საეკლესიო წესი მხოლოდ ერთხელ და სამუდამოდ ჩამოყალიბებული ნიშნობრივი სისტემა როდია, რომელიც საინფორმაციო და საკომუნიკაციო როლს ასრულებს. იგი სიმბოლიკის მიღმური გნოსტიკური ფენაა. წესი სიმბოლიკისაგან იმით განსხვავდება, რომ უფრო კონკრეტული და პირობითია, ანუ უფრო ვიწროა თავისი მოცულობით, მასზე უფრო მეტად მოქმედებს ისტორიული ფაქტორები და ფორმითაც უფრო მრავალფეროვანია. საეკლესიო წესს უნივერსალური კი არა, რეგიონული ხასიათი აქვს.

სიმბოლოს ანაგოგიური მნიშვნელობა აქვს: ადამიანის გონება მას უდაბლესიდან უმაღლესისკენ მიჰყავს, ცნობილიდან - უცნობისკენ, უხილავიდან - ხილულისკენ. საეკლესიო წესს ადამიანი უკვე ცნობილ მოცემულობაში შეჰყავს, მაგრამ ჩვეულებრივ იგი განუყოფელია სიმბოლოსაგან, სიმბოლური ნიშნების საფუძველს ემყარება, ოღონდ მრავალწახნაგოვანი სიმბოლოს ერთ, გარკვეულ ასპექტს იღებს, თითქოს აკონკრეტებს და მიზნობრივ ამოცანას უქვემდებარებს მას.

რელიგიურ წესს ადამიანი სულიერი რეალიების სფეროში შეჰყავს, მარადიული ღვთაებრივი ენერგიების ველში, არადროითი და არასივრცობრივი განზომილებების სამყაროში. ყოველდღიურ ცხოვრებაში ჩვენ სიმბოლოებისა და წესების სისტემით ვსარგებლობთ, მათ გარეშე ადამიანი თავის თავში ჩაკეტილი დარჩებოდა, და რადგანაც ადამიანი საზოგადოებრივი არსებაა, ამიტომ წესების დარღვევით იგი საზოგადოებრივ-ეთიკურ სტრუქტურებსაც არღვევს. წესი, ისევე როგორც სიმბოლო, შეუძლებელია იყოს ცრუ ან ჭეშმარიტი, ბოროტი ან კეთილი, ილუზია ან რეალია - იგი, უბრალოდ, გამოხატვის საშუალებაა. სიმბოლოებისა და წესების გარეშე აზროვნების ყველაზე მკვეთრად გამოხატული მცდელობა ცინიკოსებს ჰქონდათ. ისინი ადამიანებს თავიანთი თავის უშუალო გამოვლენისაკენ, ყველა ინტელექტუალური და ზნეობრივი ფასეულობის მოსპობისაკენ მოუწოდებდნენ სულიერი თავისუფლების მოსაპოვებლად. მაგრამ მონობისაგან განმათავისუფლებელთა ნაცვლად ცინიკოსები ისტორიის ჯამბაზების როლში აღმოჩნდნენ. ისინი საზოგადოებრივ წეს-ჩვეულებებს კი არღვევდნენ, მაგრამ სანაცვლოდ საკუთარის შემოღება უხდებოდათ. მაგალითად ცნობილი "დიოგენეს კასრიც" გამოდგება - ცინიკოსები სახეებს ებრძოდნენ, თვითონ კი ცინიკოსის ზოგადი სახე შექმნეს.

ცინიკოსები წეს-ჩვეულებებს ბოროტებად მიიჩნევდნენ, მაგრამ თავად ცინიზმი, როგორც ფილოსოფიური მიმდინარეობა, არარაობა აღმოჩნდა: ფართო სპექტრის მახვილსიტყვაობის გარდა მას არაფერი მოუცია. იგი პარაზიტს ჰგავდა, რომელიც თავისი მსხვერპლის სისხლით იკვებება, მაგრამ თვითონ უნაყოფოა. დიოგენემ თავი მოიკლა, რადგან ციებ-ცხელების შეტევის დროს დარწმუნდა, რომ ვერავითარი დაცინვით ვერ დასძლევდა ტემპერატურასა და ძვლების ტკივილს. ერთმა მისმა მოწაფემაც მის კვალს მისდია, როცა მიხვდა, რომ დროსა და სიბერესთან ვერაფერს გახდებოდა. დიოგენეს შეშლილ სოკრატეს ეძახდნენ.

