განძეულის მდევრები

გამთენიის ხანს მენშევიკური მთავრობის ყოფილი ხელმძღვანელები იტალიის ფირმის გემ "ფერენც ჟოზეფ-მარილში" გადასხდნენ და საფრანგეთში გაიქცნენ...
საქართველოს განძეულით დატვირთული სამხედრო კრეისერი "ერნესტ რენანი" უფრო მოგვიანებით უნდა გასულიყო. შევალიეს პირობის თანახმად, კრეისერის ეკიპაჟი თითქოს დათანხმდა თაყაიშვილისა და ელიგულაშვილის მათთან ერთად მგზავრობას, მაგრამ ეს თვალთმაქცობა აღმოჩნდა.
განძეულის მეგზურები დათქმულ დროზე ერთი საათით ადრე გამოცხადდნენ რეიდზე. კრეისერი კი კარგა ხანია გასულიყო და ზღვის ჰორიზონზე წერტილივით მოჩანდა.
უსაზღვრო იყო ექვთიმესა და მისი თანმხლები პირების აღშფოთება. მათ ერთხანს ნავსადგურის ხელმძღვანელობასთან იდავეს, მაგრამ რაკი არაფერი გამოუვიდათ, სცადეს კერძო გემის დაქირავება, რათა განძეულს უკან გამოსდგომოდნენ. გემი მართლაც დაიქირავეს, რომელმაც კონსტანტინოპოლისკენ აიღო კურსი.

განსაცდელებით აღსავსე გზა

პატარა იუგოსლავიური გემი, რომელშიც ექვთიმე თავისი მეუღლით და იოსებ ელიგულაშვილი იმყოფებოდნენ, ბათუმიდან გასვლისთანავე ძლიერ ღელვაში მოჰყვა. ბათუმისათვის ჩვეული წვიმიანი ამინდი იდგა. ზღვის ღელვა ხუთ ბალს აღწევდა. ერთი საათის მოგზაურობის შემდეგ გადარჩენის იმედდაკარგულმა კაპიტანმა მეგზურებს გამოუცხადა, მაშველი ფრთები წამოესხათ.
გემის მთელი ეკიპაჟი პანიკამ მოიცვა, მაგრამ, საბედნიეროდ, მალე გამოიდარა და როგორც იქნა, სტამბულში ჩააღწიეს, სადაც წინა დღით ჩასულიყო კრეისერი "ერნესტ რენანი".
ექვთიმეს იმედი ჰქონდა, სტამბულში მაინც გადასვამდნენ კრეისერზე, მაგრამ აქაც ბედმა უმტყუნა. მას გამოუხადეს საზღვაო ხელისუფლების გადაწყვეტილება - განძეულის სამხედრო სატრანსპორტო ხომალდ "ბიენ ჰოაზე" გადატანის შესახებ.
სტამბოლში ყოფნის დროს ექვთიმეს ჩაუსწრო ბორჯომიდან, დიდი მთავრების სასახლიდან წამოღებულმა ნივთებმა, ფერწერულმა სურათებმა და ირმის რქებმა. დიდი იყო ექვთიმეს სიხარული, როცა დაკარგული ყუთის პოვნის ამბავიც შეატყობინეს.
სტამბოლიდან 20 მარტს გასულმა გემმა 5 აპრილს ჩააღწია ტუნისში. აქ გემის კაპიტანს ტელეფონით გადასცეს ბრძანება დაუყოვნებლივ წასულიყო კორსიკის კუნძულზე ერთ-ერთი გემის გადასარჩენად.
აი, ბედის დაცინვა, ერთი პატარა ხიფათის შემთხვევაში მათთან ერთად იღუპებოდა საქართველოს მთელი განძეულობა. რას იტყოდა მათზე ისტორია! ამ მძიმე გრძნობით გაუდგნენ სახიფათო გზას ექვთიმე და მისი თანმხლებნი.
საბედნიეროდ, ნახევარ საათში კაპიტანს აცნობეს, კორსიკის გემი უკვე გადარჩაო და "ბიენ ჰოაც" თავისი ეკიპაჟით ტუნისიდან პირდაპირ მარსელისკენ გაემართა.
ამრიგად, თერთმეტ მარტს ბათუმიდან გასულებმა ერთი თვის შემდეგ, ათ აპრილს ჩააღწიეს მარსელში. მგზავრობის ასე გაჭიანურება იმან გამოიწვია, რომ მათი გემი ზოგიერთ ნავსადგურში მთელი ერთი კვირა იდგა რეიდზე. მარტო კონსტანტინოპოლში შეჩერდნენ ექვსი დღე-ღამე.

