ექვთიმე თაყაიშვილი - ოზურგეთისა და ფოთის სამაზრო სასწავლებლის მოწაფე

7-8 წლის ექვთიმე 1869 წელს ოზურგეთის სამაზრო სასწავლებლის მოსამზადებელ კლასში შეიყვანეს. მისი თქმით, "მხოლოდ მამიდა მაკამ შემიკერა ახალუხი და სკალატის ჩოხა. მიყიდა წუღები (მანამდე ფეხშიშველი დავდიოდი). ეს იყო ბავშვობაში პირველი და უკანასკნელი ხეირიანი ჩაცმა. შემდეგ ზამთარ-ზაფხულ პარუსინის ბლუზის მეტი არაფერი მცმია რა". ექვთიმეს ძალიან უჭირდა. მართალია, ნათესავები ნაწილობრივ ყურადღებას აქცევდნენ, მაგრამ მას მზრუნველობა მაინც აკლდა. თურმე სასწავლო წიგნებიც კი არ ჰქონია. "ჩემთვის სახელმძღვანელო წიგნი არასოდეს არავის არ უყიდნია. სამაზრო სასწავლებელში ყოფნისას ვიხსომებდი იმას, რასაც ზეპირად მოგვითხრობდა მასწავლებელი. რუსული ენის სახელმძღვანელო მხოლოდ ზოგიერთ მოწაფესა ჰქონდა - უფრო მეტად იმას, ვინც წლოვანებით დიდი იყო. მე ასეთებს ვეხმარებოდი გაკვეთილების სწავლაში და ამ სახით ვსარგებლობდი მათი წიგნებით", - წერს ექვთიმე.
"ოზურგეთის სამაზრო სასწავლებელში სწავლის დაწყების პირველი დღიდანვე თვალს არ მაშორებდნენ, - ამბობდა თურმე ექვთიმე, - მაგის ძმა, ნიკოია, ვერ დავაკავეთ სკოლაში და ეგეც არ გაგვექცესო. ჩემი სიძის, გოთუას, მიყვანილი ვიყავი და მას გაეფრთხილებინა მასწავლებელი, - ეს ყმაწვილი ფეხმტკივანი კია, მაგრამ სწრაფიაო..." ექვთიმე თავის ავტობიოგრაფიულ თხზულებაში შელამაზებით წერს: "სკოლაში გამეფებული სიმკაცრის გამო ნიკოია მართლაც იპარებოდა სკოლიდან, არც დატუქსვამ და არც დედის მოფერებამ მასზე არ იმოქმედა"...
იმ დროს ოზურგეთის სამაზრო სასწავლებელში მასწავლებლობდა დეკანოზი სიმონ ქიქოძე, ცნობილი ქართველი მოღვაწის, გაბრიელ ეპისკოპოსის ძმა, რომელიც საღმრთო რჯულს ასწავლიდა. მან წარუშლელი შთაბეჭდილება მოახდინა ექვთიმე თაყაიშვილზე. ოზურგეთში სწავლისას დაუახლოვდნენ ერთმანეთს ექვთიმე და ნიკო მარი, ისინი თანაკლასელები იყვნენ, მომავალში ეს ნაცნობობა დიდ მეგობრობაში გადაიზარდა.
ექვთიმეს ძალიან ჰყვარებია მასწავლებელი იოსებ თაყაიშვილი. იგი მოსკოვის უნივერსიტეტის იურიდიული ფაკულტეტის კურსდამთავრებული გახლდათ. თუ რამეს მოსწავლეები რუსულად ვერ გაიგებდნენ, იოსები ქართულად უხსნიდა, ეს მაშინ აკრძალული იყო, ამას სხვა არავინ აკეთებდა. ექვთიმე ძალიან დაახლოებია მასწავლებელს. განსაკუთრებით დაამახსოვრდა მას ლხინი იოსებ თაყაიშვილის, გიორგი წერეთლისა და ლიხაურელი გონიერი გლეხკაცის, კაკაბაი ლომჯარიასი: როდესაც მასპინძელს სადღეგრძელოში მისთვის "საქართველოს პრეზიდენტობა" უსურვებია, ექვთიმეს ეჭვი გამოუთქვამს სამშობლოს ასე ადვილად გათავისუფლების შესაძლებლობაში და გიორგი წერეთელს ალერსიანად დაუტუქსავს ამგვარი ურწმუნოების გამო. იოსებს ექვთიმე დიდ პატივს სცემდა. კარგა ხნის შემდეგ, როდესაც იოსები გარდაიცვალა, ექვთიმე თბილისიდან ლიხაურში ჩასულა და გამოსამშვიდობებელი სიტყვა წარმოუთქვამს. "მიცვალებულზე სიტყვის თქმა, - წერს ექვთიმე, - ჯერ კიდევ არ იყო გურიაში მიღებული და ჩემმა სიტყვამ დიდი შთაბეჭდილება მოახდინა დამსწრეებზე".