ცინიზმი რაღაც მარილმჟავას მსგავსი იყო - საზოგადოების ბზარებში აღწევდა და შლიდა მათ. მაგრამ უარყოფა და მწარე ირონია ვერ იძლეოდა პასუხს შეკითხვაზე - ვინ არის კაცი და რისთვის მოვიდა სოფლად, პირიქით, ცინიკოსები უარყოფდნენ სულიერ სუბსტანციას და სულიერ ღირებულებას, მათ ემპირიულ ადამიანთან ჰქონდათ საქმე. ადამიანის აღორძინების იდეა ცინიკოსებს უაზროდ და ილუზორულად ეჩვენებოდათ, აღორძინება კი არა, გათავისუფლება ეწადათ, რაც საბოლოოდ იქამდე მიდიოდა, რომ ადამიანს მის ფიზიოლოგიურ ფუნქციებთან აიგივებდნენ. ეს გათავისუფლება, პირველ რიგში, საკუთარი თავისაგან გათავისუფლებას გულისხმობდა, შემდგომ კი - საზოგადოებისაგან. წეს-ჩვეულებებისა და სიმბოლოების უარყოფით ისინი წყვეტდნენ კავშირს წარსულთან, მომავალთან და იმ გარემოსთანაც, რომელშიც არსებობდნენ. ეთიკურად და ფილოსოფიურად ანტისიმბოლიზმს ცინიკოსები უკიდურეს ინდივიდუალიზაციასა და თვითგამოყოფამდე მიჰყავდა. თანამედროვე ცინიზმის ერთ-ერთი სახესხვაობაა ეგზისტენციალიზმი, რომელიც ადამიანს ემპირიულ მოცემულობად განიხილავს, ოღონდ ემპირიაში ინდივიდის მთელ ფსიქოლოგიურ შინაარსს დებს. ეგზისტენციალიზმიც ერთგვარი დეკადენტური ცინიზმია - ტრადიციებს, წეს-ჩვეულებებსა და სიმბოლიკას ისიც სულიერ მონობად მიიჩნევს. სარტრი XX საუკუნის დიოგენეა, ოღონდ ნაკლებად ნიჭიერი და გაბედული, ვიდრე "ათენელი ძაღლი".

საეკლესიო წესები და რიტუალები გარეგნულად და მექანიკურად როდი მოქმედებს ადამიანის სულზე, ეს ის არხებია, რომელთა საშუალებითაც ადამიანს ღვთაებრივი მადლი ენიჭება, ესაა ღმრთისმსახურების ღერძი, რომლის გარშემო ტაძარში მყოფი ადამიანები სულიერად ერთ ცოცხალ, მისტიკურ სხეულად ერთიანდებიან. საეკლესიო წესებს ორი მიმართულება აქვს: ვერტიკალური და ჰორიზონტალური. ვერტიკალური ღმერთთან თანაზიარებას, ადამიანის სულის მატერიალური სამყაროდან სულიერისაკენ სწრაფვას აღნიშნავს, ხოლო ჰორიზონტალური - ტაძარში მყოფი ადამიანების გაერთიანებას ერთი სარწმუნოებით, ერთი მისტიკური განცდით, ერთი ლოცვითი ნაკადით. წესის დარღვევა სულიერი კომუნიკაციის დარღვევაა, რელიგიის დაყვანა ფილოსოფიური აბსტრაქციების ან ბნელი დიონისური მისტიციზმის დონემდე, ქაოსის, ქვეცნობიერებისა და ინსტინქტების, მოჩვენებებისა და ზმანებების სფეროში ჩაკეტვა - ესაა დემონური მდგომარეობა, როდესაც მეორდება ძველი მითი ორფევსის შესახებ: ბაკხი ქალები კლავენ ორფევსს, გახელებული გრძნობები კლავენ სულს.

