ვისაც ერთხელ მაინც უნახავს ჰერეთი - ძირძველი ქართული კუთხე ამ უმშვენიერესი მხარის სიყვარული ძილშიც არ მოასვენებს. არაერთხელ მომივლია ჰერეთი გიორგობის დღესასწაულზე -Aიქაური ქართველობა განსაკუთრებით აღნიშნავს ხოლმე გიორგობას ქურმუხის წმინდა გიორგის ტაძარში. ტაძრამდე საკმაოდ გრძელ აღმართს მორწმუნეები ფეხით მიუყვებიან. დღესასწაულს შემხვედრი ამგვარად ულოცავს: - შეგეწიოთ! ის კი პასუხობს: - დაგიმადლოთ! ღვთისა და ქვეყნის სიყვარულში ერთმანეთს ტოლს არ უდებენ. გარდა ქურმუხის წმინდა გიორგისა, ჰერეთში მრავალი ხუროთმოძღვრული ძეგლია. ვიდრე მათ შესახებ ვისაუბრებთ, მანამდე ჰერეთის ისტორიული სინამდვილე გავიხსენოთ.

საინგილოს ანუ შიდა კახეთის ისტორიული ნაწილი, ჩრდილო-აღმოსავლეთი კახეთი, რომელსაც "გაღმა მხარს" ეძახდნენ, უძველესი დროიდან საქართველოს ერთ-ერთი საერისთავო იყო. ჰერეთს, იბერიის აღმოსავლეთ პროვინციას, უდიდესი სტრატეგიული მნიშვნელობა ჰქონდა. იგი იყო საქართველოს აღმოსავლეთის კარიბჭე, ისეთივე მნიშვნელობისა, როგორიც "დარიალის კარი" და მისი ხეობა, ამიტომაც ხშირად მას "რკინის ჭიშკარს" უწოდებდნენ, იგი იყო სამშობლოს საიმედო ფარი. მისი ტერიტორია მოიცავს: ბელაქნის, ზაქათალისა და კახის რაიონებს. ამჟამად შედის აზერბაიჯანის სახელმწიფოს საზღვრებში. უკავია კავკასიონის ქედის სამხრეთი ფერდობების ტყიანი ხეობები და მდინარე ალაზნის მარცხენა ნაპირის ასევე ტყიანი დაბლობები.

პროფესორ თენგიზ პაპუაშვილის განმარტებით, ტერმინი "საინგილო" XIX საუკუნეში დამკვიდრდა და ნიშნავს ინგილოებით დასახლებულ ქვეყანას, ხოლო "ინგილო" ეწოდა უძველეს ქართულ მოსახლეობას - ჰერებს. საინგილო შედგებოდა ჭარ-ბელაქნისა (კაკ-ენისელი) და ელისუს სასულთნოსაგან. ვახტანგ გორგასლის სახელთან არის დაკავშირებული ჰერეთში ქალაქების, ეკლესიების, საეპისკოპოსო კათედრების (ბოდბე, ხორნაბუჯი, ბახალათი ანუ ბახთალა, გიში და სხვა) აგება-დაარსება. VIII საუკუნეში არჩილ მეფემ ჰერეთში ააშენა ციხე-ქალაქები (მათ შორის ნუხპატი), ეკლესია-მონასტრები (კასრი, კახის ბაზილიკა, ლექეთის მრგვალი ტაძარი და სხვა). არჩილსავე მიაწერენ წყაროებში ნუხპატელების გაქრისტიანებას.

