საყოველთაოდ ცნობილ მოვლენათა გათვალისწინებით განსაკუთრებით დიდია ინტერესი ცხუმ-აფხაზეთის ეპარქიის მიმართ.

თუ საქართველოს უახლეს ისტორიას გადავხედავთ, სამწუხარო პარალელები თვალსაჩინოა - რუსული პოლიტიკა და ამ ქვეყნის უმაღლესი სასულიერო იერარქია ხშირად სრულ უნისონში შეუფარავად მოქმედებდნენ ცხუმ-აფხაზეთის - საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის უძველესი და განუყოფელი ეპარქიის მისამართით. მიზნები სრულიად ნათელია, ინტერესები, როგორც ჩანს, - ძველი, მეთოდებიც - ნაცადი... თუმცა ქვემოთ მოყვანილ ფაქტებს (რომლებიც მხოლოდ მცირე ნაწილია იმდროინდელი სინამდვილისა) ვინმეს გულში შუღლის გასაღვივებლად კი არა, საკუთარი წარსულისა და ვინაობის გასაცნობიერებლად და გამოსაფხიზლებლად მოვიხმობთ.

აფხაზთა საკათალიკოსოს კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოდან გამოყოფა და მცხეთის კათოლიკოსისადმი დაქვემდებარება ჯერ კიდევ IX საუკუნეში განხორციელდა, სწორედ "აფხაზთა მეფეების თაოსნობით და მცხეთის ტახტის აქტიური მხარდაჭერით" (მ. ლორთქიფანიძე, "საეკლესიო რეფორმა აფხაზთა სამეფოში"). ამ დროიდან მოყოლებული ვიდრე საქართველოს ერთიანი სახელმწიფოს დანაწევრებამდე აფხაზთა კათოლიკოსები საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქს ემორჩილებოდნენ.

1470-1474 წლებში ბაგრატ იმერთა მეფისა და შამადავლე დადიან-გურიელის სურვილით და იერუსალიმ-ანტიოქიის პატრიარქის, მიხეილის კურთხევით ბედიელ-ცაიშელი მთავარეპისკოპოსი იოაკიმე აფხაზთა კათოლიკოსად ეკურთხა. "ვაკურთხეთ კათალიკოსი იოაკიმ, მარჯუენაი იერუსალიმისა, აფხაზეთისა, საყდართა მათ ანდრია მოციქულისათა, ყოველთა ქრისტეანეთა ლიხთ-ამერისა, ოდიშისა, გურიისა და აფხაზეთისა..." (ქართული სამართლის ძეგლები).

თითქოს ალოგიკურია, მაგრამ იმის მიუხედავად, რომ აფხაზთა საკათალიკოსოს შექმნა შუასაუკუნეობრივი სეპარატიზმის გაღვივებას უწყობდა ხელს, აფხაზთა კათოლიკოსები (ერისთავი, ჩხეიძე, ქვარიანი, აბაშიძე და სხვანი) მაინც მცხეთის საკათალიკოსო ტახტის უპირატესობას აღიარებდნენ...

1814 წელს დასავლეთ საქართველოს ეპარქიებიც საქართველოს ("საქართველოსა და იმერეთის") ეგზარქოსს დაუქვემდებარეს.

XIX საუკუნის 50-იან წლებში აღდგა აფხაზეთის საეპისკოპოსო, რომელსაც 70-იან წლებამდე ქართველი იერარქები მართავდნენ.

80-იანი წლებიდან კი, რუსული ინტერესის თანახმად, აფხაზეთის ეპარქიას ანტიქართული ორიენტაციის რუსი ეპისკოპოსები ჩაუდგნენ სათავეში და აქტიურად იწყეს ეროვნული დაპირისპირებისა და მტრობის გაღვივება.

XX საუკუნეში, როგორც კი ქართული ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენის მოთხოვნა განსაკუთრებულად გამოიკვეთა, რუსეთის წმინდა სინოდმა და ხელისუფლებამ ერთხმად იწყეს ზრუნვა აფხაზთა ეპარქიის საქართველოდან მოწყვეტისათვის.

