"აგნოსტიციზმი" ბერძნული სიტყვაა და ნიშნავს: "არცოდნას, უცნობს, შეუცნობელს". აგნოსტიციზმი არის ფილოსოფიური მოძღვრება, რომელიც მთლიანად ან ნაწილობრივ უარყოფს სამყაროს (ღმერთის) შემეცნების შესაძლებლობას. იგი ეჭვის ქვეშ აყენებს მსჯელობის ჭეშმარიტების მტკიცებას და უარყოფს შემეცნებას მრავალ სფეროში, კერძოდ, მეტაფიზიკასა და თეოლოგიაში. აგნოსტიციზმის მიხედვით, ყოველი მსჯელობა, რომელიც უმაღლესი ჭეშმარიტების, აბსოლუტის ანუ ღმერთის არსებობა-არარსებობას ეხება, უსაფუძვლოდ უნდა ჩაითვალოს, რადგან შემმეცნებელი ვერ გადავა ზღვარს, ვერ მოიპოვებს ჭეშმარიტ გნოსისს (ცოდნას). აგნოსტიციზმი ადამიანური ცოდნის პრინციპული შეზღუდულობის თვალსაზრისს იცავს, რაც, რა თქმა უნდა, არ გამორიცხავს ტრანსცენდენტურის (მიღმური სამყარო) არსებობას. აგნოსტიციზმი ისეთივე მიმართებაშია ათეიზმთან, როგორშიც თეიზმთან, თუმცა მასში ღმერთის რაციონალური შემეცნების ყოველგვარი შესაძლებლობა უარყოფილია. შესაბამისად, კითხვაზე "არსებობს თუ არა ღმერთი" აგნოსტიკოსი არც დადებითად პასუხობს და არც უარყოფითად. მისი პასუხია: "არ ვიცი და არც შემიძლია ვიცოდე!" ძველი წელთაღრიცხვის მე-5 საუკუნის ბერძენი სოფისტი ფილოსოფოსი პროტაგორა ასე განმარტავდა თავის აგნოსტიკურ შეხედულებას: "ღმერთებისა არაფერი მსმენია, არც მათ არსებობაზე და არც მათ არარსებობაზეო".

აგნოსტიციზმი ძველ ბერძნულ ფილოსოფიაში სკეპტიციზმის ფორმით აღმოცენდა და კლასიკური გაფორმება ჰიუმისა და კანტის ფილოსოფიაში პოვა. თვით ტერმინი "აგნოსტიციზმი" ბუნებისმეტყველის, პროფესორ ტომას ჰენრი ჰაქსლის მიერ "მეტაფიზიკური საზოგადოების" სხდომაზე, 1876 წელს იქნა შემოღებული. მისივე განმარტებით, აგნოსტიკოსი არის ადამიანი, რომელიც უარს ამბობს ღმერთთან დაკავშირებულ რწმენა-წარმოდგენებზე და დარწმუნებულია, რომ საგნებისა და მოვლენების პირველსაწყისი უცნობია იმდენად, რამდენადაც მისი შემეცნება შეუძლებელია. ანუ აგნოსტიკოსია ის, ვინც მიუღწევლად თვლის ღმერთის არსებობა-არარსებობის დამტკიცებას ანდა უარყოფას. აგნოსტიციზმი ახლოს დგას თეიზმთან იმ თვალსაზრისით, რომ აგნოსტიციზმის მიხედვით, თუ დავუშვებდით ღმერთის არსებობას, მისი შემეცნების შესაძლებლობა მაინც დაუშვებელი იქნებოდა. მოძღვრება ღმერთზე, გამოცხადებასა და ღვთიურ სასწაულებზე, აგნოსტიკოსის აზრით, მოკლებულია სამეცნიერო საფუძველს. შეუძლებელია ამ ცოდნის შემოწმება, დადასტურება ან უარყოფა.