საეკლესიო წესი სულ სხვა განზომილების რეალიაა, ვიდრე სიტყვა, ამიტომ მისი სიტყვით შეცვლა შეუძლებელია, ისევე როგორც მზის სხივის შეცვლაა შეუძლებელი თეორიით სინათლის შესახებ. საეკლესიო წესის გაგება მხოლოდ ეკლესიაში შეიძლება, უშუალო განცდის გზით, ამიტომაა, რომ ლიტურგიკაში წესების ახსნასა და ღმრთისმსახურების კომენტირებას შედარებით ნაკლები ადგილი ეთმობა. რელიგიური რეალიების გაგება მხოლოდ იმდენად შეიძლება, რამდენადაც მათ აღიქვამ, რელიგიურ წესსაც იმდენად შეიძლება ჩასწვდე, რამდენადაც მიიღე, ანუ თავად ადამიანის სულის განწმენდითა და განახლებით. ლიტურგიის ახსნა შეუძლებელია, ეს საიდუმლოა. მხოლოდ გარკვეული მიზნობრივი იდეებისა და ანალოგიების მითითებაა შესაძლებელი, მაგრამ იგი სამუდამოდ დარჩება საიდუმლოდ, რომელიც ადამიანის გულმა ღვთისმოშიშებით უნდა განიცადოს. ამიტომ საეკლესიო წესი ერთდროულად კიდეც მალავს და კიდეც ამჟღავნებს: მალავს ეკლესიის შინაგან ცხოვრებას უცხო, ცნობისმოყვარე, კადნიერი მზერისგან, ხოლო მორწმუნე სულს წმიდათა წმიდას კარს უღებს - უღებს თანდათანობით, მისი შინაგანი მზადყოფნის მიხედვით, რათა მეტისმეტად მკვეთრმა სინათლემ თვალი არ მოსჭრას და არ დააბრმავოს.

რაციონალური სექტებისთვის, რომლებმაც მოსპეს ღმრთისმსახურების სიმბოლიკა, რელიგია კატეხიზმოს დონეზე გაიყინა, ექსტაზური სექტებისთვის კი იგი ქაოსისკენ მიბრუნებად, საკუთარ ქვეცნობიერებასა და დაცემულ სულებთან თამაშად იქცა. სტოიკოსები გულგრილად უყურებდნენ და არად აგდებდნენ ქრისტიანობას, როგორც უბირი ბრბოს რელიგიას, უფრო გამჭრიახი პლატონიკოსები - პითაგორელები მთავარ ინტელექტუალურ მოწინააღმდეგეს ხედავდნენ მასში, ცინიკოსებს კი სძულდათ, როგორც მოსისხლე მტერი, და ეკლესიის დევნის დროს ხშირად გამოდიოდნენ პროვოკატორებისა და მაბეზღარების როლში. რომის იმპერატორები ხშირად იყენებდნენ მათ ქრისტიანებთან ბრძოლაში. და როცა წარმართობის სინკრეტული ფილოსოფია უძლური აღმოჩნდა სახარების ნათელის წინაშე, როცა იმპერიის უზარმაზარმა სახელმწიფო მანქანამ ვერაფერი დააკლო ქრისტიანული თემების გაუტეხელ სულს, ასპარეზზე ცინიზმი და მსახიობები გამოვიდნენ თავიანთი იარაღით - დაცინვით, ტყუილით, ცილისწამებით. ქრისტიანობის საფუძველია სიყვარული და სიწმინდის წინაშე მოწიწება, ცინიზმისა - ამპარტავნება და ყოველივეს არად ჩაგდება, საკუთარი თავის გარდა.

ხშირად სექტანტები საეკლესიო ღვთისმსახურებასა და საიდუმლოებებს ჯადოქრობას ეძახიან, ხოლო საეკლესიო რიტუალებს - მაგიურ წესებს, ამიტომ ახლა მისტიკასა და მაგიას შორის არსებულ პრინციპულ განსხვავებაზე ვისაუბროთ.

