გვესაუბრება საქართველოს საპატრიარქოს წმინდა ანდრია პირველწოდებულის სახელობის უნივერსიტეტის პროფესორი, ისტორიის მეცნიერებათა დოქტორი ვახტანგ გურული.

- კიდევ რა ღონისძიებები გაატარა საბჭოთა ხელისუფლებამ საქართველოს ეკლესიის დასასუსტებლად?

- უპირველესად, საბჭოთა ხელისუფლებამ მიიღო რამდენიმე კანონი ეკლესიის ქონებრივად დაუძლურების მიზნით. ერთ-ერთი კანონის ძალით, რადგანაც კერძო საკუთრების უფლება უკვე აღარ არსებობდა, სახელმწიფო საკუთრებად გამოცხადდა ეკლესიის შენობა და ის მიწაც კი, რომელზეც იდგა, წმინდა წიგნები, ხატები, სამღვდელო შესამოსელი, თვით ბარძიმიც. ხელისუფლების განკარგულებით, ეკლესიას ჩამორთმეული საკუთრებით მხოლოდ დროებით შეეძლო ესარგებლა. ასე რომ, საბჭოთა ხელისუფლების წარმომადგენლებს ნებისმიერ დროს შეეძლოთ ჩამოერთმიათ ეს ნივთები ეკლესიის წინამძღვრისთვის და დაეკეტათ ტაძარი. იმ დროისათვის უკვალოდ დაიკარგა ძვირფასი ლითონისგან დამზადებული უამრავი ნივთი. იმხანად რუსეთში დაწყებული იყო კამპანია ვითომდაც ვოლგისპირეთში მოშიმშილე ხალხის დასახმარებლად (1922-1924 წ.წ.). ბოლშევიკებმა რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის ქონება მიიტაცეს. პირწმინდად გაიძარცვა მოსკოვის სინოდალური კანტორის ძვირფასი ნივთების საცავი. ეს ნივთები ოქროსა და ვერცხლის ზოდებად გადაადნეს. რაღა თქმა უნდა, ეს ყველაფერი საბჭოთა ხელისუფლებას ვოლგისპირეთის დამშეული მოსახლეობის გამოსაკვებად არ გამოუყენებია. საქმე ისაა, რომ პირველი მსოფლიო ომის შემდეგ ქვეყანაში უკვე აღარ იყო ოქროს მარაგი და მთავრობას მისი შევსება სურდა. ვალუტის მარაგი არმიის სარჩენად და ნომენკლატურის წარმომადგენელთა ოჯახების უზრუნველსაყოფად ესაჭიროებოდა. იმ დამშეული მოსახლეობის 90% კი დაიღუპა. საბოლოოდ რა შედეგი მივიღეთ? მეოცე საუკუნის 30-იანი წლების დამდეგისთვის პროტესტსაც ვეღარავინ აცხადებდა. საზოგადოება დაშინდა. ამას, გარკვეულწილად, მიაღწეს იმითაც, რომ რამდენიმე სოფლიდან მღვდელი მხოლოდ ერთში დატოვეს. მალე უამრავი რაიონის და ქალაქის მრევლი უმოძღვროდ დარჩა. საქართველოს საბჭოთა რესპუბლიკის, რუსეთის საბჭოთა რესპუბლიკისა და სსრ კავშირის კანონმდებლობით, ღვთისმსახურებისთვის ხელის შეშლა ისჯებოდა. რომელიმე საბჭოთა მოხელეს მღვდლისთვის ღვთისმსახურება რომ აეკრძალა, ამის გამო ექვსი თვე სასჯელი იძულებითი შრომით უნდა მოეხადა. თუმცა ეს ბოლშევიკებს ხელს არ უშლიდა, აეკრძალათ ღვთისმსახურება, ხოლო მღვდლები გადაესახლებინათ. გადასახლებაში მოძღვარს ღვთისმსახურების გაგრძელების გამო კი არ უშვებდნენ, არამედ სულ სხვა მოტივით. მიზეზი კი, რამდენიც უნდოდათ, იმდენი მოიძებნებოდა. მაგალითად, 30-იანი წლების შუა ხანებში ლეჩხუმში მოღვაწე არქიმანდრიტმა პიმენმა (დაშნიანმა) მალულად დაიწყო ღვთისმსახურების აღსრულება, კერძოდ, ბავშვების მონათვლა. არქიმანდრიტ პიმენის საქმის მასალებიდან ირკვევა, რომ ღვთის შიში იმ მაუზერიან ბოლშევიკებსაც ჰქონიათ თურმე და ისინიც კი ნათლავდნენ შვილებს, ოღონდ მალულად. ასე რომ, პიმენ დაშნიანმა მონათლა არაერთი პარტიული ფუნქციონერის, სოფლის პარტიული ორგანიზაციის მდივნის ბავშვიც კი. არქიმანდრიტი არ დაუპატიმრებიათ, მხოლოდ დაკითხეს. ქუთათელ-გაენათელმა მიტროპოლიტმა სიმეონმა გასცა მანდატი, რომელშიც ეწერა, რომ პიმენ დაშნიანი რეგისტრირებული მღვდელია და მას საბჭოთა კანონმდებლობით აქვს ღვთისმსახურების უფლება. გამომძიებელმაც კარგად იცოდა, რომ არქიმანდრიტს ამისათვის ვერ დასჯიდა, მაგრამ სხვა მიზეზი მოუძებნა: კოლექტივის წინააღმდეგ აგიტაცია. თურმე პიმენ დაშნიანს უთქვამს, - კოლექტიური მეურნეობა არ არის რენტაბელური და უნდა დავშალოთო. კოლექტივები რომ ბოლოს და ბოლოს გაკოტრდებოდნენ, ამას მაშინ ყველა ჭკვიანი ადამიანი ხვდებოდა და რატომ ვერ უნდა მიმხვდარიყო ვითომ პიმენ დაშნიანი? მაგრამ სინამდვილეში მისი დასჯა განპირობებული იყო ღვთისმსახურების გაგრძელებით - მან 120 ბავშვი მონათლა.