ძირითადი სხვაობა აგნოსტიციზმსა და ათეიზმს შორის ისაა, რომ აგნოსტიციზმი ღმერთის პრინციპული, რაციონალური შემეცნების შესაძლებლობას უარყოფს, ხოლო ათეიზმი - ღვთის რწმენას. ამასთან, აგნოსტიციზმი უმეტესად ფილოსოფიური თვალსაზრისია, მაშინ როცა ათეიზმი თეიზმის საპირწონედ გვევლინება. ხშირად აგნოსტიციზმი ათეიზმის სინონიმადაც გამოიყენება, რაც არ არის სწორი. ზოგჯერ ამბობენ, რომ აგნოსტიციზმი არ არის დამოუკიდებელი მსოფლმხედველობა, არამედ იგი ათეიზმის შემადგენელი პრინციპია.

სხვანი იმასაც ამტკიცებენ, რომ ათეიზმი აზრს იძენს, როგორც მხოლოდ აგნოსტიციზმის შედეგი, რომ ათეიზმი შედეგია ღმერთის შემეცნების შეუძლებლობაზე აგნოსტიკური შეხედულებისა. აქ მნიშვნელოვანია იმის გააზრება, რომ აგნოსტიციზმი შეიძლება უშვებდეს ღმერთის არსებობას, მაგრამ გამორიცხავდეს მისი შემეცნების შესაძლებლობას. ათეიზმი კი თვით ამ რწმენას უარყოფს.

აგნოსტიციზმის საფუძვლიანი კრიტიკა მოცემულია თეოლოგიაში. აგნოსტიციზმის მიხედვით ღმერთის შემეცნება შესაძლებელია საღვთო გამოცხადებებთან მიბრუნების გარეშე, მხოლოდ ადამიანის გონებრივი შესაძლებლობების, უნარების გამოყენებით.

აგნოსტიკოსს შემეცნების უმთავრეს და წარმმართველ ინსტრუმენტად გონება დაუსახავს. ჩვეულებრივი მორწმუნისგან განსხვავებით, აგნოსტიკოსს სჭირდება მარადიული და უკვდავი სუბსტანციის - ღმერთის არსებობის რაციონალურ-ლოგიკური მტკიცებულებები. რამ განაპირობა ასეთ "მტკიცებულებათა" წარმოშობა? - ფილოსოფიის ისტორიიდან ცნობილია, რომ პირველი ცდები საკუთრივ ღვთის არსებობის მტკიცებისა ეკუთვნით ძველ ბერძენ ფილოსოფოსებს - სოკრატეს, პლატონსა და არისტოტელეს. ეს გამოწვეული იყო იმით, რომ ძველ საბერძნეთში სოფისტთა ზეგავლენის შედეგად გაჩნდა ეჭვი თვით ღმერთის არსებობის მიმართ. შუა საუკუნეების ქრისტიანულ ფილოსოფიაში ღვთის არსებობის მტკიცებულებებს მიმართავდნენ არა იმდენად ათეისტთა არგუმენტების გასაბათილებლად, არამედ უფრო მეტად იმისთვის, რომ სურდათ რელიგიის ჭეშმარიტება ემტკიცებინათ არა მხოლოდ რწმენის საწყისებზე დაფუძნებით, არამედ გონების გზითაც. შუა საუკუნეების ფილოსოფოსი ანსელმ კენტერბერიელი ამბობდა: "გონების შეუწყნარებელი სიზარმაცეა, როდესაც რაციონალური გზით არ სურთ შეიმეცნონ ის ჭეშმარიტებანი, რომელნიც სწამთ".