ქრისტიანული მისტიკის საფუძველია ღმერთის სიყვარული, ქრისტიანული წესები და საიდუმლოებები ღმერთთან თანაზიარების საშუალებებია. მაგიის საფუძველია ამპარტავნება, გარე სამყაროს დამორჩილების სურვილი ოკულტური ძალების მეშვეობით. მისტიკისათვის ღმერთი არის უმაღლესი ფასეულობა, საბოლოო მიზანი და მყოფობის არსი. მაგიისათვის უმაღლესი ფასეულობაა "ეგო" (მე), დაცემული ადამიანი თავისი მოუთოკავი ვნებებით, რომელთა განხორციელებისთვის იგი არავითარ საშუალებებს არ თაკილობს. ქრისტიანობა ადამიანისაგან ღმერთთან მიმსგავსებას მოითხოვს, მისტიკოსს სურს იყოს მორჩილი ღვთისა, ამ გრძნობას გამოხატავს ლოცვა: "იყავნ ნება შენი". მაგია არის აგრესია სამყაროს მიმართ, იმისკენ სწრაფვა, რომ გარკვეული მაგიური ფორმულების მეშვეობით მსოფლიო დაიმორჩილოს. მაგიის მიზანი ყოველთვის უტილიტარისტულია და ამქვეყნიური ცხოვრების ფარგლებს არ სცილდება, მისტიკოსის მიზანი კი მის მიღმა ძევს და მარადისობაში ჩართვას გულისხმობს. მაგი დემონური სამყაროს ძალებს იყენებს, მაგრამ იმავე დროს ეშინია კიდეც ამ სამყაროსი. დემონების გამოცხადება მასში ძრწოლას იწვევს. მისტიკოსი ღვთაებრივი მადლის შეწევნით თავის გულში ქრისტესთან შეხვედრას ესწრაფვის, და ეს შეხვედრა ყველაზე ნათელი და ნუგეშისმცემელი წუთია, რომელიც სამუდამოდ აღიბეჭდება მის მახსოვრობაში. სულთა გამოცხადება მაგიურ რიტუალებში ხედვით ან სმენით ფორმებში ხდება. მისტიკოსი ადამიანში ღვთის ხატსა და მსგავსებას ხედავს, მიტევება მისთვის სულიერი მოთხოვნილებაა. მაგია ადამიანს თავის ინსტრუმენტად მიიჩნევს, მისთვის არ არსებობს პიროვნების ცნება, ხოლო მიტევება და სიბრალული მაგიურ რიტუალებში სულმოკლეობად ითვლება. მისტიკოსი ამბობს: "მინდა მოვკვდე საკუთარი თავისთვის, რათა ვიცხოვრო ღმერთისთვის", მაგი ამბობს: "მე მსურს ვიცხოვრო მხოლოდ საკუთარი თავისთვის".

მისტიკა და მაგია მხოლოდ შინაარსით კი არა, ნიშნობრივი სისტემებითაც უპირისპირდებიან ერთმანეთს, მაგრამ მაგიური რიტუალების შესახებ დუმილს ვარჩევთ. ტერტულიანე ამბობს, რომ ესაა ლიტურგიის პაროდია, შავი მესა, რომელიც ჯოჯოხეთში ტარდება სატანისათვის, ანუ შავბნელი კარიკატურა სიწმინდისა. ჯადოქრულ რიტუალებში ხშირად გამოიყენება ფორმულები, რომლებიც სიწმინდის შეგინებას წარმოადგენენ. ამიტომ ის, ვინც საეკლესიო წესებისა და მაგიური რიტუალების მსგავსებაზე ლაპარაკობს, ან სრულიად უმეცარია, ანდა დემონისაგან შეპყრობილი.

მისტიკა განუყოფელია ადამიანის პიროვნების ზნეობრივი განახლებისაგან. რაც უფრო მაღალი ზნეობისაა ადამიანი და რაც უფრო ახლოსაა იგი სახარების მცნებებთან, მით უფრო ემატება სულიერი სამყაროს ცოდნა. სულიერ სიბრძნეს გარეგანი ცოდნა კი არ ასაზრდოებს, არამედ ის შინაგანი განწყობა, რომელზედაც ითქვა: "ნეტარ იყვნენ წმიდანი გულითა, რამეთუ მათ ღმერთი იხილონ" (მათე 5,8). მაგია ადამიანისაგან ზნეობას არ მოითხოვს, მას მხოლოდ ყურადღების კონცენტრაცია ესაჭიროება. მაგია უტილიტარისტულია, არავითარ საშუალებას არ თაკილობს მიზნის მისაღწევად, ოკულტურ კოსმოსურ და ფსიქიკურ ძალებზე ახდენს ორიენტაციას, ადამიანს იგი ერთადერთ მიზანს უსახავს - სამყაროში თვითდამკვიდრებას. მაგია ხელს უწყობს სულში ამპარტავნებისა და ეგოცენტრიზმის განვითარებას, ეს უკანასკნელნი კი, თავის მხრივ, ყველა ვნებისა და ფსიქიკური კომპლექსის სუბსტრატს წარმოადგენენ.

