ქორწინება

პეტერბურგიდან დაბრუნებულ ექვთიმეს ბინა არ ჰქონდა, ამიტომ იაკობ გოგებაშვილთან ცხოვრობდა ქირით. ერთხელაც ილიას იაკობისთვის უთხოვია, ხუთშაბათს ექვთიმეც მომიყვანე სადილადო. ილია ჭავჭავაძე დიდ პატივს სცემდა განათლებულ და შრომისმოყვარე ახალგაზრდას, რომელიც მაშინ თბილისის სათავადაზნაურო სასწავლებელს ედგა სათავეში, წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების აქტიური წევრი იყო და უკვე დაეარსებინა საქართველოს საეგზარქოსო მუზეუმი - ერთ-ერთი პირველი სიძველეთსაცავი ჩვენს ქვეყანაში. ხუთშაბათობით ილიასთან ჟურფიქსი იმართებოდა - იკრიბებოდნენ ნაცნობ-მეგობრები და მწერლობასა თუ ქვეყნის ბედ-იღბალზე მსჯელობდენ, ყველაფერს კი კარგი ქართული პურობა აგვირგვინებდა.
იმ ხუთშაბათს, როცა იაკობ გოგებაშვილმა ჟურფიქსზე ექვთიმეც მიიყვანა, ილია ტრადიციულად თამადა ყოფილა და ექვთიმეს სადღეგრძელოში ასეთი რამ უთქვამს: "როდემდე უნდა იდგეს ბატონი ექვთიმე ბატონ იაკობთან ბინად? ახლა ის დროა, ნინო პოლტორაცკაია შევრთათ ცოლადო".
უცნობია, რატომ იკისრა ილიამ მაშვლობა, მით უმეტეს, რომ პოლტორაცკები დიდი სიხარულით არ შეხვედრიან ამ ამბავს. ივანეს ერთმა ნათესავმა ექვთიმეს შემოუთვალა, - ამ საქმეზე ჩვენთან მოსვლა არ გაბედო, თორემ იმ მეორე ფეხსაც მოგტეხთო.
ექვთიმესაც არ მიაჩნდა თავი ნინო პოლტორაცკაიას ღირსად. პირმშვენიერი ნინო მასზე 6 წლით უმცროსი იყო, მშობლიურ ქართულთან ერთად კარგად ფლობდა ფრანგულ და რუსულ ენებს, პარიზში მიეღო მუსიკალური განათლება და ღირსეული თაყვანისმცემლებიც არ აკლდა. ერთი მათგანი, შემდგომში ცნობილი ადვოკატი ლუარსაბ ანდრონიკაშვილი, მოგვიანებით იხსენებდა, როგორ აჯობა მას ექვთიმემ. ჩანს, ილიას ინიციატივა პოლტორაცკების მთელ ოჯახთან თუ არა, ნინოსთან მაინც იყო შეთანხმებული.
ექვთიმემ კი, რომელიც მანამდე საკმაოდ ხშირად დადიოდა პოლტორაცკებთან, იმ მუქარის შემდეგ მათი ოჯახიდან ერთბაშად მოიკვეთა ფეხი.
მათ დაქორწინება მხოლოდ ივანე პოლტორაცკის გარდაცვალების შემდეგ შეძლეს, 1895 წელს. ჯვარი სამების ეკლესიაში დაიწერეს. მათი მეჯვარეები ილია წინამძღვრიშვილი და ილია ჭავჭავაძის მეუღლე, ოლღა გურამიშვილი იყვნენ. თავად ილია იმხანად პარიზში იყო და საფრანგეთიდან ძვირფასი საქორწინო საჩუქარი გამოაგზავნა.
ქორწილში დანთებული კელაპტრები ნინოს შეუნახავს და თბილისის დატოვებისას, ამ კელაპტრების გარდა, თან არც არაფერი წაუღია. ერთი ამ კელაპტართაგანი ექვთიმემ ნინოს საფლავში ჩაატანა, მეორის ბედი კი უცნობია.
ექვთიმე ანდერძში ითხოვდა, რომ ის მეორე კელაპტარი მისთვის ჩაეტანებინათ, მაგრამ ანდერძის შედგენისას ვერ წარმოიდგენდა, რომ საქართველოში მოუწევდა დაბრუნება, ხოლო მისი ანდერძის აღმსრულებლები საფრანგეთში დარჩებოდნენ.
ახალდაქორწინებულებმა ბინა თავდაპირველად ეკატერინე გაბაშვილის სახლში დაიდეს, შემდეგ კი - ოლღას ქუჩაზე, ნინოს მზითვად მოყოლილ ახალაშენებულ სახლში გადავიდნენ და მთელი სართული დაიკავეს. ხშირად დადიოდნენ თეატრსა თუ ოპერაში. ნინოს ამის გარეშე არ შეეძლო. ექვთიმე ათას საქვეყნო საქმეში იყო გაბმული.
მალე მათ გვერდით დასახლდნენ ნინოს და, ანა პოლტორაცკაია და მისი მეუღლე, ივანე ნიჟარაძე.
მეუღლე - არაერთ ღირსეულ მანდილოსანს შეეფერება ეს სიტყვა მთელი თავისი შინაარსითა და სისავსით. ექვთიმე თაყაიშვილის მეუღლე - ნინო პოლტორაცკაია ერთ-ერთი უპირველესია მათ შორის. 36 წელი იგი მხარში ედგა სახელოვან მეუღლეს, ცდილობდა გაეთავისუფლებინა იგი ყოველდღიური საოჯახო საზრუნავისგან, მიეცა მისთვის საშუალება, მთელი დრო და ენერგია სამეცნიერო და საზოგადო საქმიანობისთვის დაეხარჯა.
ნინოს და ექვთიმეს საკუთარი შვილი არ ჰყავდათ.
ამიტომ პანსიონიდან უკვე მოზრდილი გოგონა, ლიდა გამოუყვანიათ და აღუზრდიათ. წლების შემდეგ ლიდა ალექსანდრე პოლტორაცკის (ნინოს ძმა) მეუღლე გახდა.
საზოგადოებისათვის ნაკლებადაა ცნობილი, რომ ექვთიმეს ხელნაწერების დიდი ნაწილი სწორედ ლიდას დამსახურებით გადარჩა. ლიდა ფიცხი ქალი ყოფილა, ანტისაბჭოურად განწყობილი და ხმამაღლა, მგზნებარე ტემპერამენტით, ლაზათიანად შეუკურთხებდა ხოლმე სოციალიზმის "წითელ ნაშიერთ". ამიტომაც იყო, რომ სიცოცხლის დიდი ნაწილი ავლაბრის ციხეში რომ გაატარა. არც ლიდას და ალექსანდრეს დარჩათ მემკვიდრე.
მძიმე ცხოვრებამ ლიდასაც დაასვა დაღი. ბოლოს მეხსიერება დაუქვეითდა და სვავებივით დაიტაცეს პოლტორაცკების ოჯახში არსებული ანტიკვარული ნივთები.