ასე რომ, სასულიერო პირთა ის ნაწილი, რომელიც 20-იანი წლების რეპრესიებს გადაურჩა, ასეთი თითიდან გამოწოვილი მიზეზებით დააპატიმრეს და გადაასახლეს, ნაწილი - სიკვდილით დასაჯეს. არც ერთის განაჩენში არ ეწერა, რომ მღვდელი სიკვდილით ისჯებოდა ღვთისმსახურების გამო. მიზეზები შეთითხნილი იყო. მაგალითად, კოლექტივის წინააღმდეგ გამოსვლები, ხალხის დარაზმვა საბჭოთა წყობილების წინააღმდეგ, შეურაცხმყოფელი გამოთქმები, ხალხის წაქეზება და ა. შ.

- 30-იან წლებში საქართველოს ეკლესიას რეპრესიების მეორე ტალღამ გადაუარა და ბუნებრივია, ქართველი სამღვდელოება ამ დროისთვის უკვე ვეღარ ასრულებდა ღვთისგან დაკისრებულ მისიას. ამის შემდეგ როგორ წარიმართა ვითარება?

- ძალიან შემცირდა სამღვდელოების რიცხვი. პიმენ დაშნიანის მსგავსი გაბედული ადამიანები დახვრიტეს ანდა გადაასახლეს. დარჩნენ ისეთი ღვთისმსახურები, რომლებიც აშკარად ვერ უპირისპირდებოდნენ საბჭოთა ხელისუფლებას. საბჭოთა ხელისუფლების დამყარებიდან გავიდა თითქმის 18-20 წელი. გაიზარდნენ საბჭოთა სკოლებში განსწავლული ახალგაზრდები, რომლებიც თავიანთი აზროვნებით ათეისტები იყვნენ. ახლა უკვე მათი იყო ეს ქვეყანა, ისინი განსაზღვრავდნენ ყველაფერს. ძალიან საშიში მდგომარეობა შეიქმნა. 1941 წელს, როდესაც საბჭოთა კავშირ-გერმანიის ომი დაიწყო, სტალინმა შეცვალა ეკლესიისადმი დამოკიდებულება. მრავალ ეკლესიაში ღვთისმსახურების ნება დართეს, რომელიც, როგორც გითხარით, კანონით აკრძალული არასდროს ყოფილა. მაგრამ ადრე ხალხი შიშით ტაძრების გახსნის მოთხოვნას ვერ ბედავდა, ახლა კი, პირიქით, საბჭოთა ხელისუფლებამ დაავალა მათ, მოეთხოვათ ეკლესიების გახსნა და ღვთისმსახურების ჩატარება. აქ იყო იდეური მომენტიც. ხალხს შვება უნდა ეპოვა ეკლესიაში და ელოცა თავისი ფრონტზე წასული ახლობლის ჯანმრთელობისა და გადარჩენისათვის. გარდა ამისა, იყო მეორე - ეკონომიკური მომენტიც. შემოწირულობების სახით ეკლესიამ უზარმაზარი თანხა მისცა სახელმწიფოს. სტალინი უფრო შორსაც წავიდა.