IX ს-ის 20-იან წლებში კახთა მეფის კვირიკე III დიდის დროს წარმოიქმნა ერთიანი რანთა და კახთა სამეფო და ჰერეთი ამ ახალშექმნილი პოლიტიკური ერთეულის ფარგლებში ექცევა. კვირიკე III დიდს მიეწერება რანთა და კახთა სამეფოს ადმინისტრაციული მოწყობა. მთელი სამეფო დაიყო შვიდ საერისთავოდ: სამი კახეთში და ოთხი ჰერეთში. ჰერეთის საერისთავოები იყო: ხორნაბუჯი, ვეჯინი, მაჭი და შტორი. საინგილოს ტერიტორია ექვემდებარებოდა მაჭის ერისთავს. მემატიანის გადმოცემით, კვირიკე III-მ მაჭის ერისთავს მისცა: "მაჭის წყლის ქვეით და ალაზნის აღმოსავლეთი შაკიხითურთ (შაქითურთ) და ხუნზახითურთ". XII ს-ის I მეოთხედში, დავით აღმაშენებლის ხანაში, ჰერეთი საბოლოოდ მოექცა გაერთიანებული ფეოდალური საქართველოს პოლიტიკურ ფარგლებში. ამიერიდან, XV ს-მდე, ჰერეთი ერთობლივი საქართველოს განუყოფელი ნაწილი ხდება. წერილობით წყაროებში დაცული ცნობების გარდა, ყოველივე ამის ცოცხალი და უტყუარი მოწმეა ისტორიული ჰერეთის ტერიტორიაზე დღემდე შემონახული ქართული ხუროთმოძღვრული ძეგლები, ქართული ტოპონიმიკა და ბრწყინვალე ნიმუშები ქართული ეპიგრაფიკისა.

დროთა განმავლობაში კახეთის სამეფოში დიდი პოლიტიკური ცვლილებები მოხდა. ნადგურდებოდა მკვიდრი ქართული მოსახლეობა, მის ადგილზე სახლდებოდნენ წახურელი და ავარიელი ლეკები.

1604 წელს შაჰ-აბასმა კახთა მეფე ალექსანდრეს ჰერეთის აღმოსავლეთი განაპირა თემი კაკი გამოსთხოვა. შაჰმა იგი უწყალობა ერთ-ერთ გამაჰმადიანებულ ქართველ თავადს ვახვახიშვილს და სულთნის პატივშიც აიყვანა. ასე ჩაეყარა საფუძველი ელისენის სასულთნოს. კახეთმა ამ დიდმნიშვნელოვანი კუთხის ჩამორთმევით მძიმე დანაკლისი განიცადა. 1607 წელს ოსმალეთის ხონთქარმა ოსმან II-მ წახურელ ალი სულთანს ერთგული სამსახურისთვის ჯილდოდ უბოძა სოფლები: კახი, მეშაბაში, ზერნა, ლექეთი, ყუმი და ალაგიოზი. XVIII ს-ში ჩამოყალიბდა ავარიელი (ჭარის, ბელაქნის, თალას, ჯინიხის და სხვა) და წახურელი (წახურის, ელისუს, სუვაგილის და ყარადულაკის) ლეკების ე.წ. თავისუფალი (უბატონო) თემები, რომლებმაც ოსმალეთ-ირანის მხარდაჭერით კახეთის სამეფოს ძირძველი ჩრდილო-აღმოსავლეთი მიწა-წყალი დაიპყრეს, ხოლო ადგილობრივი ქართველი მოსახლეობა დაიმორჩილეს, დააყმევეს და იძულებით გაამაჰმადიანეს. თითოეული ეს თემი იყოფოდა გაბატონებულ ლეკთა თავისუფალ სოფლებად და დამორჩილებული ინგილოებისა და მუღალების (თურქულად მოლაპარაკე მონღოლური ტომი) სოფლებად, რომლებიც იხდიდნენ გადასახადს მფლობელი თემების სასარგებლოდ. ეს სოფლები წყაროებში იწოდებიან საქეშქელო სოფლებად (ქეშქელი ერქვა იმ გადასახადს, რომელსაც ინგილოები და მუღალები ლეკთა სასარგებლოდ იხდიდნენ). XIX ს-ის დასაწყისის სტატისტიკური ცნობის მიხედვით, ჭარის თემის საქეშქელო სოფლებიდან ინგილოური (ქართული) იყო შემდეგი: ალიაბადი, ჰენგიანი, მოსული, ზაგამი (ზაგემი, ძეგამი, ბაზარი), ყურაღანი, ვერხვიანი და შოთავარი.