ოზურგეთის სამაზრო სასწავლებლის მოსამზადებელ კლასებში ორი წელი დაჰყვეს ნიკო მარმა და ექვთიმე თაყაიშვილმა. 1874 წელს სამაზრო სასწავლებელი საქალაქოდ გადაკეთდა, პროგრამაც გაკეთდა და თითო კლასში ორ-ორი განყოფილება იყო.…ამ დროს ექვთიმე მესამე კლასში გადადიოდა. ობოლს კვლავ ოთხი წელი რომ არ დასჭირვებოდა, მზრუნველმა სიძემ ფოთის სამაზრო სასწავლებელში ჩაარიცხვინა. ფოთში სასწავლებლად დროულად ვერ ჩასულა ექვთიმე, ვინაიდან სიძე-მეურვეს უნდა წაეყვანა იგი წყალ-წყალ, ეს უკანასკნელი კი ელოდა ნაგვიანევი კომბოსტოს ("ლახანას") შემოსვლას, რომ გასაყიდად წაეღო ფოთში. სუფსის შესართავთან ჭალადიდური დიდი ნავით ჩასულ ბავშვს პირველად დაუნახავს და გაჰკვირვებია შავი ზღვა, რომლითაც მას ნახევარი საუკუნის შემდეგ უცხოეთში გადახვეწა მოუხდა.
ფოთში სამიკიტნოს უკანა ოთახში ცხოვრობდა ოთხი მოწაფე. ექვთიმეს ხშირად ხელი ეშლებოდა მეცადინეობაში, მაგრამ აქ კვება უკეთესი იყო. "ოზურგეთში ერთხელ მაჭმევდნენ დღეში", ფოთში ბინაც გაიუმჯობესა, სწავლაშიც თანაკლასელებს დაეწია და გაუსწრო. მესამე კლასი წარმატებით დაამთავრა და კვლავ ლიხაურში დაბრუნდა.
1875-76 წლებში იგი ლიხაურშია. ექვთიმე უფრო ახლოს ეცნობა სოფელსა და მის ყოფას. ყმაწვილის ყურადღებას ჯერ კიდევ მაშინ იქცევდა სოფლის ისტორიული ძეგლები. 1873 წელს ისტორიკოსი დ. ბაქრაძე ჩასულა ლიხაურში და ღამე ექვთიმეს ბიძა ქაიხოსრო თაყაიშვილთან გაუთენებია. სტუმრის საქმიანობით ყმაწვილიც დაინტერესებულა. ესეც უნდა ყოფილიყო ერთ-ერთი საბაბი იმისა, რომ იგი არქეოლოგიამ გაიტაცა. მოხუცებულობაში იგი წერდა: "მე დავიბადე სოფელ ლეხაურში, რომელიც საუკეთესოდ ითვლება გურიაში - ჰავით, მდებარეობით, ძველი კარგად დაცული ციხით, ეკლესიებითა და მათში შემონახული სიძველით".
თაყაიშვილების ოჯახებში პატრიოტი ადამიანები იკრიბებოდნენ. ასევე ხდებოდა მისი დისა და მამიდების ოჯახებში. ცნობისმოყვარე მოსწავლე ყველგან ისმენდა საინტერესო საუბრებს პატრიოტიზმზე, ისტორიასა და ლიტერატურაზე. "თამამად შეიძლება ითქვას, - აღნიშნავს ექვთიმე, - რომ ის ოჯახები, რომლებთანაც ვიყავი დაკავშირებული, მრავალ მასალას იძლეოდნენ ჩემი განვითარების ზნეობრივ არეზე, ჩემი სულიერი ზრდისთვის".
ექვთიმე ახლოს იცნობდა აგრეთვე გურულების, ქუთაისელი წერეთლების, ლორთქიფანიძეების, წულუკიძეებისა და პეტერბურგელი მოწინავე ქართველების ოჯახებს. ყოველივე ამის გამო შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ის გარემო, სადაც ექვთიმე იზრდებოდა, გახდა საფუძველი მისი გონებრივად და მორალურად ჩამოყალიბებისა და სამშობლოსადმი თავდადებისა.