1917 წელს რუსმა სამღვდელოებამ მოახერხა პატრიარქობის აღდგენა, მაგრამ საბჭოთა ხელისუფლებამ ეს არ დაუშვა. საეკლესიო კრების დადგენილებით, მოსკოვისა და სრულიად რუსეთის პატრიარქი დე იურედღა არსებობდა, დე ფაქტო კი იგი ვეღარ ფუნქციონირებდა (ერთხანს პატრიარქი მოსკოვიდან გაქცეული იყო). 1943 წლის შემოდგომაზე სტალინი შეხვდა რუსეთის ეკლესიის ოთხ მღვდელმთავარს და მათ პატრიარქობის აღდგენა შესთავაზა. სასწრაფოდ მოიწვიეს საეკლესიო კრება და აირჩიეს პატრიარქი. სხვათა შორის, ამავე წელს მოხდა უმნიშვნელოვანესი მოვლენა: რუსეთის ეკლესიის უწმინდესმა სინოდმა, რუსეთის პატრიარქმა სცნო საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალია, რომელსაც იგი 1917 წლიდან არ სცნობდა.

მეორე მსოფლიო ომის დამთავრების შემდეგ საბჭოთა ხელისუფლებას უკვე აღარ სჭირდებოდა ეკლესია აღარც იდეური და აღარც ეკონომიკური თვალსაზრისით. ამიტომაც მთავრობამ ჩაიფიქრა ვერაგული გეგმა: შეიქმნა ეკლესიის მაკონტროლებელი რელიგიის საქმეთა კომიტეტი. პირველი თავმჯდომარე გ. კარპოვი სპეცსამსახურების ოფიცერი გახლდათ. ამ კომიტეტს უწოდეს რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის საქმეთა კომიტეტი. აღშფოთებულმა საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქმა, უწმინდესმა და უნეტარესმა კალისტრატემ წერილი მისწერა სტალინს, რომელშიც იგი, ერთი მხრივ, მადლობას იხდიდა რუსეთის ეკლესიის მიერ საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის ცნობისთვის, მაგრამ, მეორე მხრივ, გამოთქვამდა აღშფოთებას იმ ფაქტის გამო, რომ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავარი უნდა დამორჩილებოდა რუსეთის ეკლესიის საქმეთა კომიტეტის თავმჯდომარეს. ეს მიუღებელი იყო უწმინდესი კალისტრატესთვის. ამის შემდეგ შეიქმნა სსრ კავშირის რელიგიის საქმეთა კომიტეტი, მაგრამ ფაქტობრივად ეს იყო ორი ეკლესიის (რუსეთისა და საქართველოს ავტოკეფალიური ეკლესიების) საქმეთა კომიტეტი. მოგვიანებით კი შეიქმნა საქართველოს რელიგიის საქმეთა კომიტეტი, რომელიც ასევე კონტროლს უწევდა საქართველოს ეკლესიას.

- რუსთაველისა არ იყოს, "ყოველი საქმე ბოროტი მოკლეა, მით ოხერიაო", ყველა ცუდი საქმე, რის წინააღმდეგაც არ უნდა იყოს, მალე ამოწურავს ხოლმე თავის შესაძლებლობებს. საბჭოთა ხელისუფლების ანტიეკლესიურმა პოლიტიკამაც ამ ეტაპზე ალბათ გარკვეულწილად ამოწურა თავისი თავი. უკვე სხვა დრო დადგა. ის ძველი მეთოდებიც მოძველდა. საბჭოთა ხელისუფლება ეკლესიის წინააღმდეგ უკვე განახლებული მეთოდების ძებნის გზას დაადგა... ამჯერად რა მოიფიქრეს კომუნისტებმა?