აგნოსტიციზმის მთავარი ნაკლი ის არის, რომ ღვთის არსებობის მტკიცება და მისი შემეცნება სპეკულატურ ანუ რაციონალურ გზაზე გადის. მაგრამ ეს გზა ღვთის შემეცნებისაკენ ერთადერთი არაა. შუა საუკუნეების ფილოსოფოსის, თომა აქვინელის სიტყვებით: "ღვთის შემეცნებისაკენ მხოლოდ გონების გზა რომ მიემართებოდეს, მაშინ ადამიანთა მოდგმა უდიდესი უმეცრების წყვდიადში დარჩებოდა; ამ შემთხვევაში ღვთის შემეცნება, რომელიც ადამიანებს უმაღლეს სრულყოფილებასა და სიკეთეს ანიჭებს, ეღირსებოდა მხოლოდ რამდენიმეს და ისიც დიდი ხნის შემდეგ. რამდენადაც ღვთის შემეცნება მხოლოდ რამდენიმე რჩეულის ხვედრი არაა, მისი წყაროც მარტო რაციოში და ღვთის არსებობის მეცნიერულ მტკიცებაში არ უნდა ვეძიოთ. აქ ბევრი რამაა დამოკიდებული ადამიანის სულის იმ თანდაყოლილ თვისებაზე, რომელსაც ძალუძს აღიქვას რელიგიური ჭეშმარიტებანი". როგორც მე-18 საუკუნის ცნობილი ფიზიკოსი და მოაზროვნე ლიხტენბერგი აღნიშნავდა, "ღვთის რწმენა ადამიანისათვის ისეთივე ბუნებრივი ინსტინქტია, როგორიც ორივე ფეხით სიარული". მაგრამ ამავე დროს მორწმუნის, ასე ვთქვათ, ინიციატივა და რელიგიური წვდომა არ იქნებოდა საკმარისი ღვთის შემეცნებისთვის, მას რომ გარკვეული მადლი არ წარმართავდეს მისკენ. მორწმუნის ამ მდგომარეობას ერთი თანამედროვე რელიგიური მოაზროვნე ასე გადმოგვცემს: "უკვე შექმნის დროს ღვთისაგან ადამიანთათვის ბოძებული შემეცნების უნარი, რომელსაც ჩვენ "ბუნებრივს" ვუწოდებთ, მტკიცდება, ღრმავდება და გადაილახება ღვთის ზებუნებრივი თვითგამოცხადებით. შემეცნების ძალა ადამიანს ანიჭებს უნარს, რომ მან ეს გამოცხადება აღიქვას, სულ უფრო და უფრო ღრმად გაიგოს იგი და ეს გაგება შეუთანხმოს თავისი ბუნებრივი გონების აღმოჩენებს... და მაინც, ჩვენი შემეცნების ძალა არასრულყოფილია. მისი ორივე გზა და შესაძლებლობა წარმოადგენს ექსპერიმენტულ მეცნიერებას (თავისი ანალიზით, კლასიფიცირებით, სინთეზითა და განზოგადებით) და უშუალო თვითჩაძირვას სინამდვილის არსში, მის ერთიანობას მრავალფეროვნებაში, მის ჰარმონიასა და მშვენიერებას. იგი შეაძლებინებს ადამიანს, რომ მან უფრო ღრმად შეიცნოს თავისი თავი, თავისი არსი, თავისი მიზნები და ამოცანები; თავისი შესაძლებლობანი და საზღვრები. ამ დროს შემეცნება გადალახავს მიწიერს და წარემართება ღვთისაკენ. მასში გამოცხადების საშუალებით ხვდებიან ერთმანეთს ბუნება და მადლი; ბუნებრივი შემეცნების უნარი, როგორც შექმნის წყალობა და ზებუნებრივი შემეცნების შესაძლებლობა. ამით ძალუძს ადამიანს ღმერთი "გაიგოს" (არა რაციონალური ჭვრეტის მეშვეობით, არამედ ცოცხალი ცდის გაგებით) და მას დაუკავშირდეს, მისი ხმა ისმინოს და თავისი თავი განამზადოს მისი წყალობის მისაღებად. ამგვარი ღვთის შემეცნების საშუალება არის ლოცვა, რომლის მეშვეობითაც ადამიანს ძალუძს მიაღწიოს შემეცნების მწვერვალს: "მისტიკურ შემეცნებას".