მარსელში

მარსელში გემს დაუხვდა სენეგალის პოლკი, რომელმაც საქართველოს ნივთები ალყაშემორტყმულად გადაიტანა გემიდან ბანკში და მაშინვე დაიწყო კომისიამ მუშაობა (ექვთიმე თაყაიშვილის, იოსებ ელიგულაშვილის, ზურაბ ავალიშვილისა და ანდრია დეკანოზიშვილის შემადგენლობით), რომელმაც ერთი თვე გასტანა. ყველაფერი, რაც საქართველოდან იქნა გატანილი, უდანაკარგოდ ჩაბარდა მარსელის ბანკს ოცდაცხრამეტი ყუთის ოდენობით.
განძეულის შენახვის საფასურად ბანკმა წელიწადში ორი ათას ხუთასი ფრანკი მოითხოვა.
ერთი წლის ქირა უკვე გადაიხადეს და პარიზში გაემგზავრნენ. დანარჩენი ყუთები ზურაბ ავალიშვილმა მიაბარა პარიზის "გარდე მებელში".
ექვთიმე თავისი ოჯახით დაბინავდა მისთვის განკუთვნილ სასტუმროში, ვიქტორ ჰიუგოს პროსპექტზე, სადაც უკვე ცხოვრობდა საქართველოს ყოფილი მენშევიკური მთავრობის მთელი შემადგენლობა ნოე ჟორდანიას მეთაურობით...

სად არის გამოსავალი?

ქართველ ემიგრანტებს პარიზში უჭირთ არსებობა, არა აქვთ მოხერხებული თავშესაფარი, განძეულის შენახვის ხარჯები. არადა ხაზინაში განძეულის შესანახი ფულის სისტემატურად შეუტანლობის გამო, შესაძლოა, მისი მფლობელის უფლებები სამუდამოდ დაკარგონ.
ეს ყველაზე მეტად აღელვებს და აფიქრებს ექვთიმე თაყაიშვილს. მაგრამ რა ქნას, სად არის გამოსავალი?
ჟორდანიას დავალებით ავალიშვილმა და ელიგულაშვილმა "გარდე მებლიდან" გამოიტანეს არასამუზეუმო განძეული. გადაადნეს მთავრობის ვერცხლეული და გაყიდეს მილიონ ორასი ათას მანეთად. ამ თანხით კიდევ ერთხელ შეიტანეს ხაზინაში განძეულის შენახვის ყოველწლიური გამოსაღები - ორი ათას ხუთასი ფრანკი და იყიდეს ლევილის მამული - მათი მომავალი რეზიდენცია.

უცხოეთის ცის ქვეშ

1922 წლის დამდეგს ექვთიმე ზედიზედ აირჩიეს ჯერ ფრანგ ნუმიზმატთა საზოგადოების, ხოლო მოგვიანებით სააზიო საზოგადოების წევრად. ნოსტალგიაში ჩავარდნილ მოხუც მეცნიერს კვლავ გაუძლიერდა სამეცნიერო მუშაობის სურვილი. ეს სურვილი ასულდგმულებდა მას ლევილში, სადაც ეკლიანი მავთულით შემოღობილი ბაღის განაპირას, ქართველი ემიგრანტებისათვის განკუთვნილი ორსართულიანი თეთრი სახლის მეორე სართულზე ბინადრობდა.
ექვთიმეს მეუღლე ნინო პოლტორაცკაია, რომელიც მშვენივრად ფლობდა ფრანგულს და ზედმიწევნით განათლებული ქალი იყო, ყოველმხრივ უწყობდა ხელს თავის მეუღლეს სამეცნიერო მუშაობაში. საოჯახო საქმეებსაც ჩინებულად ართმევდა თავს. წიგნებით და ფერწერული ტილოებით გაჭედილ ოროთახიან ბინაში ჩუმად და უხმაუროდ ფუსფუსებდა ერთმანეთის მოყვარული ცოლ-ქმარი.
ექვთიმემ და მისმა მეუღლემ ხელი გამოიღეს, მშვენიერი ბაღ-ვენახი გააშენეს. მწვანილის საყიდლად ბაზარში არ დადიოდნენ. მთელი პარიზელი ქართველობა ლევილში იყრიდა თავს. მალე მუშაობა დაიწყო ქართველების ეკლესიამ, რომლის პირველი მოძღვარი იყო გრიგოლ ფერაძე.
შაბათ-კვირას ეკლესიაში უამრავი ქართველი მლოცველი გროვდებოდა. ლევილის სული და გული იყო ექვთიმე. აქ იგი მოუსვენარ ცხოვრებას ეწეოდა: კითხულობდა ლექციებს, ატარებდა საუბრებს, სასოწარკვეთილებაში ჩავარდნილ თანამემამულეებს ქართული წიგნით და გაზეთით ამარაგებდა, რომელსაც თბილისიდან უგზავნიდნენ.
პარიზის ნაციონალურ ბიბლიოთეკაში ექვთიმემ მიაგნო არაერთ ძველ ქართულ ხელნაწერს, გაშიფრა ისინი, აღწერა და დაინტერესებულ პირებს გააცნო. მოგვიანებით პარიზში გამოქვეყნდა ექვთიმეს ახალი შრომები: "პარიზის ნაციონალური ბიბლიოთეკის ქართული ხელნაწერები და ოცი ქართული საიდუმლო დამწერლობის ნიშანი", "ქართული სიძველენი ევროპულ ანტიკვარებთან".

