1887 წლის შემოდგომა, ოქტომბრის 28, ოთხშაბათი. ჯერ შუა დღე არ იქნებოდა, თბილისს ელვასავით რომ მოედო შემზარავი ამბავი, სტავროპოლში ვერაგულად მოკლეს დიმიტრი ყიფიანიო. სიამოვნებით ამოისუნთქეს საქართველოში მოთარეშე სატრაპებმა: მთავარმართებელმა დონდუკოვ-კორსაკოვმა, სწავლა-განათლების მზრუნველმა კირილე იანოვსკიმ... ქართველების მაწყევარი ეგზარქოსი პავლე ამ დროს უკვე გადაეყენებინათ და მის ნაცვლად პალადი დაენიშნათ.

მთელი საქართველო აღშფოთდა სამართლიანი გულისწყრომით, განსაკუთრებით კი მაშინ, როცა შეიტყვეს, მეფის მთავრობამ სამშობლოში ჩამოსვენებული გარდაცვლილის ნეშტი მცხეთაში შეაჩერა და მხოლოდ დაკრძალვის დღეს ჩამოასვენებენ თბილისშიო. ვალერიან გუნიას ძალისხმევით დიმიტრი ყიფიანის დაკრძალვა დიდ ეროვნულ დემონსტრაციად გადაიქცა. დაკრძალვაზე უამრავი გვირგვინი მოიტანა მადლიერმა ერმა. საგულისხმოა, რომ ამ გვირგვინების წარწერების დაბეჭდვის ნება არც ერთ გაზეთს არ მისცეს. ეს კი არა, "ივერიის" რედაქცია შეამოწმეს კიდეც - ეჭვი ჰქონდათ, იქ დაბეჭდილ დეპეშებს ილია თავის თავს თვითონ უგზავნისო და დეპეშების ასლების ჩვენება მოსთხოვეს.

ამ ამბიდან ერთი წელიც არ იყო გასული, საქართველოში რუსეთის იმპერატორი ალექსანდრე მესამე ჩამოვიდა. გრანდიოზული დახვედრა მოუწყვეს. დონდუკოვმა ყოველი ღონე იხმარა, რომ მეფის მოგზაურობა საარაკო ყოფილიყო და კიდეც მიაღწია მიზანს. დონდუკოვს რას ვერჩით, ის ხომ მეფის ყურმოჭრილი მონა იყო; ქართველებმა სასიამოვნოდ განაცვიფრეს მეფე-ბატონი. მათ უკვე დავიწყებოდათ ის ტკივილი და შეურაცხყოფა, დიმიტრი ყიფიანის სიკვდილით რომ მიაყენა მეფის მთავრობამ. ეროვნული ღირსება დავიწყებოდათ და იმპერატორის წინაშე თავის მოწონებას ცდილობდნენ. დონდუკოვმა ტფილისის გუბერნიის თავად-აზნაურთა ახალგაზრდობისაგან საპატიო ყარაული შეადგინა, დიდებულად გამოაწყო და საუკეთესო იარაღითა და ცხენებით აღკაზმა. ეს საპატიო ყარაული მუდამ და ყველგან თან ახლდა მეფეს და დიდი შთაბეჭდილებაც მოახდინა მასზე. წყალობის ნიშნად ყველას პრაპორშჩიკობა უბოძა, რამაც მეტისმეტი აღტაცება გამოიწვია არათუ გაბედნიერებულებში, მეფის ერთგულთა შორისაც. მეფის მოგზაურობამ წინანდლისკენ თავისი უცხო სანახაობით მოლოდინს გადააჭარბა. საარაკო რამ იყო მეფის გართობა საბადურის მთაზე, ისეთი რამ უნახავი, რომ ჩრდილოეთის ყინულიც კი გალხვა და ერთი ბეწოღა აკლდა, რომ ლეკური ეთამაშა. წინანდალში ხომ მოხერხებულად შედგენილ გასართობებს დასასრული არ უჩანდა!

ქართველთა ბედნიერებას საზღვარი არ ჰქონდა. თიანეთში მეფისთვის წვეულება გაუმართავთ. სუფრასთან ალექსანდრეს პირისპირ თიანეთის მაზრის მემამულე უმშვენიერესი ბაბალე ბარათაშვილი იჯდა. როდესაც საჭმელი მოართვეს, ბაბალეს ჩვენებურად ჩაუმტვრევია პური და თითებით გემრიელად მიურთმევია. მეფეს შეუნიშნავს და ისე მოსწონებია, რომ აუღია ჭიქა და განსაკუთრებით უდღეგრძელებია ბაბალე. უთქვამს: Прелесть Бабале, Ваше здоровие!

ეს საკმარისი გახდა იმისთვის, რომ ბაბალესთვის "პრელესტ ბაბალე" დაერქმიათ.

