მას შემდეგ, რაც ათეისტური ხელისუფლებისთვის ცნობილი გამხდარა მწერლის ჩანაფიქრი, იგი მკაცრად გაუფრთხილებიათ, არ შეხებოდა ისტორიულ თემას, რის გამოც მისი იდეა, სამწუხაროდ, განუხორციელებელი დარჩა.
პოლიკარპე კაკაბაძის თვალთახედვით, "ქრისტიანობის შემოღების შემდეგ საუკუნეებში რომის იმპერია თანდათან გადაგვარდა. ის გადაიქცა აღმოსავლეთ რომად, ბიზანტიად, მეთორმეტე საუკუნისათვის კი ის დაკნინებულია.
აღმოსავლეთის დიდი იმპერიაც - სპარსეთი, დანაწილებულია.
ხალიფატი კი ჯვაროსნებთან ბრძოლით სუსტდება.
თამარი ამარცხებს სპარსეთს, ამარცხებს ხალიფას დროშით წამოსულ ნუქარდინს. ბიზანტიას კი შემოაცლის ტრაპიზონს და თვის ვასალურ სამეფოდ აქცევს.
ამ ხანებში საქართველოს კულტურული და მორალური დონის გამომხატველი არის რუსთაველი.
აღმოსავლეთის რომის იმპერია არსებობდა 1000 წლის განმავლობაში და ამ მანძილზედ არც ერთი დიდი პოეტი მას არ ჰყავს. მიუხედავად იმისა, რომ იქ იყო მთელი არმია მწერლების, მაგრამ ეს იყო მლიქვნელური მწერლობა. არის დარჩენილი აურაცხელი ნიმუშები, მაგრამ დაავიწყდათ...
საქართველოშიც იყო მლიქვნელური მწერლობა, მისი წარმომადგენელია ჩახრუხაძე და შავთელი. იყვნენ ალბათ სხვებიც, მაგრამ ნიშანი მათი გაქრა. რუსთაველი მათგან ცალკე დგას თავის გენიით, თავისი ნამდვილი პოეზიით, - აღნიშნავს პოლიკარპე კაკაბაძე, რომლის მოსაზრებითაც, რენესანსი ანუ აღორძინება კაცობრიობაში საქართველომ დაიწყო. იგი წერდა: - მეთორმეტე საუკუნის კაცობრიობა საინტერესოა. მთელ კაცობრიობაში იწყება ნიშნები რენესანსის, საქართველოში კი ამ დროს ნამდვილი კლასიკური რენესანსი პოეზიაშია და პოლიტიკაშიც. რენესანსს კაცობრიობისთვის იწყებს საქართველო ძლიერად და ღრმად.
რასაკვირველია, "ვეფხისტყაოსანს" სწერს რუსთაველი, მაგრამ მის გენიას ჰკვებავს, მის გენიალურ ნაწარმოებს აძლევს მასალას ის მაღალი ზნეობის რაინდები, რომლებიც თამარის გარშემო არიან.
თამარის ბადალი მეფე-ქალი კაცობრიობის ისტორიას არა ჰყავს, არც ერთ მეფე-ქალს თავის ერში არ ჰქონია ასეთი ხანგრძლივი პოპულარობა. ის არის უდიდესი გამარჯვების ორგანიზატორი. ის ამარცხებს აღმოსავლეთით სპარსეთს, დასავლეთით ბიზანტიას, სამხრეთით ხალიფას, მაგრამ მთელ მის მეფობის ხანაში არ არის სიკვდილით სასჯელი. ეს არის უდიდესი ჰუმანიზმი, და ამის შესადარისად პოეზიაც იძლევა "ვეფხისტყაოსნის" უმაღლეს გმირებს, უღრმეს სიყვარულს და მეგობრის სახეებს.
რასაკვირველია, თამარის ძლიერ პიროვნებასთან არის ეს დაკავშირებული, მაგრამ თამარიც და მისი ამბებიც შედეგია პოტენციისა, რომელიც მაშინ საქართველოს გააჩნდა".
სამწუხაროა, რომ პოლიკარპე კაკაბაძის ამ ჩანაწერს არ იცნობდა უწმინდესი და უნეტარესი ეფრემ მეორე, რომელიც სინანულს გამოხატავდა იმის გამო, რომ ქართულ მეცნიერებაში, ქართული აზროვნების ისტორიაში ეს საყოველთაოდ მიღებული და ბუნებრივი შეხედულება რუსთაველის ქრისტინობისა (პლატონ იოსელიანი, ილია ჭავჭავაძე, აკაკი წერეთელი, ვაჟა-ფშაველა და სხვანი მრავალნი) ეჭვქვეშ დააყენეს XX საუკუნეში.