მისტიკის მთავარი საშუალებაა ლოცვა, ღმერთისთვის მადლობის შეწირვა, მასთან მოწიწებით საუბარი, ცოდვების აღიარება, ვედრება. მაგიურ რიტუალებში არც მადლიერება არსებობს, არც აღსარება, არც ვედრება - შემწეობის თხოვნა, არც სულის ღმერთთან საუბარი. აქ ურთიერთობის სხვა ფორმებია დამკვიდრებული: ბრძანება, შეთანხმება, მოთხოვნა. მაგი სულიერ სამყაროს ბრძანების ტონით მიმართავს. მისტიკოსი ღვთაებრივ მადლს ეზიარება, როგორც სულის განახლებას, სიმშვიდესა და მარადიულობას. მაგი დემონურ სამყაროსთან ურთიერთობაში ბნელ ენერგიას ღებულობს - ესაა უცხო, გარეშე ძალის მოზღვავება, რაღაც ელექტრონის მოქმედების მსგავსი. ადამიანს სული დამძიმებული აქვს, გული - შეშფოთებული, იგი შეუბრალებელია თვით ყველაზე ახლობელი ადამიანების მიმართაც კი, ყოველ ადამიანში მეტოქეს ხედავს და, ამავე დროს, ფარულად განუწყვეტლივ სიკვდილს ნატრობს. მისტიკოსს გული გახსნილი აქვს ღმერთისთვის, მაგის გული ყველასათვის დახურულია, ღმერთი უცხოა მისთვის, მისი გულგრილობა სიძულვილის ზღვრამდე მიდის, დემონებზე ისე მბრძანებლობს, როგორც მომთვინიერებელი - შებორკილ მხეცებზე: გულში ყოველთვის ეშინია, რომ ერთხელაც აიწყვეტენ და შეჭამენ.

ქრისტიანული მისტიკა გულისხმობს, რომ ადამიანი ღმერთს ისე მიმართავს, როგორც პიროვნებას. სიყვარულის საგანი სწორედ პიროვნება შეიძლება იყოს და არა უსახო ძალა. მაგიაში, დემონოლოგიაში პიროვნული ურთიერთობები არ არსებობს, მაგიური ფორმულები დემონურ სამყაროს მიმართავს, დესტრუქციულ, მაშასადამე, უპიროვნო სამყაროს. დემონებს შემორჩენილი აქვთ ინდივიდუალობა და ძველი იერარქია, რომელიც ძალთა და შესაძლებლობათა გარკვეული დონით გამოიხატება, მაგრამ ეს იერარქია აყირავებულ პირამიდას წააგავს - ვინც ადრე სათავეში იდგა, ის ახლა ქვეშაა მოქცეული.

ეშმაკები მოკლებულნი არიან პიროვნულ თვისებებს, ზნეობასა და თვითშემეცნებას - მათი თვითშემეცნება მატერიალური სამყაროსა და ბოროტების ცნობად გადაგვარდა. ისინი განპიროვნებულნი არიან ღმერთისა და ადამიანისადმი სიძულვილით და სრულიად დაკარგული აქვთ თავისუფალი ნება, როგორც კეთილსა და ბოროტს შორის არჩევანი: მაშასადამე, უსახო ინდივიდები არიან. ხანდახან მაგი ბუნების პერსონიფიცირებულ ძალებს მიმართავს, ამ შემთხვევაში ღმერთს კოსმოსი ცვლის. ნიშანდობლივია, რომ წარმართულ ეზოთერიზმში მთავარ როლს ხთონური (მიწის) და ქვესკნელის ღმერთები თამაშობდნენ (პანი, დიონისე, დემეტრა და სხვა). მაგია ზეცისკენ კი არა, მიწისა და ქვესკნელისკენაა მიმართული. მაგი, ჰიპნოზიორის მსგავსად, ბნელ ძალებს შელოცვის საშუალებით აიძულებს გამოვიდნენ ჯურღმულიდან და მას ემსახურონ. მისტიკური განცდების ცენტრი ადამიანის გულია, მადლის მოქმედებით იგი ცვილივით რბილდება. მაგი ინსტრუმენტად ადამიანის გონებას იყენებს, მაგიური რიტუალების დროს გული თითქოს კვდება, იკუმშება და ქვასავით მაგარი ხდება. მისტიკასაც თავისი რიტუალები აქვს, მაგრამ მისთვის მთავარია არა ფორმა, არამედ შინაარსი - ღმერთის სიყვარულის, მასთან ერთიანობის განცდა. მაგია ფორმას შინაარსზე მაღლა აყენებს, ცდილობს, რაც შეიძლება ზუსტი გახადოს მაგიური რიტუალების გარეგნული ფორმა, მათი შინაარსი კი საიდუმლო ნიშნებსა და სახელებამდე დადის, რომლებიც ჯოჯოხეთური სამყაროს პაროლებს წარმოადგენენ.