ქუთაისის გიმნაზიაში

ფოთის სამაზრო სასწავლებლის დასრულების შემდეგ ექვთიმეს მეურვეს - სიძეს სურდა, იგი სოფლის მწერლად გაემწესებინა, რაც იმ დროისათვის რამდენადმე მაინც შემოსავლიანი საქმე იყო, მაგრამ ყმაწვილ ექვთიმეს ქუთაისის გიმნაზიაში სურდა სწავლის გაგრძელება. ექვთიმე აღნიშნავს: "მეთოთხმეტე წელში ვიყავი გადამდგარი. ჩემ მიერ სწავლის გაგრძელება ბიძაჩემსა და ჩემს სიძეს არ ეპიტნავებოდათ. ერჩივნათ სამსახურში მოვწყობილიყავი მწერლად. სიძემ დაიჩემა და ბიძამაც მითხრა: "ლეხაურელებმა მოციქული გამომიგზავნეს, ექვთიმე სოფლის მწერლად დაგვიდგესო". პრინციპულობა და სწავლისადმი დაუოკებელი გრძნობა ექვთიმეს ვერ შეუცვალა სოფლის კანცელარიის მოხელის შემოსავლიანი საქმის შეთავსებამ და ვერც უსახსრობამ.
სწავლის გაგრძელებას მოწყურებული ექვთიმე ქუთაისისკენ უფრო იმიტომ ილტვოდა, რომ იქ ოზურგეთელი თანაკლასელი ნიკო მარი ეგულებოდა. სურვილის განხორციელებას ხელი შეუწყო იმ გარემოებამ, რომ მაშინ ქუთაისის მახლობლად იდგა სამხედრო სასწავლო რაზმი - "უჩებნაია კომანდა", რომელშიც იმყოფებოდა ექვთიმეს უფროსი ძმა ნიკო. მას 1876 წელს შვებულება აუღია და ლიხაურში ჩასულა. უმცროსი ძმა ექვთიმე ატეხილა: ქუთაისში წამიყვანე, ლათინურ ენაში წავიმეცადინებ და გიმნაზიაში მოვეწყობიო. ნიკო თაყაიშვილი თავიდან უარზე ყოფილა: "ცოტა არ იყოს, რცხვენოდა კიდეც, კოჭლი ძმა რომ ვყავდი, როცა თვითონ მაღალ, კარგად მოსულ ლამაზ ვაჟკაცად მოვლენოდა ქვეყანას, მაგრამ იმით დავაინტერესე, რომ ჩემი წილიდან 100 მანეთი მივაცემინე ჩემს მეურვეს, ოღონდ კი წავეყვანე", - წერს ექვთიმე.
ნიკო თაყაიშვილმა უმცროსი ძმა ლიხაურიდან ქუთაისში წაიყვანა 1876 წლის ძლიერ ცივი ზამთრის დღეს. გულისტკივილით იგონებდა უკვე მოხუცი მეცნიერი:
- "არავის გახსენებია ჩემთვის საზამთრო ტანისამოსის დამზადება". ექვთიმეს მხოლოდ წამლებისა და პარუსინის ბლუზა სცმია. ორი დღის შემდეგ ჩაუღწევიათ "ტროიკით" ქუთაისში. პატარა ექვთიმეს ყაზარმაში მიუჩინეს ადგილი.
აქვე იკვებებოდა და სხვებს უკვირდათ, რომ მუდამ წიგნს კითხულობდა. ეს შეუმჩნევია "კომანდის" უფროსსაც. შესცოდებია ყმაწვილი და ყაზარმაში დარჩენის ნება დაურთავს. მაშინ ქუთაისში იმყოფებოდნენ იოსებ და კოწია თაყაიშვილები, მათი დახმარებით ექვთიმე ქუთაისის ერთ-ერთ შეძლებულ ოჯახს აუყვანია რეპეტიტორად.
ქუთაისში ექვთიმესთან დადიოდნენ ბიძაშვილი ერმილე ნაკაშიძე, რომელიც აგრეთვე ემზადებოდა გიმნაზიაში შესასვლელად და მისი ნათესავი, ლათინურში კარგი მოწაფე - მოსე კალანდარიშვილი.