"საღმრთოა და საეროცა, ვისაცა აქვს სმენა გულსა,
უსწავლელსა სიბრძნეს მისცემს, გონიერსა გულს უსრულსა".
ეს სტრიქონები ჰქონია წამძღვარებული "ვეფხისტყაოსნის" ვახტანგისეულ გამოცემას. პატრიარქ ეფრემს ვახტანგ მეექვსის მიერ რუსთაველის შესახებ გამოთქმული მოსაზრებაც მოჰყავს: "ესევითარი მეცნიერი კაცი არ დაშვრებოდა წარსაწყმედელად და რადგან ქრისტიანი იყო, არც აღუდგებოდა ესე ოდენსა ხანსა ამას წინ, რომელი იტყვის: "რომელმან მიხედოს დედაკაცსა გულისთქმად"... რომელნი არიან მეცნიერ, სცნობენ ესრეთ, ვითარ განიმარტვის და რომ არს სიბრძნისა და კეთილისა ერთი დარგი და ამით ნამუშაკუარი მისი სხვისაებრ უქმად არ დარჩება... ტარიელ და ავთანდილ ამბავად უთქვამს, თვარა მოყრობასა და ყოველს სასწავლოს ისწავლება. ეს საღმრთოდაც ითარგმნება და საეროთაც ასრე არს..."
უწმინდესი ეფრემ მეორე თეიმურაზ ბაგრატიონის სიტყვებსაც იშველიებს: "რუსთაველი თვითონაც ქრისტიანე იყო და საქრისტიანოს ქვეყნისა. იცოდნენ ყოველთა წამკითხველთა "ვეფხისტყაოსნისათა", რუსთაველი ისეთი ბრძენი ყოფილა, რომ საღმრთო წერილიც კარგა ჰსცოდნია და ღმრთისმეტყველებაცა..."
ასეთი შეფასებების ფონზე პატრიარქი ეფრემ მეორე წუხილს გამოთქვამდა ზოგიერთი მეცნიერის ნაჩქარევად გამოთქმული შეხედულებების გამო: "აკადემიკოსმა ნიკო მარიმ რუსთაველი ჯერ ნეოპლატონიკოსად გამოაცხადა, შემდეგ მაჰმადიანად. მართალია, აკადემიკოსმა ნიკო მარიმ შემდეგ თვითონვე უარყო რუსთაველის მაჰმადიანობა, მაგრამ რუსთაველის ქრისტიანობაში დაეჭვების ტრადიცია დამკვიდრდა და გაღრმავდა. სხვადასხვა შეხედულებათაგან აქ უნდა მოვიხსენიოთ ორი მკვლევარი - პირველმა მკვლევარმა პავლე ინგოროყვამ რუსთაველი მანიქეველად აღიარა, ხოლო მეორემ, აკადემიკოსმა შალვა ნუცუბიძემ - პანთეისტური მატერიალიზმის მიმდევრად (სხვათა შორის, გასული საუკუნის 60-იან წლებში გრიგოლ რობაქიძემ პანთეისტურ მატერიალისტობაში თავად შალვა ნუცუბიძეს დასდო ბრალი - ავტ.).
ცდომილება არცთუ დიდხანს გაგრძელებულა, - წერს პატრიარქი ეფრემი, - ამ მხრივ მეცნიერებაში ატმოსფერო დღესდღეობით გაცილებით უფრო დაწმენდილია, ვიდრე ამ რამდენიმე წლის წინ იყო. რუსთველოლოგთა უმრავლესობა დაუბრუბდა იმ ნორმალურ აზრს, რომ რუსთაველი თამარის ეპოქის ღვიძლი შვილია და რომ იგი არის (არც შეიძლება არ იყოს) ქრისტიანი პოეტი... ზოგნი მაინც ვერ ელევიან რუსთაველის დევნის თეორიას".
პატრიარქი ეფრემი მადლიერებას გამოთქვამს აკადემიკოს კორნელი კეკელიძის გამოკვლევის - "რუსთაველის მსოფლმხედველობის" გამო. ასევე დადებითად მოიხსენიებს უცხოეთში მცხოვრები მეცნიერის ვიქტორ ნოზაძის ფუნდამენტურ გამოკვლევებსაც: "ვეფხისტყაოსნის" ღმრთისმეტყველება" და "ვეფხისტყაოსნის" მზისმეტყველება", რომელთა გამოქვეყნების შემდეგ ბევრ მეცნიერს სხვაგვარად დაუნახავს რუსთაველის ნაწარმოები და რადიკალურად შეუცვლია პირვანდელი შეხედულება.