სოფლები ბელაქანი, წაბლოვანი და ჩანდრისხევი შეადგენდა ერთ ბელაქნის თემს. იგი სხვა თავისუფალი თემისგან იმით განსხვავდება, რომ მას არ გააჩნდა საქეშქელო სოფლები, საქეშქელო (ქეშქელი ჰერთა და მუღალთა გადასახადს ერქვა) სოფლები არ ჰქონდა აგრეთვე კატეხის თემს. თალას თემის საქეშქელო სოფლებიდან ქართული (ინგილოური) იყო: ყანდახი და ყაპანახჩი, ჯინიხის თემის სამი საქეშქელო სოფლებიდან ორი ქართული იყო: მარსანი და ლალაფაშა.

მუხახის თემის კუთვნილი საქეშქელო სოფლებიდან ინგილოური არც ერთი არ იყო. ელისუს (კაკის) სასულთნოში ქართული (ინგილოური) სოფლები იყო: კახი, ალიბეგლო (ქათმისხევი), მეშაბაში, სუსკენტი და ბეუკ-ქეთუქლო. ეს სოფლები ბეუკ-ქოთუქლოს გარდა, ელისუს სულთნის უშუალო მფლობელობაში იმყოფებოდა. ასე წარმოიშვა ფეოდალური საქართველოს მიწაზე ახალი პოლიტიკური ერთეული - "თავისუფალი" (უბატონო) "ლეკური" თემების სახელმწიფო. მას ჭარ-ბელაქანი ან მარტივად საინგილო ეწოდა (ადგილობრივი მკვიდრი ქართული მოსახლეობის - ინგილოების სახელწოდებისაგან). დამორჩილებულ-დაბეგრულ ქართველ გლეხებს ეწოდა "ინგილო" (ინგილო - ჰენგელ - ახალმოქცეული).

ჰერეთში შემორჩენილია ქრისტიანული არქიტექტურის მეტად საყურადღებო ძეგლები: ლექართის, ყუმის, ბახთალის, ქურმუხის, მცირე ალავერდის, კასრის, სამების ტაძარი და სხვ.

კახიდან ჩრდილო-დასავლეთით 12 კილომეტრის დაშორებით მდებარეობს უძველესი ქართული სოფელი ე. წ. ლექართი, "აწ უწოდებენ ლეკები ლექეთ".