ერმილეს შუამდგომლობით და ხარჯით ექვთიმე მოსესთან უნდა მომზადებულიყო იანვრიდან 15 ივნისამდე, მაგრამ მალე არდადეგები დაიწყო. მოსე და ერმილე მაკვანეთში წასულან.
ექვთიმეც იქ უნდა ჩასულიყო ლიხაურიდან, მაგრამ გარკვეული მიზეზების გამო (მისი ძმა ვარლამი სტუმრობდათ, რომელსაც ქართული აღარ ახსოვდა, ხოლო მამიდა მაკასთან რუსული არავინ იცოდა, ექვთიმე მთარგმნელობდა) ვერ მოუხერხებია.
აგვისტოს დამლევს ვარლამი პეტერბურგს გაემგზავრა. ექვთიმემ გამოცდების წინა დღეებში წაიმეცადინა ლათინურში. ლათინურის არცოდნის გამო ექვთიმე მიიღეს პროგიმნაზიის II და არა III კლასში და ისევ წინააღმდეგობა: - სწავლის ნახევარი წლის საფასური, 6 მანეთი შეიქნა გადასახდელი - ექვთიმე ატირებული მისულა დიასახლისთან: "მესამე კლასში მწადდა შესვლა და ვერ შევედი, მეორეში მოვხვდი და იქიდანაც დამითხოვეს - სწავლის ფული ვერ შემაქვსო".
გულკეთილ დიასახლისს გაუხსნია დანაზოგების ყულაბა და შიგ 6 მანეთზე მეტი ძველი და ახალი ქართული და რუსული ლითონის ფული აღმოჩენილა. ექვთიმეს მიუტანია იგი ინსპექტორისთვის, რომელიც განცვიფრებულა - სად იშოვე ნუმიზმატიკის ეს კოლექციაო!
ასე, ნასესხები ფულის წყალობით დაიწყო ექვთიმემ პროგიმნაზიაში სიარული. შეეცოდა ინსპექტორს, ობლობისა და სიღარიბის ცნობა მიატანინა, სწავლის გადასახადიდან გაათავისუფლა და რადგან პანსიონში ადგილი აღარ იყო, სანაცვლოდ 8 მანეთი დაუნიშნა ყოველთვიურად.
პროგიმნაზიაში ექვთიმეს სახელი გაუთქვამს როგორც ბეჯით მოწაფეს. 35 მოწაფიდან IV კლასი მხოლოდ რვას დაუმთავრებია. 1879 წელს ე. თაყაიშვილი V კლასში ჩაირიცხა.
ქუთაისში ექვთიმე მოხვდა ოზურგეთელ თანაკლასელ ნიკო მართან, რომლის "უჩვეულო ნიჭიერებასა და დიდი მომავალს" მასწავლებლები ერთხმად აღიარებდნენ.
ახალ დირექტორს შეკითხვები მიუცია შეგირდისთვის. პასუხის მოსმენის შემდეგ ხმამაღლა განუცხადებია: "თაყაიშვილი კლასის მშვენებააო!"
ქუთაისში ეზიარა ექვთიმე მაშინდელ თანადროულობას. იგი იხსენებს:
- "აქაურმა თეატრმა თბილისიდან ჩამოსული მსახიობებით აიდგა ფეხი. ვასო აბაშიძე, კოტე მესხი, ლადო მესხიშვილი და სხვები აქ მართავდნენ სპექტაკლებს აკაკი წერეთლის რეჟისორობით და ჩვენ, გიმნაზიელები, დავდიოდით თეატრში".
ექვთიმე თაყაიშვილი და ნიკო მარი თანამოაზრენი იყვნენ. მათ გადაწყვეტილი ჰქონდათ, პეტერბურგში ისეთი ფაკულტეტი შეერჩიათ, რომელიც "უფრო იყო საჭირო საქართველოსთვის"...
ირკვევა, რომ ექვთიმე თაყაიშვილი არ კმაყოფილდებოდა მარტო საგიმნაზიო აკადემიური საგნების მომზადებით და თავის სახელოვან თანაგიმნაზიელთან ნიკო მართან თანამშრომლობდა ხელნაწერ ჟურნალ "ბედში", სადაც აიდგა მან ფეხი როგორც მომავალმა დიდმა მეცნიერმა და ეროვნული სიძველეების დაუღალავმა მოჭირნახულემ.