გასული საუკუნის დასაწყისშივე, 1902 წელს, სოხუმის მაშინდელმა ეპისკოპოსმა არსენმა (ზოტოვი) რატომღაც გადაწყვიტა, რომ აფხაზეთის ეპარქია ყუბანის ოლქს უფრო ეკუთვნოდა, ვიდრე საქართველოს და ამას ღიადაც მოითხოვდა.

ქართული ეპარქიის ავტოკეფალიის აღდგენის შემდგომ პეტერბურგს საქართველოს ეკლესიის მართვა-გამგეობის დროებითი კომიტეტის წარგზავნილებსაც: ეპისკოპოს ანტონს, არქიმანდრიტ ამბროსისა და დეკანოზ კალისტრატეს - რუსთა სინოდის ობერპროკურორმა, გვარად ლვოვმა, ასეთი რამ განუცხადა: "რუსებს არ სურთ, საქართველოს კათალიკოზს დაემორჩილონ, აფხაზნი კი უეპისკოპოსო ავტოკეფალიას მოითხოვენო..." (საქართველოს საპატრიარქო არქივი).

1917 წელს საეკლესიო კრებაზე სოხუმის ეპარქიის შესახებაც იმსჯელეს, გაითვალისწინეს აფხაზური დელეგაციის თვალსაზრისი, შექმნილიყო აფხაზეთის ეპარქია, რომლის მღვდელმთავარს ცხუმ-ბედიელი ეპისკოპოსი უნდა რქმეოდა და გარდა ქართულისა, კარგად უნდა სცოდნოდა აფხაზური, რუსული და მეგრულიც.

რუსეთის წმინდა სინოდი ცდილობდა უგულებელეყო ქართული ეკლესიის ტერიტორიული ავტოკეფალია და ყოველ ღონეს ხმარობდა, სოხუმის ოლქში ეპისკოპოსი სერგი შეენარჩუნებინა, რომელსაც რუსული და ბერძნული სამრევლოები დაემორჩილებოდნენ.

ვითარებას, რაღა თქმა უნდა, პოლიტიკური ამინდიც ართულებდა - გასაბჭოების შემდეგ გაძლიერდა აფხაზ ბოლშევიკთა სეპარატისტული ტენდენციები, ამ ფონზე კი (როდესაც აფხაზეთის ბოლშევიკთა რევოლუციური კომიტეტი საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობას არ ემორჩილებოდა) ცხუმ-ბედიელი ეპისკოპოსიც აფხაზეთში საქართველოს ერთიანობის სიმბოლოდ განიხილებოდა. აქედან გამომდინარე, აღდგენილ ეპარქიაში ქართველი სასულიერო პირნი და მღვდელმთავარი ვერ შედიოდნენ.

1918 წლის ივნისის ბოლოს საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის არმია შეტევაზე გადავიდა და მოკლე ხანში ჯერ გაგრა აიღო, შემდეგ - ადლერი, სოჭი და ტუაფსე და ამ მიწაზე კანონიერი უფლება აღიდგინა. ამავე წლის 22 ოქტომბერს შედგა ეპარქიის კრება და გადაწყდა, ყველაფერი ეღონათ იქაური მრავალფეროვანი მრევლის მშვიდობიანი თანაცხოვრებისთვის. პატრიარქ ლეონიდეს (ოქროპირიძე) აფხაზეთში ჩასვლა იქაურ ქართველთათვის დიდი ნუგეში იყო.

1919 წელს მიტროპოლიტი ამბროსი (ხელაია, საქართველოს მომავალი კათოლიკოს-პატრიარქი, აწ წმინდანად შერაცხული), რომელმაც სასულიერო მოღვაწეობა აფხაზეთში დაიწყო და იქაურობას ჩინებულად იცნობდა, ცხუმ-ბედიელ ეპისკოპოსად დაადგინეს, რითაც შეიზღუდა ზემოხსენებული რუსი ეპისკოპოსის, სერგის უფლებები.