ქრისტიანი მისტიკოსისთვის აუცილებელია ასკეტიზმი (თუნდაც ის საერო ცხოვრებას ეწეოდეს), მცნებების მიხედვით ცხოვრება, ეკლესიის საიდუმლოებებში მონაწილეობა. მაგიას ყოველივე ეს არ სჭირდება, ის ერთადერთ პირობას უყენებს კაცს - სული ჯოჯოხეთს დაუწინდოს. ურთიერთობა დამსგავსებას ნიშნავს. ნათლის ქვეყანას რომ დაემსგავსო, უზარმაზარი შრომა და საკუთარ თავთან ბრძოლაა საჭირო, ბნელეთის ქვეყანა კი, რომელიც სიძულვილითა და ვნებებით დუღს, ახლოსაა დაცემულ ადამიანთან, ამიტომ დემონთან ურთიერთობის დასამყარებლად მისი ერთი მოხმობაც კი საკმარისია.

ხშირად შელოცვები და მკითხაობა უწყინარი თამაში ჰგონიათ - ასეთი კაცი იმ ბავშვს წააგავს, საკუთარ სახლში კოცონს რომ ანთებს და არც კი იცის, რა მოჰყვება ამას. ყოველი შეხება დემონურ სამყაროსთან მძიმე ფსიქიკურ ტრავმას იწვევს ადამიანში, მაგიის ყოველი სახე, თუნდაც ხუმრობით გათამაშებული, მძიმე ცოდვაა და აღსარებაში უნდა მოვინანიოთ. ზოგიერთები ამბობენ, მაგიის დახმარებით სიკეთის ჩადენაც შეიძლებაო - ავადმყოფების მორჩენა, ხიფათის თავიდან აცილება და სხვა. მაგრამ ნუ დაგვავიწყდება, რომ სიცრუე სიკეთესა და სიმართლეს სატყუარად იყენებს, რათა ამ გზით უფრო იოლად დაეუფლოს თავის მსხვერპლს. მეტაფიზიკურ ბოროტებას ჭეშმარიტი სიკეთის ქმნა არ ძალუძს.

ჩვენი ოპონენტები ხშირად გვეკითხებიან: "საერთოდ, რა საჭიროა სიმბოლიკა და წესები, განა არა სჯობს უბრალოდ ვილოცოთ?"; "ღვთისმსახურება სიმბოლური კი არა, რეალური უნდა იყოს". მაგრამ აქ წინააღმდეგობაა დაფარული. თვით სიტყვა უკვე პირობითი ნიშანია, იგი რეალია კი არაა, ანუ კონკრეტულ საგანთან ან მოვლენასთან იგივეობა კი არ აკავშირებს, არამედ რეალიის პირობითი, ნიშნობრივი, აბსტრაჰირებული ასახვაა ბგერებისა და გრაფიკის სისტემაში. ამიტომ, როდესაც შინაარსს სიტყვის ფორმაში ვათავსებთ, უკვე სინამდვილის მოდელირების განყენებულ სისტემას მივმართავთ, რაც ერთ-ერთი ძირითადი განსხვავებაა ადამიანსა და დედამიწაზე მცხოვრებ სხვა არსებებს შორის. სიტყვის, როგორც პირობითი ნიშნის, გარეშე ჩვენი აზროვნება მატერიალური საგნობრიობის დონეზე მაღლა ვერ დადგება და ვერავითარი წარმოდგენა ვერ შეექმნება სულიერ სამყაროზე, რომელიც მგრძნობელობითი აღქმის მიღმა მდებარეობს.