ამ ჟურნალში "ე. თ"-ს და "თ"-ს ფსევდონიმებით გამოქვეყნებულია ექვთიმე თაყაიშვილის ორი წერილი: "ქუთაისიდგან უწერამდე" და "ლეგენდა". პირველი ეხება 1880 წლის ზაფხულში გიმნაზიელი ექვთიმე თაყაიშვილის მოგზაურობას ქუთაისიდან უწერამდე, ხოლო "ლეგენდა" გადმოგვცემს მანამდე უცნობ თქმულებას მშობლიურ სოფელ ლიხაურთან ახლოს მდგარ XIIIს-ის აჭის წმ. გიორგის სახელობის ეკლესიის შესახებ.

პეტერბურგში სწავლა

ექვთიმე თაყაიშვილი ამავე 1883 წლის სექტემბერში მოეწყო პეტერბურგის უნივერსიტეტის ისტორიულ-ფილოლოგიურ ფაკულტეტზე. მას გზის ფულად მისცეს 100 მანეთი, ჰქონდა რეპეტიტორობიდან დანაზოგი 300 მანეთიც და ოჯახის წილიდან 300 მანეთი მიუღია. ეს 700 მანეთი და სტიპენდია უნდა გამოეზოგა სტუდენტობის წლებში სამსახურის ჯამაგირამდე.
ექვთიმე პეტერბურგში გაემგზავრა თანაგიმნაზიელ ვანო გურულთან ერთად. პეტერბურგში წასასვლელად ექვთიმემ საქართველოს სამხედრო გზა აირჩია. ადვილი შესაძლებელია, ეს სურვილი მასში ილია ჭავჭავაძის "მგზავრის წერილებმა" აღძრა.
ექვთიმემ ვანოც აიყოლია. მცხეთიდან ვლადიკავკაზში "ტროიკით" გაემგზავრნენ. სამხედრო გზის განუმეორებელი სილამაზე მათ აღტაცებას იწვევდა. ღამის გათევა ლარსში მოუხდათ.
აგვისტოს მიწურული იყო და მთაში უკვე ციოდა, ასე რომ "ტროიკაში" ახალგაზრდებმა ლოგინი გაშალეს. მიუხედავად დაღლილობისა, შთაბეჭდილება დიდებული და მარად სამახსოვრო იყო.
მეორე დღეს საღამოთი ვლადიკავკავში იყვნენ, ერთი ღამის გათევა იქაც მოუხდათ .ვლადიკავკავიდან მატარებლით პეტერბურგისაკენ გაემგზავრნენ. პეტერბურგში ახალგაზრდებს ვანოს ბიძა ვასო გურიელი და მისი მოურავი დახვდათ.
დაბინავებისა და ქალაქის გაცნობის შემდეგ სანახაობათა სიდიადით განცვიფრებულმა ჭაბუკებმა ფეხი შედგეს აღთქმულ უნივერსიტეტში. ლიხაურელი ახალგაზრდა ექვთიმესთვის, რომელიც საქართველოს გარეთ არც ერთ ქალაქში ნამყოფი არ იყო, რუსეთის იმპერიის სატახტო ქალაქში ცხოვრება ძალიან ბევრს ნიშნავდა. ექვთიმე თვითონ წერს:
- "მე იმთავითვე უსათუოდ მინდოდა პეტერბურგის უნივერსიტეტში შესვლა, რადგან პეტერბურგი უფრო ევროპული ქალაქი იყო, ვიდრე, მაგალითად, მოსკოვი..." აქ გაუფართოვდა მას აზროვნებითი და მხედველობითი არეები, მიიღო აკადმიური განათლება და გაეცნო იმ მოწინავე ქართველებსაც, რომლებთანაც შემდეგში ურთიერთობა შეიძლებოდა ჰქონოდა. მაგალითად, აქ გაეცნო იგი ილია ჭავჭავაძეს, ვაჟა-ფშაველასა და ბევრ სხვას.
მეორე კურსზე იყო ექვთიმე, როცა 1884 წელს ნიკო მარი მოეწყო აღმოსავლეთმცოდნეობის ფაკულტეტზე.
სიყრმის მეგობრები კვლავ შეხვდნენ ერთმანეთს. მართალია, სხვადასხვა ფაკულტეტზე სწავლობენ, მაგრამ აქაც ახლოს არიან, წიგნზე დამოუკიდებელი მუშაობის გარდა, ერთადაც კითხულობენ, აღამებენ ბიბლიოთეკებში, კავშირს არც თბილისთან და ქუთაისთან წყვეტენ, პეტერბურგშივე იკრიბებიან ნ. მარის ბინაზე, სადაც იმეორებენ დადებულ პირობას - უნივერსიტეტის დამთავრებისთანავე დაბრუნდნენ საქართველოში და ემსახურონ მშობელ ხალხს.
