გნოსტიციზმი - "რელიგიურ-ფილოსოფიური (თეოსოფიური) სისტემების ერთობლიობა, რომლებიც გამოიკვეთა ჩვენი წელთაღრიცხვის პირველი ორი ასწლეულის მანძილზე. აქ ძირითადი ქრისტიანული ფაქტები და სწავლებები მოწყვეტილია ჭეშმარიტ ისტორიულ ნიადაგს და გადამუშავებულია წარმართული (როგორც აღმოსავლური, ისე ელინური) სიბრძნის საფუძვლებზე. განსხვავებით ისეთი მონათესავე რელიგიურ-ფილოსოფიური სინკრეტიზმის გამოვლინებებისგან, როგორიც არის ნეოპლატონიზმი, ჰერმეტიზმი, გნოსტიციზმი, აღიარებს ქრისტიანულ მოცემულობებს, ხოლო ჭეშმარიტი ქრისტიანობისგან ის განსხვავდება - ამ მოცემულობების წარმართულად გაგებით, გადამუშავებითა და ქრისტიანობის რელიგიის ფესვებად ებრაული რელიგიის აღიარების უარყოფით" (ვლ. სოლოვიოვი). გნოსტიკოსები უარყოფდნენ განკაცების ნამდვილობას და იესო ქრისტეს, ისეთ უმაღლეს ხელდასხმულ პიროვნებად მიიჩნევდნენ, რომელმაც დედამიწაზე გამორჩეული საიდუმლო ცოდნა მოიტანა. გნოსტიციზმი ებრძვის ეკლესიურ ქრისტიანობას, მის ნიადაგზე მრავალი ერესი გაჩნდა და ამიტომ ეკლესიის მიერ ის დიდი ხნის წინ იქნა უარყოფილი. ნ. ბერდიაევი, გნოსტიკოსების, როგორც "არისტოკრატული სულიერი ტიპის" მიმართ სიმპათიით იყო განწყობილი, მაგრამ იქვე მიუთითებს, რომ ეკლესიას მათთან ბრძოლის უდიდესი საფუძველი ჰქონდა: გნოსტიციზმს რომ გაემარჯვა, ისტორიაში ქრისტიანობა წარმატებას ვერასდროს მიაღწევდა და ჩვეულებრივ "არისტოკრატულ სექტად გადაიქცეოდა". გნოსტიკოსების უმართებულობა - სულიერ სიამაყეშია, მათ არ მოისურვეს ისეთებისათვის გაეწიათ მსხვერპლმსახურება, რომლებსაც საკუთარ ღირსებაზე დაბლა მდგომებად მიიჩნევდნენ. ამდენად, ისინი დემონოლატრიის (სულების თაყვანისცემა) ტყვეობაში დარGნენ და როგორც ჩანს, ამ ტყვეობიდან ვერ განთავისუფლდებიან.

ბუნებაზე ბატონობა - დასავლეთევროპულ კულტურაში აღიქმება, როგორც უფლება, რომელიც ადამიანის გარდა, რაც ბუნებრივია, მათ შორის ყველა სხვა არსებასთან მიმართებით ადამიანს უფლებას აძლევს, იმოქმედოს ყოველგვარი სინდისის ქენჯნის გარეშე და მხოლოდ საკუთარი შეხედულების შესაბამისად. ამ თვალსაზრისით, ასეთი დამოკიდებულება ბუნების დაპყრობისგან არაფრით არ განსხვავდება. წმინდა წერილში ვკითხულობთ: "და თქვა ღმერთმან: ვქმნეთ კაცი ხატებისაებრ ჩვენისა და მსგავსებისაებრ. და მთავრობდეს თევზთა ზღვისასა და მფრინველთა ცისათა და პირუტყუთა და მხეცთა ყოვლისა ქუეყანისა ყოველთა ქუეწარმავალთა მავალთა ქუეყანასა ზედა. და შექმნა ღმერთმან კაცი სახედ თვისად და ხატად ღმრთისა შექმნა იგი, მამაკაცად და დედაკაცად ქმნა იგინი. და აკურთხნა იგინი ღმერთმან მეტყუელმან: აღორძინდით და განმრავლდით. და აღავსეთ ქუეყანაი და ეუფლენით მას. და მთავრობდით თევზთა ზღვისათა, და მფრინველთა ცისათა, და ყოველთა პირუტყუთა, და ყოველსა ქვეყანასა და ყოველთა ქუეწარმავალთა, მავალთა ქვეყანასა ზედა" (დაბ. 1: 26-28). სამყაროში ადამიანი ცენტრალურ სულიერ არსებას წარმოადგენს და ამიტომ, როგორც ბატონი და განმკარგველი, ის უნდა იყოს მოწოდებული, ღმერთის წინაშე, ბუნებაზე თავად აიღოს სრული პასუხისმგებლობა. ცოდვით დაცემამ ადამიანში ღმერთის რწმენა და სიყვარული გააქრო, ხოლო ბუნებასა და ადამიანს შორის გადაულახავი კონფლიქტი გააGინა. დაცემულ სამყაროში ბუნებაზე ბატონობამ ბუნებასთან ბრძოლის სახე შეიძინა და ცხადია, რომ ეს ურწმუნო და უსიყვარულო ბრძოლა ზნეობრივად უნაკლო ვერ იქნებოდა. ქრისტიანობის გაGენამ - ადამიანს ღმერთთან და შესაბამისად, ბუნებასთან შერიგების დაწყების საშუალება მისცა. მაცხოვრის მიერ გაღებული გამომხსნელი მსხვერპლის შემდეგ, ადამიანთან, როგორც უმაღლეს ღვთაებრივ ქმნილებასთან, ღმერთიცა და ბუნებაც მზად არის, კვლავ აღადგინოს ერთობითი დამოკიდებულება.