"ერთადერთი, ვინც ანგარიშგასაწევ რუსთველოლოგთაგან კვლავ შეურყევლად დგას ძველ პოზიციაზე, მხოლოდ ერთი-ორიღაა, - წერს უწმინდესი ეფრემი, თუმცა ტექსტის პირველ ვატიანტში ასეთ მეცნიერთა შორის ხაზგასმით ასახელებს აკადემიკოს შალვა ნუცუბიძეს, - როგორც ჩანს, მისი (შ. ნუცუბიძეს გულისხმობს - ავტ.) მეცნიერული ავტორიტეტი მრავალს განაკრძალებს. რუსთაველის "პანთეისტური მატერიალიზმის" თეორიის განქიქებად სულ ორი-სამი საწინააღმდეგო აზრის გამოთქმა გაბედეს ჯერჯერობით, თორემ ძნელი დასამტკიცებელი არ იქნებოდა, რომ არც აკადემიკოს შალვა ნუცუბიძის მიერ რუსთაველის მასწავლებლად მიჩნეული ფსევდო-დიონისე არეოპაგელი და არც თვით რუსთაველი არავითარ შემთხვევაში არ შეიძლება იყვნენ არც პანთეისტური მატერიალიზმის მიმდევარნი და არც ათეისტები".
ადვილი შესაძლებელია, ტექსტის ამ მონაკვეთის წაკითხვა მან ბოლო წუთებში გადაიფიქრა, რადგან თავისი დაბადების წინა დღეს სიონის საკათედრო ტაძარში მისი მოხსენების მოსასმენად მოსულ მეცნიერთა შორის ბ-ნი შალვა ნუცუბიძეც იმყოფებოდა. როგორც ჩანს, პატრიარქი მოერიდა ავტორიტეტული მეცნიერისა და მეგობრის საჯარო კრიტიკას.
"ქართული საერო მწერლობის ისტორიაში ვერ დავასახელებთ სხვა პოეტს, გარდა დავით გურამიშვილისა, რომელიც დაჯილდოებული იყოს ისეთი ღრმა რელიგიური გრძნობით - რწმენით, როგორიც მიმადლებული აქვს შოთა რუსთაველს, - ასე იწყებს პატრიარქი ეფრემი თავისი გამოკვლევის მეორე თავს, - ეს ითქმის არა მარტო იმის გამო, რომ "ვეფხისტყაოსანში" საკუთრივ სიტყვა "ღმერთი" ორასზე მეტჯერაა ნახმარი (გარდა იმ მრავალი შემთხვევისა, როდესაც უზენაესი არსება სახელდებით არ იხსენიება, შედარებით, მეტაფორით ან რომელიმე ატრიბუტითაა მინიშნებული), არც იმის გამო, რომ რუსთაველისთვის არსებობა საერთოდ ვერც მოიაზრება ღმერთის გარეშე.
უმთავრესი მაინც ისაა, რომ "ვეფხისტყაოსნის" ავტორიც და მისი გმირებიც არსებობის აზრს უზენაესისადმი ლტოლვაში ჰპოვებენ და ცხოვრების ყოველ მომენტში თანმხლებად და შემწედ იგულვებენ არსთა მხედს - ვინც რუსთაველის პოემას თვალის ერთი გადავლებითაც იცნობს, განა შეუძლია დაეჭვდეს ამ სიტყვების მართებულობაში? - პოემაში მოთხრობილი ამბავი იწყება იმით, რომ არაბეთის მეფე როსტევანი იყო "ღმრთისაგან სვიანი" და მთავრდება იმით, რომ "გაახელმწიფა გვირგვინი ზეცით მოსრულმან ზენამან".
"...არა არს ხელმწიფებაი გარნა ღმრთისაგან და რომელნი იგი არიან ხელმწიფებანი, ღმრთისა მიერ განწესებულ არიან".