***
ექვთიმე ემიგრაციაში უაღრესად გაჭირვებულად ცხოვრობდა. "მეხათრება შეწუხება, - მიმართავს ექვთიმე მეზობელს, - იქნებ დამდოთ პატივი და მცირე საკვები გვიბოძოთ თქვენი ულუფიდანო". ნინო პოლტორაცკაიას დღიურებში ნათლად ჩანს, თუ რა მძიმე მდგომარეობაში იყო ჩავარდნილი მათი ოჯახი.
- "დილით - 50 გ პური, ერთი ჭიქა ყავა. სადილი - ერთი კვერცხი, ერთი ჭიქა რძე, 50 გრამი პური. ვახშამი არ გვქონდა", - წერს ნინო. ამ გაჭირვების მიუხედავად ნინო ბოლომდე ერთგულ დარაჯად ედგა ექვთიმესთან ერთად ქართულ განძს და მუსიკის გაკვეთილებში აღებული ფულით, ფაქტიურად, მშიერი ოჯახის დიასახლისი უნიკალურ ქართულ ნივთებს იძენდა.
ექვთიმეს ზოგჯერ პარიზში ჩასვლის საშუალებაც კი არ ჰქონდა. ხშირად უსადილოდაც რჩებოდა. 1934 წლის თებერვალში 6 დღე არ უსადილია, მარტში კი - 13. მხოლოდ ნახევარი ლიტრი რძით იკვებებოდა. ცნობილია, რომ მათ ერთი მარჩენალი თხა ჰყავდათ.
სიდუხჭირეში ცხოვრობდა ლტოლვილი კაცი, რომელსაც ერთ დღეში შეეძლო გამხდარიყო უმდიდრესი ადამიანი. იმ დროს საფრანგეთის ნუმიზმატთა საზოგადოების დიპლომირებულ წევრს უძვირფასესი ნუმიზმატიკური კოლექცია ჰქონდა, რაც მის პირად საკუთრებას შეადგენდა.
საკმარისი იყო სულ რამდენიმე ისტორიულ მონეტას შელეოდა ექვთიმე, ერთბაშად გახდებოდა დიდი თანხის მფლობელი. დაიწყებოდა უზრუნველი ყოფა და მისი მშვენიერი ნინოც ღირსეულად ეზიარებოდა გაფაქიზებულ ცხოვრებას. ვინ გაამტყუნებდა? მაგრამ მას წმინდანობის მოწამებრივი გზიდან გადახვევა არ შეეძლო.