ტერმინი ,,ლექართი" სამეცნიერო ლიტერატურაში სხვადასხვანაირადაა მოხსენებული. ქართულ წყაროებში მოხსენებულია - ლექართი ანუ ლექეთი (მ. ჯანაშვილი, ზ. ედილი, ა. ჩხენკელი, მ. დუმბაძე და სხვ.) რუსულ წყაროებში - ლექით, ლიაქით და სხვ. სახელწოდება "ლექართი" ქართული წარმოშობისაა. ამ სიტყვის ფუძეა ქართველური სატომო სახელი "ქართი". აქედან - სა-ქართ-ველო, ადგილი, სადაც ქართველები ცხოვრობენ, ქართველებით დასახლებული ქვეყანა. "სა" წინსართის სინონიმია მეგრულ დიალექტში "ლე" (ლე-სა). აქედან - ლექართი ქართველებით დასახლებული ადგილია, ისე როგორც ეს სამეგრელოს ზოგიერთი სოფლის სახელწოდებაშია მოცემული. მაგალითად, ლეძაძამე, ლესიჭინე, ლეხაინდრაო და სხვ., რომელიც ნიშნავს ამა თუ იმ გვარით დასახლებულ ადგილს - სოფელს. მეგრულ დიალექტზე საქართველოს დედაქალაქს - თბილისს დღესაც "ქართი" ეწოდება. ამრიგად, სწორი იქნება, ვიხმაროთ, როგორც უძველესი ქართული სოფლის სახელწოდება - ლექართი. სოფელ ლექართის ჩრდილოეთით, 3 კმ-ზე, კავკასიის ხეობის ერთ-ერთ დავაკებულ ადგილზე, მდებარეობს ე.წ. ლექართის მონასტერი. ამ ადგილებს იქაურები ამჟამად ქილისალარს ეძახიან, რაც თურქულად ეკლესიებს ნიშნავს. ლექართის მონასტრის არქიტექტურული კომპლექსი ჯერჯერობით კარგად შესწავლილი არ არის. ნანგრევების მიხედვით ვარაუდობენ, რომ სხვადასხვა სახის სამონასტრო დანიშნულების ნაგებობათა შორის ათამდე ან თორმეტამდე ეკლესია უნდა იყოს. "XX ს-ის დამდეგამდე შემოუნახავთ ამ ეკლესიებს ძველი ბრწყინვალების ნიშნები - ჩუქურთმები, წარწერები, მხატვრობა, რომლებიც დღეს უკვე აღარ შეიმჩნევიან. ლექართის მონასტრის ანსამბლი ძველად გალავნით ყოფილა გარშემორტყმული, რომლის ნანგრევები დღესაც შეიმჩნევა. ლექართის კომპლექსი თავისი სამონასტრო ცხოვრებითა და მრავალი სასწავლებლით გელათის მონასტრის ანსამბლს მოგვაგონებს. ლექართის მონასტერი შუა საუკუნეებში, შეიძლება ითქვას, აღმოსავლეთ კახეთის სწავლა-განათლების კერას წარმოადგენდა, მაგრამ დღეს კედლების ნანგრევებია დარჩენილი. ეს ნანგრევები ორ ჯგუფად იყოფა და შესაბამისად მათ ზემო და ქვემო ეკლესიებს ეძახიან. ლექართის ტაძრის შესახებ ცნობები სამეცნიერო ლიტერატურაში პირველად ა. ხახანაშვილმა გამოაქვეყნა. ზემო ეკლესიების ნანგრევთა შორის დამთვალიერებლის ყურადღებას იქცევს "ერთი დიდი ტაძარი, რომელიც ყველაზე უძველეს და უკეთეს შენობად უნდა ჩაითვალოს... აგებულია ცუდად ნათალი კლდის ქვით, მხოლოდ კარები და ფანჯრებია ამოყვანილი მშვენივრად ნათალი ოთხკუთხი ქვით. თვით ეკლესია ჯვარედინ გეგმაზეა აგებული და ადამიანს აკვირვებს თავისი სიმაღლითა და ბუმბერაზობით". ლექართის ტაძრის კედლები აგებულია რიყის ქვისაგან კირის ხსნარზე: რიყის ქვა აქ ყველაზე ხელმისაწვდომ ადგილობრივ საკედლე მასალას წარმოადგენს. ინგილოები ასეთი ქვებისაგან აგებულ შენობას "ნარიყალასაგან" შენებულს ეძახიან. ტაძრის გარშემო არსებული დაქცეული სვეტების დღემდე გადარჩენილი ფრაგმენტების სიმაღლე ორ მეტრამდე აღწევს. სვეტების წყობა შესრულებულია კირის ხსნარზე უხეშად გათლილი ("დატარაღებული") ე.წ. შირიმის ქვისაგან; ასეთ საშენ ქვებს ადგილობრივნი "შირიმდაშს" ეძახიან. იგი შეიძლება აღიარებულ იქნეს V-VI სს-ის ერთ-ერთ საყურადღებო ძეგლად.

სოფელი ყუმი ქართველთა უძველესი სოფელია, მდებარეობს სოფელ ლექართის აღმოსავლეთით, მე-8 კმ-ზე (ამჟამად ლეკებითაა დასახლებული).

სოფელ ყუმის ღვთისმშობლის ტაძრის შესახებ პირველი ცნობები სამეცნიერო ლიტერატურაში გამოქვეყნებულია ალ. ხახანაშვილის მიერ. ყუმის ტაძარი სამნავიანი ბაზილიკაა, რომელიც გეგმის კომპოზიციითა და სივრცობრივ-ხუროთმოძღვრული ბაზილიკური ფორმით ენათესავება ბოლნისისა და ვაზისუბნის ტაძრებს; აგებულია რიყის დიდი ქვებით და ძველებური ქართული აგურით. სიგრძით 30 მეტრია, სიგანით - 18, ხოლო საკუთრხეველი 3 მეტრით წინ არის წაწეული... ეკლესიას არ ეტყობა ამჟამად კედლის მხატვრობის კვალი. ხანდაზმულ ადგილობრივ ინგილოთა და ლეკების გადმოცემებით ირკვევა, რომ ყუმის ტაძარზე ყოფილა ასომთავრული ქართული წარწერები. ქართველი მეცნიერი იქვე დასძენს, რომ ყუმის ბაზილიკა ფორმით, გეგმის კომპოზიციით, გრომპების გამოყენებითა და მრგვალი მოხაზულობის აგურის ბურჯების ამოყვანით VI-VII სს-სა ჩანს.