ჩვენ სამყაროს ადეკვატურად კი არ აღვიქვამთ, არამედ მისი ენერგიებით, რომლებიც ჩვენს შემეცნებაში რეალობის მოდელებად ყალიბდება. მაგალითად, ფერები და ბგერები იმ ტალღების ტრანსფორმაციაა, რომლებიც გრძნობათა ორგანოების მეშვეობით ფერებად და ბგერებად იქცევიან, ასე რომ, მატერიის საფარველქვეშ სამყაროს ისეთად როდი ვხედავთ, როგორიც იგი სინამდვილეშია, არამედ მათ მხოლოდ იმ თვისებებს, მოქმედებებსა და ენერგიებს აღვიქვამთ, რაც ჩვენი შესაძლებლობის ფარგლებშია მოქცეული. მომავალ ცხოვრებაში სამყაროს სხვა განზომილებებში დავინახავთ, ჩვენი წარმოდგენა ცხოვრებაზე სხვა არაფერია, თუ არა პირობითი და მოდელირებული რეალია. შეცნობა უხილავის აღმოჩენას ნიშნავს. საუკუნო ცხოვრება მუდმივი შეცნობა იქნება, მარად ახლის აღმოჩენა. ამ აღმოჩენათა ჯაჭვში წინამავალის მიმართება შემდგომისადმი ისეთი იქნება, როგორიც მსგავსისა - ნამდვილთან, ეს სინამდვილე კი ღმერთთან თანაზიარების ახალ საფეხურზე მხოლოდ მსგავსებად გამოჩნდება. ამიტომ რეალობაზე, როგორც ადეკვატურობაზე, ლაპარაკი სიმბოლიკის გარეშე შეუძლებელია. პავლე მოციქული წერს, რომ "ვხედავთ აწ, ვითარცა სარკითა, და სახითა, ხოლო მაშინ პირსა პირისპირ" (1 კორ. 13,12) (ახლა დაბინდულ სარკეში ბუნდოვან გამოსახულებებს ვხედავთ, იქ კი პირისპირ დავინახავთ). პლატონი და სხვა ფილოსოფოსებიც ჩვენს მიერ სამყაროს ხედვას საგნების ჩრდილოვან ანარეკლებს ადარებდნენ.

ისეთი მეცნიერება, როგორიცაა მათემატიკა, დანარჩენ მეცნიერებათა სული და გული, მთლიანად პირობითობებსა და აბსტრაქციებზეა დაფუძნებული, ყოველი ციფრი, რიცხვი და ფორმულა სიმბოლური ნიშანია. მოდელირებასა და სქემატიზაციას ნებისმიერი მეცნიერება მიმართავს. ასოები, ნოტები და გეოგრაფიული ტაბულებიც პირობითი ნიშნებია, რომლებიც ადამიანის შემეცნების საზღვრებსა და შესაძლებლობებს აფართოებენ. ტაძარი სამყაროს მოდელია და ზეციური ეკლესიის სიმბოლო. წლიური ლიტურგიკის წრე, რომელიც საღვთისმსახურო წიგნებშია მოცემული, პირობითად ზეცის რუკას შეიძლება შევადაროთ, მხოლოდ ესაა სულიერი ზეცა, და მასზე ადამიანის მიერ გასავლელი გზა გადის. სიმბოლოსა და საეკლესიო წესების გარეშე შეუძლებელია საერთო ლოცვა და საერთო ღვთისმსახურება, სადაც აუცილებელია რიტმი და წესრიგი. ამიტომ ისინი, ვინც საეკლესიო წესებს უშუალო რეალიების გამო უარყოფენ (რომლებიც ჩვენთვის მოცემულობას კი არა, მიზანს წარმოადგენენ), სინამდვილეში საკუთარ წესებს ქმნიან.

რევოლუცია ცდილობს გააუქმოს წეს-ჩვეულებები, რათა ადამიანებმა საკუთარი წარსული დაივიწყონ, მაგრამ შემდეგ იძულებული ხდება თავად შექმნას ახალი, ხელოვნური წესები, რომლებიც ხშირად მკვდრადშობილნი აღმოჩნდებიან ხოლმე, ამიტომ მათ სასწრაფოდ ცვლიან ძველი წესების განახლებით ან იმიტაციით. ჰიპების მოძრაობა, როგორც ჯანყი საზოგადოებრივი ეთიკის წინააღმდეგ, მორალის ტყვეობისაგან გათავისუფლების მცდელობა ქცევის ნორმების უგულებელყოფიდან იწყება და მთავრდება ფასეულობათა საკუთარი სისტემის - ანტიეთიკის შექმნით, რომლის დასაცავად ასევე საკუთარი ნიშნობრივი სისტემაა საჭირო.