მაგრამ ეპისკოპოს ამბროსის, რომელსაც მთელი გულით ეწადა ეპარქიის აღორძინება, მოღვაწეობა დიდხანს არ დასცალდა: 1921 წელს სუვერენული საქართველოს ოკუპაციის შემდეგ ვითარება საგანგაშოდ გამწვავდა - აფხაზმა ბოლშევიკებმა აფხაზეთის დამოუკიდებელ სახელმწიფოდ გამოცხადება მოიწადინეს. თუმც სურვილი სურვილად დარჩა, მაგრამ ამ ფაქტმა რეგიონში სეპარატიზმი წაახალისა...

იმ ავბედით წელს, 1921-ში, მიტროპოლიტი ამბროსი პატრიარქად აკურთხეს. მან მშვენივრად უწყოდა, რომ აფხაზეთის ეპარქიას საგანგებო ყურადღება სჭირდებოდა, ამიტომ მალევე, იმავე წლის 8 ოქტომბერს, საქართველოს ეკლესიის საკათალიკოსო საბჭომ ხსენებული ეპარქიის მმართველად არქიმანდრიტი იოანე (მარგიშვილი) დაადგინა. იგი პირველი ეპისკოპოსი იყო, რომელიც ბოლშევიკთა მმართველობის შემდგომ ეკურთხა - პატრიარქ ამბროსის, მიტროპოლიტ ნაზარისა (ლეჟავა, აწ წმინდანად შერაცხული) და ეპისკოპოს პიროს ალავერდელის თანამშრომლობით...

ეპისკოპოს იოანეს უმძიმეს დროს მოუწია აფხაზეთში მღვდელმთავრობა - ადგილობრივმა სეპარატისტმა წითლებმა
ე. ეშბას ბრძანებით ჯერ კარის ეკლესია დააქციეს, შემდეგ ცხუმ-ბედიელის კანცელარიის არქივი გადაწვეს. სოხუმის საკათედრო ტაძარს ქართველებს რუსები ეცილებოდნენ.

ეპისკოპოსმა იოანემ გადაწყვიტა, რეგიონის სირთულიდან გამომდინარე, დიდი სიფრთხილით ემოქმედა...

აფხაზეთში მყოფი რუსი შავრაზმელი მღვდელი ვინმე ვასილ პამფილოვი, რუსი ეპისკოპოსი ანდრია და სხვანი აფხაზებს ქართველთა წინააღმდეგ ამხედრებდნენ.

გთავაზობთ ნაწყვეტს 1923 წლის 3 ნოემბერს ნიკოლოზ თავდგირიძის მიერ ეპისკოპოს ქრისტეფორესადმი მიწერილი წერილიდან: "სოხუმში ორი რუსი ეპისკოპოსია, რომელნიც ცდილობენ, ხელში ჩაიგდონ მთავარი ეკლესია. ერთია აბრაამ ბერძენი, რომელიც "ცოცხალი ეკლესიის" წარმომადგენელია, მეორე - პავლე, რუსეთის ტრადიციული ეკლესიის წარმომადგენელი, მაგრამ ორივე ჩვენი მოწინააღმდეგე და აფხაზეთის რუსეთის ეკლესიასთან მიერთების მოსურნეა. ორივე ეპისკოპოსი აქაური მთავრობის მიმხრობას ცდილობს".

აფხაზმა ბოლშევიკებმა ანტირელიგიური მოძრაობის გასაძლიერებლად სოხუმის საკათედრო ტაძარს 2 მილიონი მანეთის გადახდა დააკისრეს და ამით ორი კურდღლის დაჭერას ეცადნენ: ქართველებს ამხელა თანხის გადახდა გაუჭირდებოდათ, სამაგიეროდ, რუსები გადაიხდიდნენ, ტაძარს ხელში ჩაიგდებდნენ, აფხაზეთის ეპარქიას რუსეთთან მიერთება აღარ გაუჭირდებოდა, თან თავიანთ ანტირელიგიურ "გეგმასაც" შეასრულებდნენ...