მდებარეობს ბელაქნის მახლობლად, ლაგოდეხ-კახის გზის მარჯვნივ მე-5 კმ-ზე. ადგილობრივები ნურ-ქილისას ეძახიან.

ეს ძეგლი 1518-1574 წლამდე მოქმედი ყოფილა, რასაც ამტკიცებს ლევან მეფის მეუღლის, თინათინის გუჯარი, რომელიც მიუცია შუამთის მონასტრისათვის. ამ ძეგლის ერთ-ერთ იდენტურ ტიპს წარმოადგენს იშხნის ტაძრის გვერდით მდებარე 1006 წლის ე. წ. "მცირე ეკლესია". ეკლესიის მშენებლობის პირველი პერიოდი XI-XII სს-ში უნდა ვივარაუდოთ.

მდებარეობს სოფელ ბახთალაში (ზაქათალის რაიონი), მდ. ალაზნის მარცხენა ნაპირზეა, "იქ, სადაც გაშენებული იყო ქალაქი ბაზარი" - გაღმა მხარის სავაჭრო ცენტრი. ამ ეკლესიას ხშირად ფალდახლოს ტაძარსაც უწოდებდნენ - "ლეკები ამ ეკლესიას ფერიყალას ეძახიან, რაც თამარის ციხესა ნიშნავს".

1858 წელს, მიწის თხრის დროს, აქ უპოვიათ ზარი, რომელსაც ჰქონია მხედრულ-ქართული წარწერა. წარწერიდან ირკვევა, რომ ზარი ბახთალის ღვთისმშობლის ეკლესიისთვის შეუწირავს კახეთის მეფე ლეონს (1520-1574), ამიტომ ამ ძეგლის მშენებლობასაც მასვე მიაწერენ. ეკლესია ეკუთვნის მაღალგუმბათოვან ეკლესიებს. აგებულია კარგად გამომწვარი ქართული აგურით იმ ყაიდაზე, როგორც ეს ახასიათებს კახეთის ამ სახის ხუროთმოძღვრულ ძეგლებს. ეკლესიის კედლები მდიდრულად ყოფილა მოხატული, მაგრამ იმდენად დაზიანებულია, რომ უმეტესი ნაწილი გამქრალია. გადარჩენილი ფრაგმენტი ძალზე დასახიჩრებულია, გახუნებულ ფრესკებსაც კი "თვალები დანის წვერითა აქვთ ამოჩიჩქნილი, მაგრამ მაინც ეტყობა მირქმა ქრისტესი, მიძინება ღვთისმშობლისა".

მდებარეობს კახში. ქართულ წყაროებში კახი მოხსენებულია კაკის სახელწოდებით. ძველ დროში კახი დასახლებული იყო გვარებად. ეს ტრადიცია დღესაც შენარჩუნებულია.

ყოველ გვარს თავისი საყდარი ჰქონია. ძველ დროში (XIII ს.) კახში თორმეტი ეკლესია ყოფილა, რომელთა ნანგრევები მეტნაკლებობით ან ნასაყდრალი ადგილები დღესაც დაცულია. თორმეტი ეკლესიიდან დღემდე შემორჩენილია მხოლოდ სამი - წმინდა გიორგის საყდარი "შუაგულ სოფელში" (კახინგილოში), "კასრის საყდარი" საყარაულოს მთაზე (ნანგრევებია დარჩენილი) და "პატარა ალავერდის" საყდარი კახის თავში (კაკბაშში). პატარა ალავერდი "შიგა კახეთის - დიდი ალავერდის სახელზეა აგებული და მისი ნაწილია. "ესეც საალავერდოა". იგი "იმ დიდი ალავერდის ძმაა". ყოველი წლის 14 სექტემბერს (ძვ.სტ.), ისე როგორც კახეთში - "დიდი ალავერდობა", აქაც იმართება იგივე "ალავერდობა" ე. წ. "ალავერდის ხატობა", ისეთივე წეს-ჩვეულებით. ასეთია ხალხური გადმოცემა ამ ძეგლის შესახებ. პატარა ალავერდის გუმბათიანი ტაძარი აგებულია "ძველი უგუმბათო ეკლესიის ადგილზე". ეს იყო უკანასკნელი ტაძარი ჰერეთის ტერიტორიაზე, რომელიც ააგო და აღადგინა ხალხმა თავისივე სახსრებით 1888 წელს. საინგილოში ყველაზე კარგად პატარა ალავერდია დღემდე შემონახული.