ასე რომ, მორწმუნეთა დიდი უმრავლესობა ღვთის არსებობის რაციონალურ-ლოგიკური და მეცნიერული მტკიცების გვერდის ავლით მიეშურება ღვთის შემეცნებისაკენ. ღვთის არსებობა მათთვის ცხადდება ლოცვაში, მისტიკური წვდომისა და ნეტარების დროს, ე. წ. რელიგიურ გამოცხადებაში. მაგალითად, ნეტარ ავგუსტინეს სიბრძნე ესმოდა როგორც "ღვთის შიში", ღვთისმოსაობა, ღვთისადმი სიყვარული. სიბრძნის მიღწევის უმთავრეს წინაპირობად კი ესახებოდა: "სიკვდილი ამა სოფლისთვის, იდეალის უმაღლესი სიყვარულისთვის". ღვთისადმი სიყვარული, მისი აზრით, განუყოფლად იყო დაკავშირებული მის "მიბაძვასთან", ე. ი. ბრძენის განსაზღვრული ცხოვრების წესთან, რომლითაც იგი უნდა მისულიყო სიბრძნემდე, "მარადიული საგნების ჭვრეტამდე". ანუ ნეტარი ავგუსტინე სულიერი სრულყოფილების იმდენად გნოსეოლოგიურ ხასიათზე არ აკეთებს აქცენტს, რამდენადაც - ზნეობრივ-რელიგიურზე. უმაღლესი სიბრძნის მიღწევა, მისი აზრით, ხდება არა გონებრივი და ფილოსოფიური აზროვნების გზით, არამედ შინაგანი, განსაკუთრებული სახის ორგანიზებული ექსისტენციით, სადაც უმთავრესი მნიშვნელობა აქვს მორალურ და სულიერ სიწმინდესა და სიყვარულს. ნეტარ ავგუსტინესთან შემეცნების პროცესი სამ ეტაპად წარმოგვიდგება: 1. მგრძნობელობითი შემეცნება; 2. გონებრივი, რაციონალური შემეცნება და 3. გონებაზე აღმატებული ჭვრეტა. ნეტარ ავგუსტინესვე ეკუთვნის სიტყვები: "შეიმეცნე, რომ გწამდეს და გწამდეს, რათა შეიმეცნო".

არა მხოლოდ წმინდა მამები და ღვთისმეტყველნი უარყოფენ ღვთის არსებობის რაციონალურ მტკიცებას, არამედ ზოგჯერ ისეთი ადამიანებიც, რომლებიც რაციოს ნამდვილ განმგებლებად ითვლებოდნენ. ცნობილი გერმანელი ფილოსოფოსი იმანუელ კანტი, აკრიტიკებდა რა ადამიანის შემეცნების უნარს, ე. წ. წმინდა გონებას, უნაყოფოდ თვლიდა ამ გონების ყოველგვარ დასკვნასა და რაიმე "მტკიცებას" ღვთის არსებობის მიმართ. თუმცა ამით კანტს არ უარუყვია ღვთის არსებობა, პირიქით, იგი დამსახურებადაც მიიჩნევდა თავის კრიტიციზმს და თვლიდა, რომ ამით ასეთი გონების "სფერო შეზღუდა, რათა ადგილი დაეთმო რწმენისთვის". კანტის თანამედროვე ფილოსოფოსი იაკობ ბოემე კი სულ სხვა მხრიდან უარყოფდა ღვთის არსებობის მტკიცებებს, კერძოდ, ის გრძნობას აღიარებდა ერთადერთ წყაროდ ღვთის შეცნობისას და თავის თავს გონებით წარმართს, ხოლო გულით ქრისტიანს უწოდებდა. ეგზისტენციალისტ სორენ კირკეგორს ღვთის შეურაცხყოფად და კადნიერებადაც კი მიაჩნდა მისი არსებობის "მტკიცება". შელინგი ამბობდა: "ჭეშმარიტი რწმენა არ არის ცოდნას მოკლებული, იგი ხასიათდება მრწამსით, გულისა და ცოდნის შეთანხმებით".