ემიგრაციაში

1921 წელს ახალი ხანა დაიწყო საქართველოს ისტორიაში. საბჭოთა ხელისუფლების დამყარების უმალ ყოფილმა მენშევიკურმა მთავრობამ ბათუმს მიაშურა, რათა აქედან ზღვით უცხოეთში გამგზავრებულიყვნენ. ამასთან, განკარგულება გაიცა, მთელი სამუზეუმო ქონება ყუთებში ჩაეწყოთ და უცხოეთში გაეტანათ.
სამუზეუმო განძის მეთვალყურედ დამფუძნებელმა კრებამ ექვთიმე თაყაიშვილი დანიშნა. მძიმე იყო მეცნიერისთვის სამშობლოდან წასვლა, მაგრამ საქართველოს ძვირფასეულობას მეთვალყურე სჭირდებოდა.
1921 წლის 11 მარტს ექვთიმემ დატოვა სამშობლო და იძულებით კარგა ხანს მოუხდა ემიგრაციაში ყოფნა. "ძალაუნებურად მომიხდა ემიგრანტობა, რათა არ მოვშორებოდი ჩვენი ერის სასიქადულო კულტურის საგანძურს, დამეცვა იგი ყოველგვარი საფრთხისაგან", - წერდა ის.
.........................
განძეულის გუშაგი

