეპატრონებოდა ქართულ განძს ისე, რომ წარმოდგენა არ ჰქონდა მასზე. მისთვის მე ვიყავი სრულიად უცნობი ადამიანი გაღატაკებული ქვეყნიდან, რომელიც არ შეიძლებოდა ასეთი განძის შემქმნელი ყოფილიყო.

მესამედ, ისევ იერუსალიმში შეხვედრისას, მას ვთხოვე, ეს ფრესკები საქართველოსთვის დაეთმო, თუ, რა თქმა უნდა, საქართველოში ჩემი დაბრუნებიდან 1 თვის მანძილზე შევძლებდი ფულის შეგროვებას. ეს ჩემი მხრიდან იყო დიდი თავხედობაც და ალბათ სრულიად არასერიოზული დაპირებაც. უარი მითხრა. მხოლოდ ჩემი იერუსალიმიდან გამომგზავრებისას დამირეკა და დამთანხმდა. მისი ნებართვის გარეშე კი შეუძლებელი იყო ამ ფრესკების შეძენაზე ფიქრი, რადგან მათი მფლობელების, კერძო კოლექციონერთა და დილერთა ვინაობა მხოლოდ მან იცოდა.

თბილისში დავბრუნდი გვიან ღამით, 6 ივნისს. 7-ში, საღამოს, მიღება ვთხოვე საქართველოს პატრიარქს ილია მეორეს, რადგან დიდი იმედი მქონდა, მხოლოდ მისი დახმარებით შევძლებდი ერთ თვეში ამ ფრესკების გამოსასყიდი თანხის შეგროვებას. მან იმავე საღამოს ამ შეხვედრაზე მოიწვია ერთ-ერთი ქართველი ბიზნესმენი და დახმარება სთხოვა. ამ ბიზნესმენს გადავეცი ფრესკების ქსეროასლები, რომლებიც დიდი თხოვნის შემდეგ ძლივს მოვიპოვე ბატონი შმიდტისგან. ამ პიროვნებამ პატრიარქს უთხრა, რომ შეეცდებოდა, ფრესკების ასლები ეჩვენებინა თავისი მეგობარი ბიზნესმენებისთვის და დაჰპირდა, რომ პასუხს მოკლე ხანში შეატყობინებდა. გავიდა საკმაო დრო და, როგორც ქართველებს, სამწუხაროდ, ხშირად გვჩვევია, პირობა არ შესრულდა. მოლოდინმა ზღვარს გადააჭარბა და, ფაქტობრივად, დავდექით საშიშროების წინაშე, რომ კანადაში არსებული ერთი ფრესკა გაიყიდებოდა. საქართველში ჩვენი დამხმარე არავინ აღმოჩნდა. უწმინდესმა დახმარება სთხოვა მოსკოვის ვიცე-მერს, ბატონ სოსო ორჯონიკიძეს. ეს მოხდა 1999 წლის 10 მაისს. 14 მაისს ბატონმა სოსომ აღუთქვა საქართველოს პატრიარქს 10 დღეში საჭირო თანხის გადარიცხვა კანადაში. დაიწყო დღეები გაუთავებელი მოლოდინისა. დაბოლოს, 30 ივნისს, ღამის 12 საათზე, დამირეკა ბატონმა შმიდტმა და მაცნობა, ფრესკა გადარჩენილია, ფული უკვე კანადაში, კოლექციონერის ანგარიშზეაო.

ასე გადარჩა ფრესკა, რომელიც 1999 წლის 14 ოქტომბერს თვითონ ბატონმა სოსომ ჩამოიტანა ლონდონიდან თბილისში და სვეტიცხოვლობას საჩუქრად გადასცა საქართველოს. დღეს ეს ფრესკა სვეტიცხოვლის ტაძარშია დაცული.

გავიდა ხანი. დანარჩენი ფრესკების ბედი კვლავ გაურკვეველი იყო. დუმდა პატრიარქიც. ბოლოს გავბედე და კვლავ დახმარება ვთხოვე მას. იმ საღამოსვე უწმინდესისგან მივიღე პასუხი - მე მგონი, დაგვეხმარებიანო. ასე გავიცანი ჯერ კიდევ მოსკოველი ბიზნესმენი ბატონი ბადრი პატარკაციშვილი.