სარფიანი შემოთავაზებები

ამერიკიდან ფილადელფიის საერთაშორისო გამოფენამ თხოვნით მიმართა ემიგრანტულ მთავრობას, რომ ნება დაერთოთ ექვსი თვით გამოეფინათ ამერიკაში ქართული სიძველეები.
ალბათ ამერიკელებისთვის მოულოდნელი იყო ქართველების უარი ასეთ თითქოსდა სახარბიელო წინადადებაზე. ქართული განძის გამოფენის უფლებას ითხოვდა ლუვრიც. დიდად საამაყო იქნებოდა მსოფლიო მუზეუმთა შორის უპირველეს მუზეუმში ქართული ხელოვნების ნიმუშების საერთაშორისო გამომზეურება, მაგრამ ამით შეიძლებოდა საქართველოს საბოლოოდ დაჰკარგვოდა თავისი საუნჯე და ლუვრმაც საბოლოოდ უარი მიიღო ქართველებისგან.
ჟორდანიასა და "მთავრობის" სხვა წევრებთან ერთად დიდხანს ბჭობდა ნიუ-იორკის მუზეუმის დირექტორი ჰერბერტ ჯონსონი. მას მინანქრის განძეულის ყიდვა უნდოდა...
ექვთიმეს ნერვიულობისაგან ხელები უკანკალებდა, სახე გაფითრებოდა, ცოტათი რომ დამშვიდდა, მოურიდებლად თქვა: სანამ ცოცხალი ვარ და პირში სული მიდგას, უსიკვდილოდ არავის დავანებებ ამ განძეულობას. ეს მარტო განძეულობა კი არ არის, ჩვენი სინდის-ნამუსია, იმედია და ნუგეში, ასე იოლად არ დაითმობა ჩვენი მამა-პაპათა შარავანდედი!
მუზეუმის დირექტორმა, რაკი სასურველ მიზანს ვერ მიაღწია, ახლა ასეთი ვარიანტი შესთავაზა:
- თუ მომცემთ პირობას, რომ გაყიდვის შემთხვევაში ამ ნივთებს სხვას არ დაუთმობთ, წინასწარ გასესხებთ დიდ თანხას.
- "მთავრობის წევრებმა ერთმანეთს გადახედეს. როგორც ჩანდა, მათ მოეწონათ დირექტორის წინადადება და მზად იყვნენ შეთანხმებოდნენ, მაგრამ სანამ რაიმე სახის გადაწყვეტილებას მიიღებდნენ, ექვთიმემ დაასწრო:
- რა პირობა უნდა მოგცეთ?! ყოველ პატიოსან კაცს მოეთხოვება ელემენტარული სინდისიერება, რომ მიბარებული ნივთი ხელუხლებლად შეინახოს. თქვენ კი... ვალის აღება ადვილია, გადახდა კი ძნელი. ვინც მაგისთანა პირობას გთავაზობთ, მან კარგად იცის, რომ თქვენ ფულის გადახდა არ შეგიძლიათ და ბოლოს და ბოლოს ამ ვალს არ შეგარჩენენ!
რაკი ექვთიმე წინააღმდეგი წავიდა, ეს კომბინაციაც, რა თქმა უნდა, ჩაიშალა.
შემდეგ ბრიტანეთის მუზეუმმა პარიზში გამოგზავნა ცნობილი ქართველოლოგი უილიამ ალენი. მუზეუმის თხოვნა თითქოს მოკრძალებული იყო და მაცდუნებელიც. მუზეუმს სურდა ახალგორის განძიდან ერთი რომელიმე ნივთის შესყიდვა, სანაცვლოდ პირობას იძლეოდნენ, რომ უსასყიდლოდ დასტამბავდნენ მთელი ჩვენი საუნჯის ფერად კატალოგებს და გარდა ამისა, ბანკში მიბარებული განძის შესანახ თანხასაც თავად გადაიხდიდნენ. ბრიტანეთის მუზეუმის დესპანი ალენიც უარით იქნა ლონდონში გასტუმრებული. ახალგორის განძი - ჩვენს წელთაღრიცხვამდე შექმნილი საოცრება ჩვენი საუნჯის მშვენებად ითვლება დღესაც.
ეს განძიც, ჯერ კიდევ საქართველოში, ექვთიმე თაყაიშვილმა გადაარჩინა. ის შემთხვევით აღმოაჩინეს გლეხებმა ქსნის ხეობაში, ერთმანეთში დაინაწილეს და ზოგი რამ გაყიდეს სხვადასხვა მხარეში. პირადად ექვთიმეს დაუღალავი ძიების წყალობით მოხერხდა ამ განძის თავიდან მიკვლევა, შეგროვება, გამოსყიდვა და კავკასიის მუზეუმისთვის გადაცემა.
ამრიგად, კვლავ ჩაიშალა სამუზეუმო განძეულის გაყიდვის ცდუნება.