(ელიზბარ უბილავას მოთხრობის მიხედვით)

მოულოდნელი გადაწყვეტილება

1921 წელი. მენშევიკებმა ბრძოლა წააგეს და ერთადერთი გამოსავალი ხელისუფლების დათმობა იყო. ჟორდანიამ მოუწოდა დამფუძნებელ კრებას, დაუყოვნებლივ შესდგომოდნენ ევაკუაციას და მიეღოთ ზომები სამუზეუმო და საეკლესიო განძეულის თან წასაღებად.
პროფესორმა ექვთიმე თაყაიშვილმა, რომელიც სხდომას ესწრებოდა, როგორც დამფუძნებელი კრების წევრი, სამუზეუმო განძეულის ხსენებაზე ყური დაცქვიტა, თუმცა მას ამ საკითხზე არც არაფერი ჰკითხეს და არც არაფერი დაავალეს.
სხდომის დამთავრებისას თაყაიშვილმა სთხოვა ჟორდანიას, აუცილებელი და გადაუდებელი საქმის გამო მეორე დღეს შემდგარიყო მათი ოფიციალური შეხვედრა. ჟორდანია დათანხმდა.
მეორე დღეს მთავრობის თავჯდომარის კაბინეტში შემოვიდა მაღალ-მაღალი, ჭაღარა კაცი და იქ მყოფთ მდაბლად მიესალმა. თებერვლის თოვლჭყაპს მისი გახუნებული პალტო დაესველებინა.
ჟორდანიამ პროფესორი ექვთიმე თაყაიშვილი საფრანგეთის ელჩს, შევალიეს წარუდგინა, შემდეგ მთავრობის თავჯდომარემ პროფესორს მოუსმინა.
- წუხელ, დამფუძნებელი კრების საგანგებო სხდომაზე, თქვენ საუბარი გქონდათ სამუზეუმო და საეკლესიო განძეულის ევაკუაციის თაობაზე. დამდვილად გადაწყვეტილი გაქვთ აღასრულოთ თქვენი ეს განცხადება?
- ნამდვილად. მე უკვე მივეცი დავალება ფინანსთა მინისტრის მოადგილეს ელიგულაშვილს, მიხედოს ამ საქმეს.
- რა იცის ელიგულაშვილმა სამუზეუმო განძეულისა?! რომელი ისტორიკოს-არქეოლოგი ისა მყავს, რომ თავი გაართვას ჩვენს უმდიდრეს განძეულობის ავან-ჩავანს? გარდა ამისა, სად მივდივართ ან განძეული სად მიგაქვს?!
- ჯანდაბაში, ჩვენც არ ვიცით კარგად, სად მივდივართ, მაგრამ ნუ გაიქცევი, თუ ბიჭი ხარ! ხომ გესმით სროლის ხმა. ეს ჩვენს სახალხო გვარდიელებს უშენენ ბოლშევიკი პარტიზანები ქალაქის გარეუბნებზე, ახლა ამათ ჩრდილოეთ კავკასიიდან დაძრული წითელი ლაშქარი რომ მიემატება, ქვას ქვაზე არ დატოვებენ!
- რა გარანტიაა, უცხოეთში წაღებული განძი ქართველ ხალხს ოდესმე დაუბრუნდება? ეს მთელი ერის კუთვნილებაა და ჩვენ არც მორალური, არც იურიდიული უფლება არა გვაქვს წავართვათ ხალხს სწორედ ის, რითაც მას თავი მოაქვს.
- ჩვენ არავის არაფერს ვართმევთ, არც სამუდამოდ ვაპირებთ ემიგრაციაში ყოფნას. როგორც კი ჩვენი მთავრობის დროებითი კრიზისი გაივლის, კვლავ სამშობლოში დავბრუნდებით.
- მე არ მაქვს უფლება მთავრობის მეთაურს ვეკამათო, მაგრამ მაფიქრებს ის, თუ როგორ შეხედავს ჩვენს ამ საქციელს ისტორია, მომავალი თაობა...
- ახლა დისკუსიის დრო არ არის. ზეგ დილით ჩვენი ხაზინის ქონება ქუთაისში იგზავნება. საჭიროა მუზეუმების უძვირფასესი ნივთები გავხიზნოთ.
- მე აზრად არ მომსვლია ჩემი საფიცარი საქართველოს დატოვება და ემიგრაციაში წასვლა, მაგრამ თუ ის სამუზეუმო განძეული, რომელთა მოპოვებას, შეგროვებას და დაცვას მთელი ჩემი ცხოვრების ნახევარზე მეტი მოვანდომე, საზღვარგარეთ იგზავნება, ჩემს აქ დარჩენას აზრი არა აქვს, სწორედ იქ უნდა ვიყო, სადაც ჩვენი ერის ეს ავლა-დიდება იქნება.
- მე ვითვალისწინებდი თქვენს ფიზიკურ მდგომარეობას და მართალი გითხრათ, გერიდებოდით, ამიტომაც ვერ შემოგთავაზეთ განძეულის მეგზურობა, მაგრამ რაკი სურვილს აცხადებთ, თანახმა ვარ.
- მე, - უპასუხა თაყაიშვილმა, - იმ პირობით ვიკისრებ განძეულის გუშაგობას, თუ მთავრობისაგან ვიქნები აღჭურვილი ამ სიმდიდრის დაცვა-შენახვის ყველა უფლებით.
- ელიგულაშვილთან ერთად.
- თუნდაც ელიგულაშვილთან ერთად, ოღონდ პასუხისმგებელი ვიქნები მე.
- ამაზედაც თანახმა ვარ. რაკი შევთანხმდით, ახლა უნდა შეატყობინოთ ჩვენი ეს გადაწყვეტილება ყველა მუზეუმის გამგეს და ექსპონატები ზეგისათვის გასაგზავნად მოამზადოთ!