ნიკოლოზ თავდგირიძე ფიქრობდა, რომ მსგავს ვითარებაში რუსთა ექსპანსიის შესაჩერებლად აფხაზი დიმიტრი მარღანია დაენიშნათ ეპისკოპოსად, მაგრამ საკათალიკოსო საბჭო სწორად მოიქცა, როცა მას არ დაეთანხმა - აფხაზი ეპისკოპოსის გარშემოც ადვილად შეიკრიბებოდნენ ძალები, რომლებიც სოხუმის ეპარქიას სამუდამოდ ჩამოაცილებდნენ ქართულ ეკლესიას...

როდესაც ქართული ეკლესიის წმინდა სინოდის დიდი ნაწილი, მათ შორის - პატრიარქი ამბროსიც, შეთითხნილი ბრალდებით საპყრპობილეში აღმოჩნდა, ვითარება აფხაზეთში კიდევ უფრო გართულდა - რუსმა ეპისკოპოსმა აბრამ ივანოვმა სოხუმის ქართველი სამღვდელოება ადგილობრივ მთავრობაში დააბეზღა: ეგენი საბჭოთა წყობის მტერს, პატრიარქ ამბროსის წირვაზე მოიხსენიებენ და აქედან საერთოდ უნდა გავაძევოთ, ცხუმ-ბედიელი მიტროპოლიტი იოანე მარგიშვილი კი წავიდა და აღარ დაბრუნდებაო.

როგორც კი ამის შესახებ შეიტყო, მიტროპოლიტი იოანე მყისვე დაბრუნდა ეპარქიაში და ჩვეული სიფრთხილითა და წინდახედულებით გააგრძელა მოღვაწეობა. მიიჩნევდა, რომ სოხუმის უეპისკოპოსოდ დატოვება ერთ დღესაც არ შეიძლებოდა, რათა ქართველ სამღვდელოებას სამუდამოდ არ დაეკარგა ის პოზიცია, ასე წამებით რომ ინარჩუნებდა.

მისი წინდახედულების წყალობით გაგრაში ანტიქართულად განწყობილი რუსი მღვდლის გარდაცვალების შემდგომ მის ადგილას ისევ რუსი, გვარად ზაიცევი, მაგრამ ქართული ეკლესიის ერთგული მღვდელი დაინიშნა. ეპისკოპოსი გულმოდგინედ მუშაობდა გუდაუთისა და კოდორის მოსახლეობასთან, რომელსაც საქართველოს საპატრიარქოს იურისდიქციაში აფხაზეთის ეპარქიის დარჩენის აუცილებლობასა და სამართლიანობაში არწმუნებდა.

სამწუხაროდ, მალე მიტროპოლიტ იოანეს ჯანმრთელობა შეერყა და 1925 წლიდან ურბნელ ეპისკოპოსად დაინიშნა. მისი ადგილი ჯერ ეპისკოპოსმა ქრისტეფორემ (ციცქიშვილი) დაიკავა, 1927 წლიდან - ეპისკოპოსმა ეფრემმა (სიდამონიძე), შემდეგ - მელქისედეკმა (ფხალაძე), ბოლოს კი ეპისკოპოსმა პავლემ (ჯაფარიძე).

ეპისკოპოსთა ხშირი ცვლის გამო, რაც, ნებსით თუ უნებლიეთ, საბჭოთა მთავრობის წისქვილზე ასხამდა წყალს, აფხაზეთის ეპარქია კიდევ უფრო გაემიჯნა ქართულ ეკლესიას და რომ არა 1943 წელს ქართულ და რუსულ მართლმადიდებელ ეკლესიებს შორის აღდგენილი ევქარისტიული კავშირი, ამ ეპაქრიას სამუდამოდ დავკარგავდით...