- როდესაც სახელმწიფო პოლიტიკა კოტრდება, ამ დროს უკვე ძალიან მნიშვნელოვანი ძვრები ხდება ადამიანის გონებასა და შეგნებაში. რუსეთში ტრადიციულად არსებობდა ნათლობაზე გადასახადი - 12 მანეთი და 50 კაპიკი. ამ თანხის გადახდა, რა თქმა უნდა, მხოლოდ საბჭოთა სახელმწიფოს ბიუჯეტის გასამდიდრებლად არ იყო დაწესებული. მონათვლის დროს აღინუსხებოდა მოსანათლად გამზადებული ადამიანის, მისი ნათლიისა და მშობლების გვარ-სახელი. იქვე ფიქსირდებოდა ნათლობის საიდუმლოს აღმასრულებელი მოძღვრის სახელიც. ფაქტობრივად ამით კონტროლდებოდა ეკლესია, რომელსაც სახელმწიფოსთვის გადასახადი ჰქონდა გადასახდელი. ნათლობაში აღებულ ფულს მღვდელს არაშრომით შემოსავლად უთვლიდნენ. რაც მთავარია, ხელისუფლებას ჰქონდა ინფორმაცია მონათლული ბავშვის მშობლებზე. ამ კონტროლის გამო თანამდებობის პირები რუსეთში ვერ ნათლავდნენ ბავშვებს, ნათლობა ხდებოდა საქართველოში. უამრავი რუსი თანამდებობის პირის ბავშვი ინათლებოდა სიონში, სვეტიცხოველში, ქაშვეთში... ეს, რაღა თქმა უნდა, შეუმჩნეველი არ დარჩენია მოსკოვს. ამიტომ გადაწყვიტეს, რაღაცნაირად წინ აღდგომოდნენ მას. თბილისის ხელისუფლებას დაავალეს, რომ აქაც შემოღებულიყო ნათლობაზე გადასახადი... ხელისუფლების წარმომადგენლები ეახლნენ საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქს, უწმინდესსა და უნეტარესს ეფრემ მეორეს და მოახსენეს ეს განზრახვა. უწმინდესი მაშინვე მიხვდა ყველაფერს, მაგრამ არ შეიმჩნია და ტაქტიკურად თქვა: - ხალხს ისედაც ძალიან უჭირს და ამ გადასახადს ვერ გადაიხდისო. ხელისუფლების წარმომადგენლებმაც ხერხი იხმარეს: რას ბრძანებთ, 12 მანეთ-ნახევრისთვის ვინ იტყვის ბავშვის მონათვლაზე უარსო. მოკლედ, ძალიან რომ შეუტიეს და აიძულებდნენ გადასახადის შემოღებას, განრისხებულმა უწმინდესმა უთხრა მოძალადეებს: ეს კვერთხი მე სიმბოლურად როდი მიჭირავს, ახლავე გადით აქედან, თორემ თავზე გადაგამტვრევთო.

ასე რომ, საბჭოთა ხელისუფლებამ ბოლომდე მაინც ვერ დააწესა ნათლობაზე გადასახადი საქართველოში, თუმცა ეკლესიებისა და მღვდელმსახურთა დაბეგვრა ისევ გრძელდებოდა. საკმაოდ დიდ ფულს ართმევდნენ ეკლესიას. ეს გადასახადი მხოლოდ ეროვნული ხელისუფლების მოსვლის დღიდან გაუქმდა (1990 წელი).

- ბოლოს და ბოლოს, 70-წლიანი ათეისტური რეჟიმი დაემხო. დაიწყო ეკლესიური ცნობიერების გამოღვიძებისა და აღმავლობის პროცესი, რომელიც დღემდე გრძელდება. რამდენად ძვირად დაუჯდა ჩვენს ერს ის 70-წლიანი პერიოდი?