მეფე ქუთაისსაც ეწვია. ქუთაისის თავად-აზნაურობამაც საპატიო ყარაული გამოაწყო. მის გამოსაწყობად ერთი ორომტრიალი გაუმართავთ. მსურველნი, მოხუცნიც კი, მრავლად გამოჩენილან. ყველას იტაცებდა პრაპორშჩიკობის მიღების სურვილი. უკანასკნელ ქონებას ყიდდნენ, ხარჯს არ ერიდებოდნენ, მაგრამ ბოლოს ბევრი მაინც იმედგაცრუებული დარჩა, რადგან ზოგს კი მისცეს პრაპორშჩიკობა, მაგრამ სხვები იუნკრობას უნდა დასჯერებოდნენ.

დიდი აღელვება და შეცილება იყო მანდილოსანთა შორისაც. მოხუცებული კნეინები ერთმანეთს ეცილებოდნენ, რომ დედოფლის წინაშე ლეკურის მოთამაშეთა რიცხვში მოხვედრილიყვნენ.

საქართველოდან მეფე მეტად ნასიამოვნები წავიდა. დონდუკოვმაც შვებით ამოისუნთქა, რომ მეფე მშვიდობით გაისტუმრა.

შეიძლება ვინმე შემოგვედავოს და ზემოთ მოთხრობილში ეროვნული ღირსების დავიწყება ვერ დაინახოს. ჩვენ კი ვუპასუხებთ: მართალია, სხვა იმპერატორივით ულამაზესი ქართველი ქალიშვილები არ შეუყვანეს საწოლ ოთახში ალექსანდრეს, მაგრამ, როგორც ჩანს, ეროვნულ ჩაგვრაზე დიდი პროტესტი ქართველ თავად-აზნაურთაგან არავის გამოუთქვამს.

ქუთაისში ჩასული ალექსანდრე პირდაპირ ტაძარში გაეშურა, სადაც წმინდა გაბრიელ ეპისკოპოსს პარაკლისი უნდა გადაეხადა. იმპერატორი ამალასთან ერთად ტაძარში შევიდა და ამბიონისკენ გაემართა. უეცრად წმინდა გაბრიელის ხმა მოესმა: შესდექ, რუსეთის ხელმწიფევ!..

ხელმწიფე შეყოყმანდაო, ამბობდნენ დამსწრენი, უნებლიეთ შედგა კარიბჭეში და ცხადი უკმაყოფილებით მოისმინა წმინდა გაბრიელის (ქიქოძე) სიტყვა: ეს ქვეყანა უძვირფასესი მარგალიტია შენს გვირგვინში და მეტი ყურადღებისა და ზრუნვის ღირსია, უკეთეს მოპყრობას მოითხოვსო. ეროვნული უკმაყოფილება და ჩივილი იმდენად ნათლად იყო გამოთქმული, გუნებაგაფუჭებულ იმპერატორს თავად-აზნაურობის მიერ გამართულმა ნადიმმაც კი ვერ გადაუყარა სახიდან ღრუბელი. შესაძლოა, ესეც იყო მიზეზი, ყველა პრაპორშჩიკად რომ არ აქცია.

დავით კლდიაშვილი ერთი წინანდლელი გლეხის სიჯიუტის ამბავს ჰყვება. იმდროინდელი სახალხო მამულის ეზოში, ჭიშკრის წინ, ერთი უსარგებლო კედელი აეშენებინათ, არაფერს ის არ იფარავდა. კლდიაშვილმა კედლის აშენების მიზეზი იკითხა და ასეთი რამ უამბეს: როცა ალექსანდრე მესამე მობრძანდა, ამ ჭიშკრის პირდაპირ ერთი გლეხის ქოხი იდგა და სასახლის აივანზე გამოსულს თვალში ეცემოდა. გლეხს ფულიც შეაძლიეს, წინადადებაც მისცეს, შენც აიყარე და შენი ქოხიც აქაურობას მოაშორეო, მაგრამ ვერასგზით ვერ დაიყოლიეს - აქ გავიზარდე და აქვე უნდა მოვკვდეო, - გაიძახოდა. მუქარითაც ვერაფერს გახდნენ. მაშინ მამულის გამგემ ქოხს წინ კედელი აუშენა, რომ სასახლის აივანზე მოსეირნე მეფე-დედოფალს ჩაფეფხვილი ქოხი თვალში არ შესჩხეროდა.

სხვა რაღა ვთქვათ: მალე ალექსანდრემ დონდუკოვ-კორსაკოვი გაიწვია და მთავარმართებლად მასზე ათასგზის უარესი გოლიცინი გამოგზავნა.

ქართველებმა კი დიმიტრი ყიფიანის საფლავზე ძეგლის აღმართვა მისი სიკვდილიდან თორმეტი წლის შემდეგღა მოახერხეს.