ხოლო რა აზრია ნაგულისხმევი თავად ამბავში, რის თქმა სწადია რუსთაველს "ვეფხისტყაოსანში" მოთხრობილი ამბით? - მხოლოდ იმისა, რომ ქვეყნად ადამიანი, მსგავსად "ვეფხისტყაოსნის" გმირებისა, უნდა ესწრაფოდეს სრულქმნილებას, რათა მიეცეს "შერთვა ზესთ მწყობრთა წყობისა" და ამ მიზნის მისაღწევად არავითარ სატანჯველს არ უნდა შეუდრკეს, - უწმინდესს აქვე მოჰყავს წმინდა წერილი: - "იყვენით თქვენ სრულ, ვითარცა მამაი თქვენი ზეცათაი სრულ არს"; "იყუეით უკუე მობაძავ ღმრთისა, ვითარცა შვილნი საყუარელნი".
რა აზრით ხორციელდება სრულყოფილების მიღწევა?
საამისოდ ორი ურთერთშემავსებელი აზრი არსებობს: სიყვარული ღვთისა და კაცისა ("მიჯნურობა") და სიბრძნე.
ადამიანის სწრაფვა უზენაესისაკენ სიყვარულის მეოხებით ხდება, "რამეთუ ღმერთი სიყვარული არს". მაგრამ სიყვარული ორმხრივია: პირველი სიყვარული არის "ტომი გვართა ზენათა, ძნელად სათქმელი". ეს არის "საქმე საზეო, მომცემი აღმაფრენათა", ეს არის ღვთაებრივი, არამიწიერი სიყვარული, რომელიც არ გულისხმობს ქორწინების საფუძვლად დადებულ სიყვარულს.
"არა ყოველთა დაიტიონ სიტყუაი ეგე, არამედ რომელთადა მიცემულ არს... რომელი შემძლებელ არს დატევნად, დაიტევენ".
ხოლო როგორი სიყვარული შეჰხამს მათ, ვინც ვერ დაიტევს პირველ, საზეო სიყვარულს?
"გარნა თქუენ კაცად-კაცადმან თვისი ცოლი ეგრეთ შეიყვარეთ, ვითარცა თავი თვისი".
კაცობრიობის აბსოლუტური უმრავლესობისთვის ამგვარი სიყვარული ცოლქმრული სიყვარულია, დაწესებული ღმერთის მიერ, და "რომელნი ღმერთმან შეაუღლნა, კაცნი ნუ განაშორებენ".
აი, ეს ცოლქმრული სიყვარულია რუსთაველის იდეალი, რადგან ამგვარი სიყვარულიც, თავისი არსებით, საზეო სიყვარულის მიბაძვაა, მისი მსგავსია ("მართ მასვე ჰბაძვენ, თუ ოდეს არ სიძვენ, შორით ბნდებიან").
მაგრამ რადგანაც ამ მეორე სიყვარულის, საზეოს მხოლოდ მბაძავი სიყვარულის ასპარეზი არის საწუთრო, უხანო სოფელი, ამიტომ საწადელს ვერვინ მისწვდება "პირველ ჭირთა უმუშაკო". თავისი არსებობის იდეალისაკენ მიმსწრაფმა სულმა თავდაპირველად სატანჯველის გრძელი და ვრცელი გზა უნდა გადალახოს, მსგავსად ტარიელისა. ამ საქმეში მისი ერთადერთი შემწეა სიბრძნე, გონება, რომელიც სხვა არაფერია, თუ არა ღმერთის ბუნების უშუალო განსახიერება ადამიანში (ადამიანი ხომ "ხატად და მსგავსად ღვთისა არს დაბადებული").
"ნუ ყრმა იქნებით გონებითა, არამედ ბოროტისათვის ყრმა იყვენით, ხოლო გონებითა სრულ იყვენით".
ხოლო რა ხასიათისაა "ვეფხისტყაოსნის" გმირთაგან იდეალად დასახული სიბრძნე? - არის ეს სიბრძნე ამის სოფლისა, რომელი განქარვებად არს და რომელიც "განაცოფა ღმერთმან"? არა, ეს არის დამალული, "დაფარული" სიბრძნე.
"ბოლოდ ყოვლი დამალული საქმე ცხადად გამოცხადდეს".
"გაგიცხადა დამალული გონებამან დაფარულმან".
"ამ საქმესა დაფარულსა ბრძენი დივნოს განაცხადებს".
"ბოლოს ასრე გააცხადნა გონებამან დაფარულნი".
"...არა არს დაფარული, რომელი არა გამოჩნდეს და არცა საიდუმლოი, რომელი არა გამოცხადნეს".