ევაკუაციის თადარიგი

მუზეუმის თანამშრომლებში დიდი არევ-დარევა გამოიწვია განძეულის ევაკუაციის თადარიგის დაწყებამ. არც ერთი იქ მყოფი მხარს არ უჭერდა მენშევიკური მთვრობის გადაწყვეტილებას. დიდი განგაში ატეხა სიძველეთა დაცვის ვეტერანმა იონა თომაშვილმა. მისი თქმით, დადგა საქართველოს აღსასრული.
მუზეუმის თანამშრომელთა განწყობილება ელიგულაშვილმა მათივე თვალებიდან ამოიკითხა, მაგრამ თანაგრძნობის ნაცვლად უმკაცრესი ტონით განაცხადა:
- ვისაც ჩვენი ერის განძეულობაზე გული შესტკივა, ყოველივე უნდა იღონოს იმისათვის, რომ ეს სიმდიდრე ეკლესია-მონასტრების მოძულე ბოლშევიკებს არ ჩაუვარდეთ ხელში. ეს არის ერთადერთი გამოსავალი ამ ავლა-დიდების გადასარჩენად...

ძვირფასი ყუთები

პანიკით მოცული ქალაქის მუზეუმები ყუთებში ალაგებდნენ საქართველოს მთელ ავლა-დიდებას და უცხოეთში გასაგზავნად ამზადებდნენ.
გამთენიის ხანს, როცა ექვთიმე თაყაიშვილი გაფითრებული, დაღლილ-დაქანცული და წელში გატეხილი მივიდა საქართველოს მუზეუმში, მას დაახვედრეს ყუთებში ჩალაგებული განძეულობა.
ექვთიმემ ჯერ ის ყუთები დაათვალიერა, სადაც ძველი ქართული ხელნაწერები ეწყო. პირველად ხელში მოხვდა ქსნის, ურბნისისა და ქათახევის ოთხთავები ეტრატის ფურცლებზე ლამაზი კალიგრაფიით გადაწერილი და მინანქრითა და ძვირფასი თავლ-მარგალიტით შემკული; მერე თვალი მოავლო ყანჩაეთის, ქვეშის და ალავერდის ოთხთავებს ასომთავრულით, მრგლოვანით და ნუსხურით რომ იყო ჩაგვირისტებული. კარგა ხანს ათვალიერებდა ვერცხლისა და ოქროს ყდებში ჩასმულ ამ ძვირფას მატიანეებს.
მერე მოდიოდა მეთექვსმეტე საუკუნით დათარიღებული "ვეფხისტყაოსნის" რამდენიმე ხელნაწერი, ჩასმული ოქროთი ტვიფრულ ყდებში, მიქაელ მოდრეკილის საგალობელთა კრებული, მეთერთმეტე საუკუნის დამდეგს კონსტანტინოპოლში ეტრატზე გადაწერილი; ქართული სვინაქსარი, შემკული სამოცდათვრამეტი მინიატურით, "კავშირი ღვთისმეტყველებითნი" პროკლე დიადოხოსისა, ეფრემ მცირეს თარგმანთა კრებული, მეექვსე მსოფლიო კრების სჯულის კანონი, თარგმნილი ექვთიმე მთაწმინდელისა, "თეთროსანული" დავითნი, ნუსხურით გადაწერილი აკათისტო ორმოცდატორმეტი მინიატურით, ილუსტრირებული ჟამნ-გულანი, დიდი სჯულის კანონი, ვახტანგ მეექვსის კანონთა კრებული, სახარების საკითხავები მთავარ საეკლესიო დღესასწაულებზე, ჩასმული ქვებით მოჭედილ ოქროცურვილ ვერცხლის ყდაში, ეტრატის ფურცლებზე გადაწერილი ჟამისწირვების გრაგნილი...