 

ვახტანგ კოტეტიშვილის აზრით, ქურმუხის ეტიმოლოგია მუხის კულტთან არის დაკავშირებული: "მუხის თაყვანისცემა ბევრგან იყო გავრცელებული. "მუხის ანგელოზი" საქართველოს სხვადასხვა კუთხეში დღესაც იხსენიება, განსაკუთრებით კახეთში, ფშავ-ხევსურეთში, ქართლის ყრუ ადგილებსა და ჯავახეთში, გარე კახეთში. ქურმუხის ეკლესიის ახლოს დღესაც დგას მუხის ხეები, რაც მიგვანიშნებს, რომ ქრისტიანობამდე ამ ადგილს საკულტო დანიშნულება ჰქონდა და მუხას სცემდნენ თაყვანს. როგორც საქართველოს სხვა კუთხეებში, ქრისტიანობის გავრცელების შემდეგ მუხის საკულტო ადგილზე ყველგან ღვთისმშობლისა და წმინდა გიორგის სახელობის ეკლესიები შენდებოდა. ქურმუხის ეკლესიის აშენებაც ამ მოვლენასთან არის დაკავშირებული. ამ მოსაზრების ჭეშმარიტებას მოწმობს ის, რომ ტაძარი ჯერ ღვთისმშობლის, შემდგომში კი წმინდა გიორგის სახელობის იყო. ქურმუხის მიმდებარე ტერიტორიაზე არსებული მუხის ტყე და ადგილობრივი ქართველების ხალხურ მეხსიერებაში ღვთისმშობლისა და წმინდა გიორგის შესახებ შემორჩენილი ლეგენდა-თქმულებებიც ამაზე მეტყველებს.

ქურმუხის წმინდა გიორგის ეკლესიის შესახებ ცნობა შემონახულია VIII ს-ის ანონიმურ მატიანეში, რომელიც ჩართულია ჯუანშერის ქრონიკაში. ამ ცნობის თანახმად, ჰერეთის აღმოსავლეთი ნაწილი შაქი ანუ შაკიხი VIII ს-ის შუა ხანებში ქართლის ხელისუფალთა ხელშია. აქ მოღვაწეობს ქართლის ერისმთავარი არჩილი. ანონიმური მატიანე წერს: "არჩილ დაჯდა წუქეთს და აღაშენა კასრი". კასრის ეკლესიის ნანგრევები დღემდე შემორჩენილია კახის რაიონში, საყარაულოს მთაზე. მანვე "აღაშენა ციხე-ქალაქი ნუხპატს - ორთა წყალთა შუა". მონღოლების მიერ საქართველოს დაპყრობამდე გიშის საეპისკოპოსო კათედრა მხოლოდ გიშში იყო, როდესაც მონღოლებმა ეს მხარე დაიპყრეს და დასახლდნენ, "მთავარეპოსკოპოსთაც თავისი კათედრა გადმოუტანიათ სოფელ კაკში, ქურმუხის წმინდა გიორგის ეკლესიაზე, რის გამო ისინი იწოდებოდნენ ხან გიშელ-ქურმუხელ მთავარეპისკოპოსად, ხან ქურმუხელ-გიშელად".