საეკლესო წესები ტრადიციული წმინდა სიმბოლოა, რომლის საშუალებითაც ადამიანს შეუძლია ურთიერთობა დაამყაროს სიმბოლიზებულთან, მიიღოს მისი ენერგიები, ჩაერთოს სულიერ რეალიათა სამყაროში - ამიტომ მოდერნიზმი მართლმადიდებლობის მტერია. მოდერნიზმი არ იცნობს საეკლესიო სიმბოლიკის სიღრმეებს და ცდილობს საეკლესიო წესები ადამიანის მშვინვიერ მდგომარეობას, მის ესთეტიკურ შეხედულებებსა და ინტელექტუალურ დონეს დაუახლოვოს. სიმბოლო სულიერი კომუნიკაციის საშუალებიდან (რაც ადამიანის შინაგან მომზადებასა და განწმედას მოითხოვს) მშვინვიერ მოთხოვნილებათა დაკმაყოფილებად იქცევა. არსებითად აქ თვით ეკლესიის გამიწიერება ხდება. წმინდა სიმბოლოთა შეთხზვის ყოველგვარი ცდა ახალი, რეფორმირებული ეკლესიის შექმნას წააგავს, რაც მართლმადიდებლური თვალსაზრისით რიტუალური მწვალებლობაა. წესებსა და სიმბოლიკას არც საგნობრივ-ნივთიერი ხასიათი აქვთ და არც მიმეტური (მიბაძვის), აქ კავშირი იდეებისა და ენერგიების პლანში ხორციელდება. ამიტომ ლიტურგია ისეთივე გამოცხადებაა, როგორიც წმინდა წერილი. მართლმადიდებლობის კონსერვატიზმი საიდუმლოს შენახვას ნიშნავს. ადამიანის გამოგონილი წესი სწრაფად ამოწურავს თავის თავს, იგი შეიძლება ეფექტურიც იყოს, მაგრამ სიღრმეს მოკლებულია, მისი ეფექტი მშვინვიერ განცდათა სიახლეში მდგომარეობს, ანუ იმაში, რაც საპირისპიროა სულიერი ჭვრეტისა. მოდერნიზაციის ასეთი პრინციპი წესების მუდმივ განახლებას მოითხოვს, მობეზრებული სიმღერებისა თუ ტანსაცმლისა არ იყოს, ამიტომ რეფორმატორობა განუწყვეტელი გამომგონებლობისთვისაა განწირული. ამასთან წესები სულიერი სფეროდან მშვინვიერში გადადის და მისთვის უცხო ესთეტიკურ და გასართობ ფუნქციებს კისრულობს, კი არ ეხმარება, ხელს უშლის ლოცვას, ან, რაც არანაკლებ საშიშია, აუკუღმართებს მის შინაგან ბუნებას - ლოცვა სენტიმენტალური, ზეაწეული და ხშირად ფამილარულიც კი ხდება. ამიტომ მართლმადიდებლობა მხოლოდ დოგმატიკის სიწმიდეს როდი ნიშნავს, არამედ ღვთისმსახურების სიწმიდეს და რიტუალების ტრადიციონალიზმსაც.

სულიერი და მატერიალური სამყაროს მსგავსება და განსხვავება ისეთივეა, როგორიც ერთი მხატვრის ორ ტილოს შორის: ერთი ფერებშია დახატული, მეორე - მსუბუქი მონასმებით, სადაც საგნების კონტურები ძლივს განირჩევა. სულიერსა და მატერიალურ სამყაროს შორის ურთიერთობა რომ მხოლოდ მსგავსებასა და თითოეულის სრულყოფილების დონეში მდგომარეობდეს, სულიერი სამყაროს ასახვა ხატოვან-სურათოვანი ხასიათისა იქნებოდა, ამ ურთიერთობის საფუძველი რომ მხოლოდ განსხვავება იყოს, მაშინ - პირობითი, ნებისმიერი და აბსტრაქტული, რაღაც შეთანხმების მსგავსი. მაგრამ რაკიღა ამ ორ სამყაროს შორის ურთიერთობა მსგავსებასა და განსხვავებას ეფუძნება, ამიტომ წესი და სიმბოლო ორივე ელემენტს შეიცავს, ისევე, როგორც იეროგლიფი შეიცავს ასოსა და ნახატის ელემენტებს.

ამრიგად, სიმბოლო ჭეშმარიტების გასაღებია, ხოლო საეკლესიო წესი - არხი მადლისა, რომელსაც უფალმა "წყალი ცხოველი" (იოანე 4,10) უწოდა. სიმბოლოს გარეშე ადამიანის აზრი სულიერი სამყაროს შესახებ სიცარიელეში გამოეკიდებოდა, ანდა ფანტაზიების ანუ ადამიანური წარმოდგენების ტყვეობაში აღმოჩნდებოდა, ამ წარმოდგენათა საფუძველი კი მეტაფიზიკური სიცრუე გახლავთ.