დაუპატიჟებელი სტუმარი

პარიზის არქეოლოგიური საზოგადოებიდან დაბრუნებულ ექვთიმეს, რომელმაც ის-ის იყო წაიკითხა საჯარო ლექცია კოლა-ოლთისისა და ჩანგლის არქეოლოგიური ექსპედიციის შესახებ, თვის "აპარტამენტში", ეზოს ჭიშკართან, მდიდრულად მორთული ეტლი დაუხვდა.
ექვთიმე კოჭლობით აუყვა კიბეს, კარი შეაღო და სტუმრებს მიესალმა, მეუღლემ სათითაოდ წარმოუდგინა სავარძელში მსხდომი ქალები:
- ქალბატონი სალომე ობოლენსკაია, ასული ნიკო მინგრელსკისა, შვილიშვილი სამეგრელოს დედოფლის ეკატერინე ჭავჭავაძისა: ეს ქალბატონი კი, - ნინომ ხანდაზმულ ქალზე მიუთითა, - ნაპოლეონ ბონაპარტეს შორეული შთამომავალი, ქალბატონ ობოლენსკაიას ახლო ნათესავი - ჟოზეფინა მიურატისა გახლავთ.
- დიდი ხანია, მინდოდა, ბატონო ექვთიმე, თქვენი ნახვა, - წამოიწყო სალომემ, - პირადად თქვენთან და საქართველოს ყოფილ მთავრობასთან დიდი მოსალაპარაკებელი საქმე მაქვს. მაგრამ სანამ მთავრობის წარმომადგენლებს ოფიციალურად მოველაპარაკებოდე, თქვენთან რჩევის მისაღებად ვარ მოსული და ვიმედოვნებ დამეხმარებით.
- ბრძანეთ, ქალბატონო, თუ რამ შემიძლია, მზად ვარ, გემსახუროთ!
- როგორც გადმომცეს, საქართველოდან თქვენ ჩამოიტანეთ დიდძალი განძეული - ოქრო და ვერცხლი. თქვენ კარგად მოგეხსენებათ, ამ განძეულის დიდი ნაწილი მამაჩემის სასახლიდან, ზუგდიდიდან არის წამოღებული.
ნუთუ მე, მამაჩემის კანონიერ მემკვიდრეს, რომელმაც დავკარგე მშობლები, ძმა, ქმარი, მამულ-დედული, სამშობლო, აქ შორეულ ქვეყანაში გადმოხვეწილს, არა მაქვს უფლება, ახლა მაინც მოვითხოვო ის, რაც აქამდე უნდა მიმეღო?
ექვთიმემ ყურადღებით, მაგრამ გაოცებით მოისმინა ქვრივის ნათქვამი და სახემოღუშულმა, ცოტა არ იყოს უხეშად ჰკითხა:
- რომელ მემკვიდრეობაზე ბრძანებთ თქვენ, ქალბატონო? ნუთუ დღემდე არ იცით, რომ სამეგრელოს სამთავრო ქონების მემკვიდრეობის უფლება დიდი ხანია დაკარგული გაქვთ?
- ვის აქვს უფლება მამის ქონება შვილს წაართვას? თუ ძალით მართმევთ, ესეც მინდა ვიცოდე.
- მე არავის არაფერს ვართმევ. დავალებული მაქვს განძეულის დაცვა და ვიცავ კიდეც. რაც შეეხება თქვენი მამის ოჯახიდან ნივთების წამოღებას, ეს მთავრობის გადაწყვეტილებით მოხდა. არსებობს დეკრეტი, რომლითაც სამეგრელოს მთავრის ქონება სახელმწიფო კუთვნილებადაა გამოცხადებული. ეს არის ქართველი ხალხის კუთვნილება და ადრე თუ გვიან მასვე უნდა დაუბრუნდეს.
- რა ძალა აქვს მენშევიკური მთავრობის დეკრეტს, როცა თვითონ ეს მთავრობა აღარ არსებობს? მე ბატონ ჟორდანიას მოველაპარაკები და თუ ისიც ასეთ პასუხს გამცემს, სხვა რა გზა მაქვს, სასამართლოს მივმართავ, არ დავუშვებ, რომ ეს განძეული კერძო პირების გამდიდრების წყარო გახდეს!
- თქვენ რომ კარგად მიცნობდეთ, ასეთ სიტყვებს არ მაკადრებდით! ჩემს სახლში რომ არ ბრძანდებოდეთ, ღირსეულ პასუხს გაგცემდით, მაგრამ რაკი სტუმარი ბრძანდებით, რა გაეწყობა, თავი უნდა შევიკავო.
ამ სიტყვებით სტუმარ-მასპინძელი ერთმანეთს დაშორდა.

გაგრძელება იხილეთ შემდეგ გვერდზე

<

12345678

>