"ქალაქ დედოფლისწყაროს სამხრეთით აღმართულია ორმწერვალიანი მთა.ორივე მისი მწვერვალი თეთრი კირქვის მძლავრი მასივია, რომელთაც გაბატონებული ადგილი უკავიათ დედოფლისწყაროს ზეგანზე და შორიდანვე იქცევენ მნახველის ყურადღებას.
ელიას მასივის სამხრეთ-აღმოსავლეთ კალთაზე სამკუთხა მოყვანილობის ფართო და მაღალი ბუნებრივი ეხია, რომლის წინა პირი ამოშენებულია. ეს არის წმინდა ელიას სამლოცველო, რომელსაც ძველთაგანვე დიდ პატივს სცემს დედოფლისწყაროს და მთელი ქიზიყის მოსახლეობა. ყოველ 2 აგვისტოს წმინდა დიდებული წინასწარმეტყველის ილია თეზბიტელის ხსენების დღეს უამრავი ხალხი იკრიბება აქ, ღამეს ათევენ უნაგირაზე და ლოცვას აღავლენენ ელიას კლდის ძირას.
როდის არის აშენებული წმინდა ელიას ეს სამლოცველო, არავინ იცის. ზეპირგადმოცემების გარდა ერთადერთი წერილობიტი ცნობა მის შესახებ შემოგვინახა ალექსანდრე დიუმამ, რომელსაც ელიას კლდე უნახავს 1858 წელს. კავკასიაში და საქართველოში მოგზაურობის დროს მოკლე ჩანაწერიც გაუკეთებია: " თამარ მეფის ციხიდან ექვსი ვერსის დაშორებით აღიმართება კიდევ ერთი მთა, რომლის შესახებ გადმოცემა არსებობს. ამ მთას ელიას მთა ჰქვია, ძირს მლაშე ტბა ევლება, შუა მთაში გამოჭრილ ფართო მღვიმეში აშენებულია სამრეკლო, სადაც ხშირად დადიან მცხოვრებლები. გადმოცემა ამბობს, რომ ამ მღვიმეში ილია წინასწარმეტყველისთვის ყორანს საჭმელი მოჰქონდა და რომ მან თავისი წამოსასხამი თავის მოწაფეს ელისეს დაუტოვა, თვითონ კი მთის მწვერვალიდა მთაში ამაღლდა"...
წმინდა ელიას სამლოცველო ბევრჯერ გადაურჩა იმ ქარტეხილებს, რაც კახეთ-ჰერეთსა და, განსაკუთრებით, კამბეჩოვანს დაატყდა თავს. დღეს სამლოცველო მოქმედია და სრულდება წირვა-ლოცვა, რაშიც დიდი წვლილი მიუძღვის ადგილობრივ მკვიდრს, საპატრიარქოს არქიტექტორ სერგო ქართველიშვილს". (http://dedoflistskaro.blogspot.com)
"ელიას მთას აქვს ერთი საიდუმლო, რომლის შესახებაც რაიონის მცხოვრებლებმაც ცოტამ თუ იცის. ელიის მთიდან არის შესასვლელი გვირაბში, რომლის ერთი ბოლო ხორნაბუჯის ციხეში გადის. ეს გვირაბი შიგ ელიის მთაში შედის და იქიდან გადის სხვადასხვა მხარეს, ხორნაბუჯში არის გვირაბის გამოსასვლელი ადგილი, რაც ამ ფაქტის სინამდვილეს ადასტურებს. როგორც ამბობენ ამ გვირაბიდან გზა რამდენიმე მხარეს გადიოდა, მაგრამ ცნობილია მხოლოდ ერთი, ხორნაბუჯში გამავალი ბოლო. დღესდღეობით ეს გვირაბი ჩამონგრეულია და მხოლოდ შესასვლელია დარჩენილი. აქ ჩამოსულები იყვნენ უცხოელი სპეციალისტები, რომლებსაც უნდა გამოეკვლიათ თუ სად გადიოდა დანარჩენი გვირაბები, მაგრამ ვერ შეძლეს ამის დადგენა, რადგანაც ცოტა მანძილის შენდეგ ვერანაირი სინათლე ვერ ძლებდა, სიბნელეში კი შეუძლებელი იყო გზის გაკვლევა. გადმოცემის თანახმად გვირაბში ოთხი ცხენოსანი შედიოდა. ელიას მთის დღევანდელი მდგომარეობა არც ისე ცუდია. ცოტა ხნის წინ მთაზე მომდინარეობდა სამუშაოები, აშენდა ეკლესია როგორიც მეხუთე საუკუნეში იყო. ნელ-ნელა ტაძარს უბრუნდება ძველი სახე. აღსანიშნავია, რომ შემორჩენილი იყო პატარა ფრაგმენტი ტაძრისა, რომელიც ტაძრის დანერგვის შემდეგ საგუშაგოდ გამოიყენებოდა, საიდანაც კარგად ჩანდა მტერი საიდან უტევდა საქართველოს"... (http://pigleti.hostzi.com)