ექვთიმე სიამაყის გრძნობით წერს: - ნიკო, მართლაც, მსოფლიო მნიშვნელობის მეცნიერად გამოიზარდა და გააცნო საზღვარგარეთს ქართველი ერის კულტურა, რასაც, რაღა თქმა უნდა, თბილისში მოღვაწეობით ნაკლებ შეძლებდაო.
პეტერბურგის სახელმწიფო ისტორიულ არქივში დაცულია სტუდენტ ექვთიმე თაყაიშვილის პირადი საქმე, რომელშიც დევს განცხადებები პეტერბურგში ცხოვრების ნებართვისა და საზაფხულო არდადეგებზე პავლოვსკში, ერთხელ თბილისში და ერთხელაც სხვაგან გასვლის შესახებ.
პავლოვსკის არდადეგებიდან პეტერბურგში დაბრუნებულ და მეორე კურსზე გადასულ სტუდენტ ექვთიმე თაყაიშვილს 1884 წელს უთხოვია სიღარიბის გამო ლექციების მოსმენისთვის საჭირო თანხის გადახდისგან განთავისუფლება...
არ ვიცით, ჯანმრთელობის მდგომარეობის გაუარესებისა თუ სამშობლოს მონატრების გამო, მაგრამ ფაქტია, რომ მესამე კურსის სტუდენტ ექვთიმე თაყაიშვილს გადაუწყვეტია, 1886 წლის ზაფხულის არდადეგები საქართველოში გაეტარებინა.
დათქმული პირობის თანახმად, თაყაიშვილი 1 სექტემბრისთვის პეტერბურგს უნდა დაბრუნებულიყო, მაგრამ ავადმყოფობის გამო სამშობლოდან ვერ წამოსულა.
1887 წელს ექვთიმე თაყაიშვილმა წარმატებით ჩააბარა სახელმწიფო გამოცდები, იმავე წელს ზაფხულში იქვე დარჩა, იშრომა და კანდიდატის ხარისხი დაიმსახურა. ექვთიმე წერს: "კანდიდატის ხარისხი რომ მოეცათ, ყველა საგანში ხუთიანი უნდა მიგეღო სახელმწიფო გამოცდებზე". მან წარმატებით მიაღწია მიზანს.
არსებული წესის თანახმად, კავკასიის სტიპენდიატი უნივერსიტეტის დამთავრების შემდეგ ვალდებული იყო ხუთი წელი ემუშავა კავკასიის რომელიმე პროვინციულ სასწავლებელში (ოღონდ არა საქართველოში), მაგრამ ექვთიმეს თავი დაუხსნია ამ მძიმე ვალდებულებისგან იმ მიზეზით, რომ მთავრობამ კავკასიაში მას ვერსად აღმოუჩინა ადგილი.
ექვთიმე თბილისში დარჩა და 1887 წლის შემოდგომაზე ქართულ სათავადაზნაურო სკოლაში ლათინური ენის მასწავლებლად დაიწყო მუშაობა...
ასე დარჩა პეტერბურგის არქივში საუკუნეზე მეტხანს მტვერწაყრილი ექვთიმე თაყაიშვილის უცნობი საკანდიდატო დისერტაცია "Отношения Росცии к Грузии до конца смутного времени", რომელიც გურამ შარაძემ აღმოაჩინა და გამოქვეყნებულია მის წიგნში "...ასე იწყებოდა ექვთიმე თაყაიშვილი".
ნ. მარი პეტერბურგში დარჩა. მან ერთი წლის შემდეგ დაასრულა სწავლა, თბილისში გადმოსვლას რომ აპირებდა, თაყაიშვილმა მისწერა: "ფეხი არ მოიცვალო პეტერბურგიდან, შენი ადგილი მანდაა, აქ მე დამიპირეს გაფუჭება და შენ სიფიცხეს უფრო არ აიტანენ!.."
უმაღლესი განათლების დიპლომი ექვთიმე თაყაიშვილს ისტორიისა და კლასიკური ენების მასწავლებლობის უფლებას ანიჭებდა.

გაგრძელება იხილეთ შემდეგ გვერდზე