არ დამავიწყდება მისი რეაქცია, როდესაც გაიგო, რომ ქართული დამწერლობის უძველესი ნუმუშები (IV-Vს.ს.) სწორედ წმინდა მიწაზე იყო აღმოჩენილი, რომ წმინდა მიწაზე ჯერ კიდევ შემორჩენილი იყო ქართველთა მიერ დაარსებული თუ აგებული ტაძრები და მონასტრები, მათი შემამკობელი ფრესკები, მათთვის შეწირული ჯვარ-ხატები, ლიტურგიული დანიშნულების ნივთები, უნიკალური ნაქარგობები, უმნიშვნელოვანესი და მდიდრულად დასურათებული ხელნაწერები. შეიტყო ისიც, რომ ქართული საგანძური დღეს საფრთხეშია, რადგანაც დღეს ქართული სიძველენი სხვა მფლობელთა (ბერძენთა, სომეხთა, ლათინთა და ა.შ.) ხელშია და ამის გამო მათი კვალი თანდათან ქრება, უდიდესი ნაწილი, რაც XVIII-XIX საუკუნეების მოგზაურებმა და მეცნიერებმა ნახეს და აღწერეს, დღეს უკვალოდ არის გამქრალი, არის ქართულ სიძველეთა უნებლიე თუ განზრახ ხელყოფისა თუ მოსპობის ფაქტებიც და სწორედ ამის გამო აუცილებელი იყო არა მარტო გასაყიდად გამზადებული ჯვრის მონასტრის ფრესკების შეძენა, არამედ ისტორიული პალესტინის ტერიტორიაზე ქართულ სიძველეთა მოძიების, კვლევისა და ფიქსაციის მიზნით ქართველ მეცნიერთა რამდენიმე ექსპედიციის მოწყობა.

ამ ყველაფრის მოსმენის შემდეგ მან საოცარი სითბოთი მითხრა: - ნუ იღელვებთ, ჯერ დავაბრუნოთ ფრესკები, შემდეგ კი მივხედოთ ექსპედიციებსო. მართალი გითხრათ, ასეთ პასუხს არ ველოდი, თუმცა მივხვდი, რომ ეს იყო დაპირება, რომელიც უთუოდ შესრულდებოდა. მართლაც ასე მოხდა...

- 12 წელი არცთუ ისე დიდი დროა, თუმცა ამ პერიოდში საზოგადოება "წმინდა მიწამ" მართლაც ბევრი რამის გაკეთება შეძლო.

- მოვაწყვეთ 12 სამეცნიერო ექსპედიცია, მივაკვლიეთ 90-ზე მეტ ქართულ წარწერას (აქედან 50 სრულიად უცნობია), 44 მონასტერს, რომელთა დიდი უმრავლესობა ქართული ან ინტერნაციონალურია. ეს დადასტურებულია არა მხოლოდ ქართული, არამედ უცხოური (ბერძნულ-არაბული) წყაროებით. 44 მონასტრიდან ლოკალიზაცია მოხდა 38-ზე, 4-ის სახელი ვიცით, მაგრამ საბოლოოდ ჯერ კიდევ დასადგენია.

2002 წლის შემოდგომაზე აღმოვაჩინეთ სრულიად უცნობი ქართული მონასტერი, რომლის არქეოლოგიური გათხრები 2 წლის მანძილზე მიმდინარეობდა. 2002 წელს ამ მონასტერში მეტად მნიშვნელოვან წარწერას მივაკვლიეთ ულამაზესი და საოცრად დახვეწილი V საუკუნის ასომთავრულით. ვიპოვეთ მონასტრის ქართველი წინამძღვრის, ეპისკოპოს იოანე ცურტაველის ეპიტაფია. ჩვენი ვარაუდით, მონასტერი პეტრე იბერს აუშენებია. მას ჩვევად ჰქონია, როდესაც მონასტერს ააგებდა, წესსაც თვითონ დაუდგენდა და წინამძღვარსაც. 2004 წლის ზაფხულში მიმდინარეობდა ბრძოლა შოთა რუსთაველის ფრესკის გადასარჩენად და იმავდროულად, ახალაღმოჩენილი უცნობი ქართული მონასტრის არქეოლოგიური გათხრები ისრაელელ კოლეგებთან ერთად. მოგვეცა საშუალება, შეგვესწავლა ოქროს ოთხთავი ოქროზე დადებული 48 მინიატურით, რომლებიც ორი მხატვრის მიერ არის შესრულებული და ძალზე მნიშვნელოვანი მონაპოვარია.