ისმის კითხვა: განა სჭირდება მორწმუნეს ღვთის არსებობის მტკიცებულებები, განა ამ მტკიცებულებათა გააზრებით ადამიანი უფრო "რელიგიური" ხდება ან მის სიღრმეებს მეტად სწვდება? - საეკლესიო მოღვაწეებს ამაზე ცალსახა პასუხი აქვთ: არა! "კაცს შეიძლება მრავალნაირი წარმოდგენა ჰქონდეს ღმერთზე, შეიძლება მთელი საეკლესიო მოძღვრებები ჰქონდეს თავში და მაინც არარელიგიური დარჩეს. საქმე ისაა, რომ რელიგია ითხოვს მთლიან ადამიანს, იგი ითხოვს მისგან როგორც აზროვნებას, ასევე მის გრძნობასაც და ნებისყოფას. მხოლოდ ასეთ მთლიანობაში ძალუძს მას განცდა ღვთისა და ღვთის შემეცნებისაკენ სვლა. აქედან გასაგებია რელიგიის იმ კრიტიკოსთა სრული უსუსურობა, რომელთაც არ გააჩნიათ ღრმა რელიგიური გამოცდილება და აკრიტიკებენ რელიგიას, ასე ვთქვათ, "გარედან". მათ მიმართ უადგილო არ იქნებოდა ჰეგელის ის ირონიული სიტყვები, რომლებიც მან იხმარა კანტის შემეცნების თეორიის მისამართით: წყალში შესვლამდე ცურვას სწავლობენო". (ქუირინ ჰუონდერი).

დეკანოზი ვასილ ზენკოვსკის სიტყვებით: "ქრისტიანისთვის გონება არის არა მისი სულიერი მთლიანობის "ქვედა" სართული, არამედ მისი სულის ცოცხალი სფერო, რომელშიც აღწევენ ეკლესიის მადლმოსილი სხივები. გონების გამოყოფა რწმენისაგან და ფილოსოფიისა - ღვთისმეტყველებისაგან ნიშნავს გამოცხადების ნათლის შეზღუდვას სულის მხოლოდ იმ სფეროთი, რომელიც ღვთისკენ არის მიმართული; თითქოსდა ეკლესიური ცხოვრება არ გვიხსნიდეს გზას პირველქმნილი ცოდვით დაღდასმული მთელი ჩვენი არსების ფერისცვალებისაკენ... თავდაპირველად ქრისტიანობა ლოგოსის რელიგია იყო. შემთხვევითი არ არის, რომ შობის ტროპარში ჩვენ ვგალობთ: "შობამან შენმან, ქრისტე ღმერთო, აღმოუბრწყინვა სოფელსა ნათელი მეცნიერებისა". მოციქულთა და მაცხოვრის უშუალო მოწაფეთა რწმენა არც ერთ შემთხვევაში არ ეთანხმებოდა განყოფასა და დაპირისპირებას გონებასთან - იგი იყო "ცოდნა", რომელიც ცოცხალ კავშირში იყო ჩვეულებრივ ცოდნასთან. პავლე მოციქულს ვრცლად აქვს ჩამოყალიბებული სწავლება "გონების განახლებაზე, რომელიც ათავისუფლებს "წუთისოფლის" მიდრეკილებისაგან და ჩვენი "ფერისცვალების" დასაწყისს წარმოადგენს. პავლე მოციქულის მიხედვით, ქრისტიანებს მართებთ "რათამცა აქუნდა ღმერთი მეცნიერებით" (რომ. 1,28). ჩვენ უნდა გვეშინოდეს იმგვარი გონების დაბნელებისა, რომელიც მოდის წუთისოფლის ღმერთისგან. "სინანულის" გზით ჩვენთვის იხსნება "მეცნიერება ჭეშმარიტებისა". ქრისტეში ჩვენ "ყოვლითა განვმდიდრდით - ყოვლითა სიტყვითა და ყოვლითა მეცნიერებითა" (1 კორ. 1,5).

რწმენისა და გონების ერთიანობა ჩვენ მოცემული კი არა, არამედ - დასახული გვაქვს. სულის ეს ორივე სტიქია თავისუფალია, შეიძლება ზოგჯერ დასცილდნენ კიდეც ერთმანეთს და ხშირად სულიერი ძალდატანება გახდეს საჭირო ამ ერთობის აღსადგენად. ამიტომაც გონების, როგორც შემეცნებითი ძალის, ბუნება არ შეიცავს თავის თავში რწმენისა და ცოდნის გნოსეოლოგიური დუალიზმის გადალახვისა და მათი ერთიანობის მიღწევის არავითარ სირთულეს".