- მეოცე საუკუნის 70-იანი წლების ბოლოსთვის მეტად კრიტიკული ვითარება იყო შექმნილი საქართველოში. ტაძრებთან ისევ კომკავშირელთა ბრიგადები დარაჯობდნენ. ხალხი მაინც ერიდებოდა ეკლესიებში შესვლას. შეიძლებოდა ყველაფერი ისევ რეგრესის გზით წარმართულიყო იმის მიხედვით, თუ რას მოიფიქრებდა მოსკოვი. საზოგადოებას არ ჰქონდა არც სახელმწიფოებრივი, არც მართლმადიდებლური ცნობიერება. მატერიალისტურ აზროვნებას შეჩვეული ხალხისთვის ძალიან ძნელი იყო ისტორიაში ღვთის ნების დანახვა. 1977 წელს საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქად უწმინდესი და უნეტარესი ილია მეორის არჩევა სწორედ ღვთის ნების გამოვლინება გახლდათ. თუმცაღა ამას ვერც 1977 წელს და ვერც შემდეგ კარგა ხნის მანძილზე საზოგადოება ვერ ხვდებოდა. ნელ-ნელა დაიწყო ახალგაზრდა კათოლიკოს-პატრიარქის გამოჩენა საზოგადოებაში. მხოლოდ მაშინ გაიგო საზოგადოების დიდმა ნაწილმა, რომ არსებობდა საქართველოს ეკლესია და მას ჰყავდა მამამთავარი - კათოლიკოს-პატრიარქი. ღვთის ნება რომ არ ყოფილიყო, უწმინდესი ამდენს ნამდვილად ვერ მიაღწევდა. იმდროინდელი ხელისუფლების ეკლესიისადმი დამოკიდებულების ხასიათზე მეტყველებს თუნდაც ის ფაქტი, რომ ქაშვეთის ტაძრის დანგრევა ვერ გაბედეს, არადა მის მოპირდაპირედ მთავრობის სახლი იდგა და რაღაცნაირად რომ მიეჩქმალათ ტაძარი, ადგნენ და წინ "ქიმწმენდის პუნქტი" აუშენეს. შემდეგ ტაძრის წინ, ქუჩის მხრიდან მარადმწვანე ხეები დარგეს, ტაძარი რომ არ გამოჩენილიყო. ალბათ ყველას ახსოვს, რომ ქაშვეთის ტაძარს რუსთაველის პროსპექტის მხრიდან შესასვლელი არ ჰქონდა, ის მოგვიანებით, 90-იან წლებში მიუშენეს. გარკვეული პერიოდის მანძილზე მცხეთის სვეტიცხოვლის ტაძარი საქართველოს ეკლესიის საკუთრება კი არ იყო, არამედ კულტურის ძეგლთა დაცვის სამმართველოსი. ხაშურიდან ქუთაისამდე მოქმედი ტაძარი არსად ჭაჭანებდა. მღვდლობა სამარცხვინო საქმედ ითვლებოდა და სასულიერო პირს საზოგადოებაში შეურაცხყოფას აყენებდნენ. ამიტომაც მოძღვრები ქუჩაში გამოსვლას ერიდებოდნენ. აი, ასეთ პირობებში მოვიდა საქართველოს ეკლესიის სათავეში უწმინდესი და უნეტარესი ილია მეორე. ამ დროისთვის თბილისში იყო სამი ხელისუფალი: საქართველოს კომუნისტური პარტიის ცენტრალური კომიტეტის პირველი მდივანი, საქართველოს უმაღლესი საბჭოს პრეზიდიუმის თავმჯდომარე და საქართველოს მინისტრთა საბჭოს თავმჯდომარე. სამივე პირი ემსახურებოდა მოსკოვს და იმართებოდა იქიდან. სწორედ ამ დროს სიონის ტაძართან მდებარე კათოლიკოს-პატრიარქის ძველ რეზიდენციაში მოღვაწეობა დაიწყო უწმინდესმა და უნეტარესმა ილია მეორემ, რომელიც ემსახურებოდა არა მოსკოვს, არამედ მხოლოდ ღმერთს. ნელ-ნელა გაძლიერდა ეროვნული მოძრაობაც და ხალხის შეგნებაში მოხდა გარდატეხა. საბჭოთა ხელისუფლება უკვე განწირული იყო. ღმერთმა ინება, რომ საქართველოში ათეისტური აზროვნების დამცრობის კვალობაზე ეკლესიური აზროვნება გაძლიერებულიყო. ცოტა ძნელია იმის გააზრება, თუ რა მოხდა საქართველოში 1977 წლიდან ისეთი, რომ საზოგადოება აბსოლუტურად შეიცვალა, ხალხი მასობრივად მიაწყდა ეკლესიას. მოგეხსენებათ, 20-იან წლებში ბოლშევიკებმა ახალგაზრდები გადაიბირეს და გააათეისტეს, მათ დაანგრევინეს ეკლესიები, ახლა კი სწორედ ამის უკუპროცესი დაიწყო. პირველად ახალგაზრდობაში დაიწყო ეკლესიური აზროვნების აღდგენა. მათ გააეკლესიურეს შემდგომ საშუალო და უფროსი თაობა. ეს იყო საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის კარგად გააზრებული მოღვაწეობის შედეგი. ამ პერიოდს უწმინდესმა "მზიანი ღამე" უწოდა. ამ "მზიანმა ღამემ" მიგვიყვანა იქამდე, რომ დღესდღეობით საქართველოს ვერც ერთ ეკლესიაში, მით უმეტეს, საუფლო დღესასწაულებზე, ვერ ნახავთ თავისუფალ ადგილს. არადა 70-იანი წლების ბოლოს სიონის ტაძარში, როდესაც კათოლიკოს-პატრიარქი წირვას აღავლენდა, სულ ოცი-ოცდაათი კაცი იდგა, უმეტესობა რუსი ეროვნების მოხუცი ქალბატონი იყო. ასე რომ, ეპოქას 1977 წლიდან დღემდე, ყველა თვალსაზრისით, შეიძლება თამამად ვუწოდოთ უწმინდესი პატრიარქის ილია მეორის ეპოქა.