გნოსისი (ბერძ. "შემეცნება") - ძველბერძნულ ფილოსოფიაში სიღრმობრივი ცოდნა ან გონით კოსმოსის, ადამიანის ან ღვთაებრივი სამყაროს შეცნობა. გნოსისის პირობებია - კატარსისი (სულის განწმენდა), სათნოება და ადამიანის სამშვინველში გონის პრიორიტეტის აღიარება. გნოსისის მოტივია - ჭეშმარიტების სიყვარული (ეროსი); გნოსისის მიზანია - ერთიანის (ერთიანი - სიკეთეზე, აზრზე, ცხოვრებაზე, სრულყოფილებაზე, სილამაზეზე მაღლა დგას; შინაგანად განუყოფელია, მასში არ არის რაიმე სახის ისეთი პიროვნული თავისებურება, რაც შეიძლება მის გარეთ იყოს მიმართული), სიკეთის, სილამაზის, კოსმოსის, ადამიანის, და სამყაროში პიროვნების არსებობასთან დაკავშირებული ჭეშმარიტების შემეცნება. ფილოსოფიური გნოსისით დაინტერესებულთა ერთი ფრთისათვის ჭეშმარიტების მიმართ თვინიერი დამოკიდებულებაა დამახასიათებელი, ხოლო მეორეთა სურვილია ჭეშმარიტებას ისევე დაეუფლონ, როგორც მას ღმერთები ფლობენ; თუმცა, როგორც ერთნი ისე მეორენი, რწმენაზე მეტად, ცოდნის მაძიებლები არიან: "მე არ მწამს, იმიტომ, რომ არ მესმის", აცხადებენ ისინი. ფილოსოფიის მიღმა ტერმინი "გნოსისი" სხვაგვარად აღიქმება. გნოსტიციზმში გნოსისი სამყაროს შექმნის საიდუმლოს, ადამიანისა და მისი მიღმიერების რეალობებთან დაკავშირებულ ოკულტურ-მაგიურ და თეურგიულ ცოდნად გადაიქცა. მისი მთავარი ამოცანა გახდა მიღმიერი რეალობების შემეცნება, პიროვნებისა და მის გარეთ არსებული ძალების დაუფლება, მიწიერი შეზღუდულობის გადალახვისა და არაამქვეყნიურ სამყაროში თვითდამკვიდრებისათვის "უმაღლესის" (გნოსტიკოსების თვალსაზრისით) დაფარული სულიერი შესაძლებლობების გამჟღავნება. ადრეულმა ქრისტიანობამ ასეთ გნოსისში პიროვნული სიამაყით გამოწვეული ადამიანის გამანადგურებელი ღვთისმგმობელობა და "ღრმა სატანურობა" დაინახა და მას "ჭეშმარიტი გნოსისის" იდეალი დაუპირისპირა. ეს არის ადამიანის ცხოვრების, ღვთაებრივი მადლით და ნეტარი გზით წარმართვა, პიროვნების სამშვინველსა და სულზე მადლმოსილი ზეგავლენა, სამყაროს აღმშენებლობის, ისტორიის, კულტურის, ეკლესიისა და ადამიანის პიროვნულ სულზე ღვთაებრივი მადლმოსილების გავლენის შეცნობა. არაქრისტიანული გნოსტიციზმის საპირისპიროდ, ქრისტიანული გნოსისის შემუშავების მცდელობები ჯერ კიდევ III საუკუნეში, კლიმენტი ალექსანდრიელისა და ორიგენეს მიერ დაიწყო, ეს პროცესი ჩვენს სინამდვილეშიც გრძელდება. მაგრამ, ყველა ქრისტიანი, რომელსაც სურდა თავისი პიროვნული განვითარების გზა ქრისტიანული გნოსისის მიმართულებით გაეგრძელებინა, საკუთარ ეკლესიურ წრესთან და ხშირად იერარქიულ ძალებთან ურთიერთობებში სირთულეებს აწყდებოდა. უნდა ითქვას, რომ ასეთ ადამიანებთან ურთიერთობის გზები დღესაც არ არის მოძიებული (ალბათ ვერც მოიძიება, რადგან სადაც იკარგება რწმენა, იქ მთავრდება ქრისტიანობა - რ. ჩ.).