- ბევრი ფრესკაა განადგურებული ჯვრის მონასტრიდან?

- ძალიან ბევრი. ტიმოთე გაბაშვილმა, რომელმაც XVIII ს-ში იმოგზაურა იერუსალიმში, ხელნაწერებთან ერთად ფრესკების ჩანახატები გააკეთა. უამრავი ფრესკა და ქართული წარწერა ჩამოხსნილია კედლებიდან.

2008 წელს როკფელერის მუზეუმში სრულიად შემთხვევით წავაწყდი იმის ამსახველ დოკუმენტურ ფოტოს, თუ როგორ ხსნიან ჯვრის მონასტრის კედლიდან ელიას ამაღლების ფრესკას 1971 წელს, როდესაც ჯვრის მონასტერში არქეოლოგიური გათხრები და სარეკონსტრუქციო სამუშაოები მიმდინარეობდა. ჩვენი ვარაუდით, პირველად ფრესკა 1910 წელს ჩამოუხსნიათ. 4 ფრესკა (წმინდანთა თავები) ევროპაში გაუყიდიათ და ამერიკის სამ მუზეუმშია დაცული, რომელთაც თავდაპირველად ეწერა ეგვიპტური ფაიამი, მაგრამ როდესაც კატალოგი ვანახეთ, გაასწორეს და დღეს ოთხივე ქართულ ფრესკად არის მოხსენიებული.

რამდენიმე ფრესკას სრულიად შემთხვევით წავაწყდი ჯვრის მონასტრის სარდაფში, ეს ფრესკებიც, როგორც ეტყობა, დიდი ხნის წინ არის მოჭრილი და გაუბედურებული. როდესაც სარდაფში ჩავდიოდი, ზემოთ მომუშავე ჩემი კოლეგებიდან ერთ-ერთი უნდა გამოსულიყო და, თუკი წინამძღვარს დაინახავდა, მობილური ტელეფონით ეცნობებინა ჩემთვის, რომ ხიფათს ავცდენოდი. სარდაფში ვიპოვე წმინდა სოფიოს ძალიან დაზიანებული ფრესკა. ნიკიფორე ჩოლოყაშვილის რგოლი წარწერით - "მამანო, სდექ მტკიცედ და შეურყევლად", რომელიც ეკლესიის შუა ნაწილში იყო და ზედ ვერცხლის დიდი ჯვარიც ედგა (ჯვარი დაკარგულია). ვიპოვეთ ორად გაყოფილი ქვა ქართული და არაბული წარწერებით. როგორც დავადგინეთ, ქვაზე ლიტურგიკული წარწერებია გაკეთებული, რაც თავისთავად საინტერესოა. ეს ქვა ამოვიტანეთ, გავრეცხეთ და მუზეუმში შევატანინეთ.

- დაბოლოს, იქნებ ისიც გვითხრათ, ვინ არიან სამეცნიერო ექსპედიციის წევრები.

- ექსპედიცია აბსოლუტურად კომპლექსურია: ჩვენთან არიან ხელოვნებათმცოდნეები, ფრესკის სპეციალისტები, არქიტექტორები, ეპიგრაფისტები, ენის სპეციალისტები, როგორც ქართველები, ისე უცხოელები, რომლებიც 2-3 ენას მაინც ფლობენ, ფოტოგრაფი და სხვა. წერილობით ძეგლებზე მუშაობენ თინა ცერაძე, ლელა ხოფერია, ლილი ხეცურიანი, მზია სურგულაძე, ფრესკებზე - მზია ჯანჯალია და მარიკა დიდებულიძე, ისტორიკოსები - მზია სურგულაძე, გიორგი გაგოშიძე, რომელიც ეპიგრაფისტიც არის, არქიტექტორიც და არმენოლოგიც. როდესაც წარწერებს ვპოულობთ, გარდა ფოტოფიქსაციისა, იქვე ხდება კალკაზე გადმოღება, ქართული და აღმოსავლური წარწერებიც კალკაზე გვაქვს გადმოტანილი.

- გისურვებთ წარმატებებს.