ყველა ამ ხელნაწერს ისე ათვალიერებდა ექვთიმე, თითქოს პირველად და უკანასკნელად ხედავდა მას.
მერე ნოე ყიფიანმა და იონა თომაშვილმა არქეოლოგიური კოლექციების ყუთები უჩვენეს, სადაც ეწყო ოქროს სამაჯურები, დიდი ოქროს უზალთუნები, გრეხილი ოქროს გვერგვები, ოქროს მძივები და ყელსაბამის საკიდები, ოქროს ბეჭდები და საყურეები გრიფონისა და სფინქსის გამოსახულებით, ოქროს ბალთები ურჩხულის გამოსახულებით, ოქროს ქამრები, კილიტები და ზანზალაკები, ვერცხლის თასები და ფიალები, ბრინჯაოს ბუნიკები ჯიხვისთავის გამოსახულებით, ქარვის ასხმულები, სარდიონის მძივის ყელსაბამები, რკინის ისრისპირები, ოქროს მედალიონები, ზღვის ნიჟარებით შემკული მძივები...
მომდევნო ყუთი გაჭედილი იყო ქართული, სპარსული, ბიზანტიური, სელჯუკური, კილიკიური, რომაული, ჩინური, ელინური, სასანური, პართული, ჰულაგუიდური ოქროსა და ვერცხლის მინეტებით, არაბული ვერცხლის დირჰემით და კოლხური დიდრაქმით...
საეკლესიო მუზეუმიდან მოტანილ ყუთებში ეწყო ოქროს ჯვრები, მინანქრით და ძვირფასი თვალ-მარგალიტით მოოჭვილი ღვთისმშობლის ხატები, ოქროცურვილ ვერცხლის ბარძიმები, მღვდელმთავრის კვერთხის ოქროს ბუნიკები, ვერცხლის ფეშხუმები, ვერცხლის შანდლები, საცეცხლურები და ოლარები. მერე მოდიოდა მარგალიტებით მორთული კოლექცია მიტრებისა, ფარჩის სადიაკვნო კვართებისა, ხატის მანდილებისა, ეპიტრაქილებისა, ენქერებისა...
ყველაფერ ამას აგვირგვინებდა მემორიალური ნივთებისა და სურათების ყუთები, სადაც ეწყო ერეკლეს ხმალი, სოლომონ იმერთა მეფის თოფი, აკაკი წერეთლის ჯოხი, ეკატერინე დადიანის ოქროს დიადემა, ოქროს აზარფეშები, ფილები და ლარნაკები, ვერცხლის სირჩები, რემბრანდტის, კრანახის, პრუდონის ფერწერული პორტრეტები და ვინ მოთვლის რამდენი რამ ეწყო საევაკუაციოდ გამზადებულ ყუთებში...
ექვთიმემ ყველა ყუთი სათითაოდ შეამოწმა. მერე თითოეულ მათგანს საგულდაგულოდ თავები მოუჭედეს, დალუქეს და როგორც კი სატვირთო ავტომანქანამ ჩამოიარა, ქუთაისის ხაზინაში გააგზავნეს. თან გააყოლეს იონა თომაშვილი და რამდენიმე მცველი.
თბილისში დარჩა გამოცარიელებული მუზეუმები და ეკლესია-მონასტრები. მრევლს უხმობდა ქაშვეთისა და სიონის ზარები, ოღონდ იქ აღარ ესვენა ღვთისმშობლის მინანქრიანი ხატები ჯვარცმის გამოსახულებით. უკვე მოესწროთ წაღება საკულტო და საეკლესიო დანიშნულების უძვირფასესი ნივთებისა.