დიდი ზეწოლისა და საფრთხის მიუხედავად, ადგილობრივი ქართველები ფარულად ყოველთვის ქრისტიანები იყვნენ. აღსანიშნავია 1860 წელს "კავკასიაში მართლმადიდებელი ქრისტიანობის აღმდგენი საზოგადოების" წარმატებული მისიონერული მოღვაწეობა ზაქათალის ოლქში. 1860-1863 წლებში ზაქათალის ოლქში მართლმადიდებლურ სარწმუნოებაზე კვლავ მოქცეულთა რიცხვმა 20 ათასს მიაღწია. როგორც ვთქვით, ადგილობრივი ქართველობა ფარულად ყოველთვის მართლმადიდებელი ქრისტიანი იყო. ამ საზოგადოების აქტიურმა მფარველობამ ხელი შეუწყო, ღიად ეღიარებინათ მართლმადიდებლობა.

ზაქათალის ოლქში ამ საზოგადოებამ, ადგილობრივი ქართველი მოსახლეობის მხარდაჭერით, აღადგინა და ააშენა რამდენიმე ეკლესია, რომელთა შორის ერთ-ერთი ქურმუხის წმინდა გიორგის სახელობის ტაძარი იყო. ამ ეკლესიის აღდგენა მკვიდრი ქართველების დიდი ხნის სურვილი იყო. ტაძრის აღსადგენად შეგროვილი თანხა - 600 მანეთზე მეტი და შემომწირველთა სია მღვდელ მიხეილ ყულოშვილთან ინახებოდა. ეს მნიშვნელოვანი დოკუმენტი, სამწუხაროდ, დაკარგულად ითვლება. ამ თანხის გარდა კავკასიაში მართლმადიდებელი ქრისტიანობის აღმდგენმა საზოგადოებამ ტაძრის აღსადგენად 3000 მანეთი გამოყო. ეკლესიის აღდგენის პროექტი შეადგინა დასახელებული ორგანიზაციის არქიტექტორმა ბილფელდმა. საქართველოს ცენტრალურ სახელმწიფო საისტორიო არქივში დაცულია ქურმუხის ეკლესიის აღდგენასთან დაკავშირებული ყველა მნიშვნელოვანი დოკუმენტი. ტაძრის აღდგენით სამუშაოებზე კონტროლი საზოგადოების ინსპექტორს, მისიონერ ლეონიდე ოქროპირიძეს დაევალა. ეკლესიის მშენებლობა 1891 წელს დაიწყო და 1894 წელს დასრულდა.

ადგილობრივი ქართველი მოსახლეობისათვის ქურმუხის წმინდა გიორგის სახელობის ეკლესიას განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს.

ქურმუხის ეკლესიის, ღვთისმშობლისა და წმინდა გიორგის შესახებ ადგილობრივი ქართველების მეხსიერებაში რამდენიმე თქმულება შემონახულა.

გადმოცემის თანახმად, წელიწადში ერთხელ, აღდგომა დღეს, მარიამ დედა (ღვთისმშობელს ასე მიმართავენ საინგილოში) აღებს ხოლმე ტაძრის ქვეშ გამოქვაბულის კარებს, გამოდის გარეთ და ოქროს სავარცხლით თმას ივარცხნის. ამავე დროს გამოფრინდება ხოლმე შიგნიდან ოქროს მამალი და ყივილს დაიწყებს, ბანს აძლევენ მახლობელი სოფლის მამლები. ერთხელ, როცა ჩვეულებისამებრ გამოვიდა მარიამ დედა და ნაწნავების ვარცხნა დაიწყო, თათარი მიეპარა და დაჭერა მოუნდომა, მაგრამ ხელი მაშინვე გაუშეშდა. ღვთისმშობელი კი სასწრაფოდ შევიდა გამოქვაბულში და კარები დაიხშო. თათარი შეევედრა ღვთისმშობელს და წმინდა გიორგის, განიკურნა და ქრისტიანობა მიიღო.

ერთ ურწმუნო ვაჭარს თავისი ქარავნით ქურმუხის ეკლესიისაკენ გამოუვლია და ტაძრისთვის შესაბამისი პატივი არ მიუგია. რის გამოც წმინდა გიორგის ისიც და მისი აქლემების ქარავანიც გაუქვავებია.