"ხოლო სიბრძნესა ვიტყვით სრულთა მათ მიმართ, ხოლო სიბრძნესა არა ამის სოფლისასა... არამედ ვიტყვი სიბრძნესა ღმრთისასა საიდუმლოდ, დაფარულსა მას..."
"ვეფხისტყაოსანთან" სახარებისეული პარალელების გავლების შემდეგ პატრიარქი ეფრემი ასეთ განმარტებას გვთავაზობს:
"ამ დაფარული სიბრძნის არსებას დაფარული გონება (ღმერთი) გააცხადებს.
რა არის ამ სიბრძნის არსება? - ის, რომ სამყაროში სუფევს მხოლოდ ღმერთი, რომელიც არის აბსოლუტური სიკეთე, ხოლო სატანა, ბოროტება, ბნელი - წარმავალია, მას ნამდვილი არსებობა არ გააჩნია, იგი მოჩვენებაა, ილუზია. "ბოროტიმცა რად შეექმნა კეთილისა შემოქმედსა?"; "ღმერთი კეთილს მოავლინებს და ბოროტსა არ დაბადებს".
"...ბნელი იგი მას ვერ ეწია".
რუსთაველის აზრით, ადამიანის დანიშნულება ის არის, ღმერთმა "ჩვენ კაცთა მოგვცა ქვეყანა", იმიტომ, რომ "ეშმა ბილწი ვასაპყაროთ", ესე იგი, დაუცადებლად ვიმოქმედოთ ბოროტების დასათრგუნავად, მისი არა-არსობის დასამტკიცებლად, სიკეთის გასამარჯვებლად და სადიდებლად, ანუ, რაც იგივეა, ღმერთის სადიდებლად: "არა ვიქმ, ცოდნა რას მარგებს ფილოსოფოსთა ბრძნობისა? მით ვისწავლებით, მოგვეცეს შერთვა ზესთ მწყობრთა წყობისა".
"ცანი ცათანი უფლისანი არიან, და ქვეყანა მოსცა ძეთა კაცთასა".
ქვეყანა ბრძოლის ასპარეზია და არა განსვენებისა: კაცი თუ პასიურობას მიეცა, თუ აქტიურად არ იმოქმედა, ვერ აღსრულდება ღვთაებრივი საიდუმლონი - ვერ იძლევა ბოროტება, ვერ იქმნება მიღწეული ადამიანობის უდიდესი იდეალი - სრულქმნა, სიკეთის წილხვდომა.
"მინდორს სტირ და მხეცთა ახლავ, რას წადილსა აისრულებ?"
"არ იცი, ვარდნი უეკლოდ არავის მოუკრებიან!"
მხოლოდ მოქმედება! კაცმა უნდა აღასრულოს თავისი ვალი.
"ნუ ჰგონებთ ვითარმედ მოვედ დახსნად სჯულისა, გინა წინაისწარმეტყველთა; არა მოვედ დახსნად, არამედ აღსრულებად".
ასეთია ის უღრმესი რელიგიური და ცხოვრებისეული იდეალები, რომელიც დასახულია "ვეფხისტყაოსანში". ზედმეტია იმის განმარტება, თუ რატომაა ამ იდეალების განხორციელების ასპარეზი მხოლოდ ეს ქვეყანა, მხოლოდ მიწიერი არსებობა (რასაც ნიშნის მოგებით აღნიშნავენ ხოლმე რუსთაველის ათეისტობის მქადაგებელნი): რუსთაველს მიზნად არ ჰქონია სასულიერო შინაარსის პოემის შეთხზვა; მან შექმნა საერო ნაწარმოები ერისკაცთათვის და არა მონაზონთათვის. მაგრამ მაინც რომელი სარწმუნოების აღმსარებელია და რელიგიურ იდეალთა მფლობელი რუსთაველი?
წინასწარ შევნიშნავთ, რაღა თქმა უნდა, რუსთაველი, როგორც თავისი დროისათვის უაღრესად განსწავლული კაცი, კარგად იცნობდა ანტიკურ ფილოსოფიასაც და ნეოპლატონიზმსაც, ისლამსაც და მანიქეველობასაც, შესაძლოა, ინდურ რელიგიურ ფილოსფიასაც, მაგრამ აქ ლაპარაკია არა ცნობაზე (რაც პოემაში მიმობნეული ცალკეული შეხედულებების, აზრების, სენტენციების სახით ხშირად იჩენს კიდეც თავს), არამედ აღმსარებლობაზე, - აღნიშნავს პატრიარქი ეფრემი და მკითხველის დასარწმუნებლად გამორიცხვის მეთოდს მიმართავს: - ზედმეტია იმაზე ლაპარაკი, რომ რუსთაველის აღმსარებლობის გარკვევისას, უპირველეს ყოვლისა, უნდა გამოირიცხოს ნებისმიერი სახის მატერიალიზმი და ათეიზმი. რუსთაველის თეიზმი იმდენად ცხადია, რომ სირცხვილადაც გვიჩნს ამის დამტკიცება. სხვას რომ ყოველივეს თავი დავანებოთ, არ შეიძლება ფაქტების დაუმახინჯებლად რაიმე სახის მატერიალიზმი მივაწეროთ კაცს, რომლსაც სულის უკვდავება სწამს.