ქუთაისიდან ბათუმისაკენ

ქუთაისში ჩასვლისთანავე ექვთიმე თაყაიშვილი და იოსებ ელიგულაშვილი სახელმწიფო ხაზინაში მივიდნენ, სადაც ეგულებოდათ თბილისიდან გამოგზავნილი განძეული. ექვთიმემ გულდაგულ დაათვალიერა ყველა სამუზეუმო ყუთი, ხოლო ელიგულაშვილმა სახაზინო ქონება მოიკითხა.
ბათუმისაკენ მიმავალ ექვთიმეს დარდად მიჰყვებოდა ქუთაისში დაკარგული ერთი ყუთი. "რა უნდა მოსვლოდა, ვინ უხიმანდრა, ხაზინაში ვინ იყო ისეთი ნამუსზე ხელაღებული, რომ ასეთი სისაძაგლე ჩაიდინა, ან რა გამართლება აქვს ამ სიშორეზე ჩემს წამოსვლას, თუ ყოველ სადგურზე თითო ყუთთი ვკარგე?" - ფიქრობდა ექვთიმე. მას ხან მეუღლე, ხანაც თანმხლები პირები ამშვიდებდნენ, ადრე თუ გვიან მოინახება ის ნივთებიო, მაგრამ ექვთიმეს არავისი არ სჯეროდა.
ღრმად დაფიქრებული ექვთიმე კაეშნიანი თვალებით გაჰყურებდა გურიის მთებს. სადღაც შორს, თოვლიანი მთაგორების გადაღმა, ილანდებოდა მისი მშობლიური სოფელი ლიხაური. მშობლიური მიდამოების ხილვამ დროებით დაავიწყა დაკარგული ყუთი და ბავშვობის მოგონებები აღუძრა... ეღირსებოდა თუ არა კიდევ თავისი სოფლის ხილვა?..

ბათუმში

როგორც იქნა, ჩააღწიეს ბათუმში. ოთხი დღე ვაგონში ცხოვრობდნენ და განძეულს იცავდნენ. მხოლოდ მეხუთე დღეს მიეცათ საშუალება მთელი ეს ნივთები ბორჯომიდან სულ ბოლო დროს ჩამოტანილ ნივთებთან ერთად სამხედრო კრეისერ "ერნესტ რენანში" გადაეტანათ. კრეისერზე თაყაიშვილი და ელიგულაშვილი არ აუშვეს, რადგან, კაპიტნის თქმით, გემს შავი ზღვის რაიონში უხდებოდა სამხედრო ოპერაციები და იქ სამოქალაქო პირების ყოფნა არ შეიძლებოდა.
ექვთიმემ ჟორდანიას მიმართა. მან თავის მხრივ შევალიეს სთხოვა, მოეგვარებინა ეს საქმე. შევალიე დაჰპირდა განძეულის მეგზურებს - კონსტანტინოპოლის მიმართულებით გასვლის წინ უსათუოდ მოგათავსებთ კრეისერშიო.
ექვთიმე და იოსები დაიმედებულნი დაბრუნდნენ სასტუმროში, მთელი ამ ხნის განმავლობაში პირველად მოისვენეს ადამიანურად.

გაგრძელება იხილეთ შემდეგ გვერდზე

<

12345678

>