შემდგომ ამისა, უნდა გამოირიცხოს ინდური რელიგიურ-ფილოსოფიური სისტემები, თუნდაც იმ უბრალო მიზეზთა გამო, რომ ბუდიზმი აბსოლუტურად მიუღებელი უნდა ყოფილიყო რუსთაველისათვის, ხოლო ბრამანიზმი და მისი მოგვიანო ნაირსახეობანი ვერ დაეუფლებოდნენ "ვეფხისტყაოსნის" აშკარად მონოთეისტ ავტორს.
უნდა გამოირიცხოს აგრეთვე მანიქეიზმი; საკმარისია თვალის ერთი გადავლება, რათა დავრწმუნდეთ, რომ "ვეფხისტყაოსნისათვის" სავსებით უცხოა სამყაროს დუალისტური კონცეფცია.
უნდა გამოირიცხონ ძველ-ბერძნული ფილოსოფიური სისტემები, რადგანაც არც ერთ მათგანში (თვით პლატონთანაც) არ გვხვდება ადამიანის მიწიერ საქმეებში ასე აქტიურად მონაწილე "არსთა მხედი" ღმერთი.
უნდა გამოირიცხოს აგრეთვე ნეოპლატონიზმი, რომლის ადეპტადაც რუსთაველის გამოსაცხადებლად ამდენი მელანი დაიხარჯა უსაზომოდ.
შეუძლებელია გავაიგივოთ ნეოპლატონიკოსთა "ერთი" და რუსთაველის პერსონალური ღმერთი, რომელიც არის "მოწყალე", "მფარველი", "განმკითხველი", "უხვი", "შემნდობი ცოდებულთა", "ჭირთა მომალხენელი", "ნუგეშის მცემი", "შემწე ყოვლთა მიწიერთა", რომელსაც შეიძლება შესთხოვო, რომ "მტერთა ძლევა, ზღვათა ღელვა, ღამით მავნე გამარიდე".
ნეოპლატონიზმთან რუთაველის დამოკიდებულების საკითხი განიხილა და უარყოფითად გადაჭრა აკადემიკოსმა კ. კეკელიძემ. უაღრესად დეტალურად, გამოწვლილვით აქვს ეს საკითხი განხილული მკვლევარ ვიქტორ ნოზაძეს, რომლის შრომების შემდეგ გაქარწყლებულად უნდა ჩაითვალოს ყოველგვარი ცდა რუსთაველის ნეოპლატონიკოსად გამოცხადებისა".
დასასრულ, უწმინდესი ეფრემ მეორე გამორიცხავს რუთაველის ისლამის მიმდევრობასაც, უფრო მეტიც, იგი ამბობს, რომ "ვეფხისტყაოსანში" შეუფარავი ირონიით მოიხსენიება მაჰმადიანობაც და მისი წესებიც (სტრ. 351, 1031). უმთავრესი მაინც შემდეგია: "ვეფხისტყაოსნის" ღმერთი არის უხვი, სახიერი, ტკბილად მწყალობელი და ტკბილად მხედი, ჭირთა მომლხენელი. ღვთაების ასეთი ატრიბუტები მაჰმადიანობამ არ იცის. მისი ღმერთი არის საშინელი, მრისხანე, ტირანი, ამავე დროს, გულქვა არსება, რომელიც ყოველთვის და ყველაფერში ხელმძღვანელობს არა სიყვარულისა და სამართლიანობის პრინციპით, არამედ თვითნებობით. ამიტომ მაჰმადიანს არ შეუძლია უყვარდეს ღმერთი. "მისადმი დამოკიდებულებაში ის მხოლოდ და მხოლოდ შიშით ხელმძღვანელობს" (კ. კეკელიძე).
(გაგრძელება იქნება)
