ხალხის გადმოცემით:
"ლაშარის ჯვარი ბრძანებდა: - ცას ვები ოქროს შიბითა,
ხმელგორზე ერთ მუხა მედგა, ზედ ავდიოდი კიბითა,
ჩემთ ყმათა შემონაზღვენი ღმერთთან მიმქონდა იქითა..."
ვაჟა-ფშაველაც მთებში ესაუბრებოდა ღმერთს:
"მთას ვიყავ, მწვერვალზე ვიდეგ,
თვალწინ მეფინა ქვეყანა,
გულზედ მესვენა მზე-მთვარე,
ვლაპარაკობდი ღმერთთანა..."
ცის კარის გახსნის ნახვაც მხოლოდ მთებში შეიძლება ("ცისკარ გახმაის ნახვამა, მალევ გაკურვნამ ცისამა", - ივანე წიკლაური)...
ლადო ასათიანი კი წერდა:
"საქართველოს მთებში გაგაჩინა ზენამ,
ხმათა ხავერდების და ღმერთების ენავ..."
მთა ცასთან მიდგმული კიბის მთავარი საფეხურია. ამ კიბით ჩამოდიოდა ყოველთვის მიწაზე ზეციური სიწმინდე, სიკეთე და სიმშვიდე. ღმერთიც ხომ სწორედ სიკეთისა და სიწმინდის იდეის განსხეულებაა... ამ კიბითვე ბრუნდებოდა უკან ღვთაებრივი ცეცხლით დაფერფლილ პიროვნებათა ნათელი...
ცასა და მიწას შორის კავშირი რომ არ გაწყდეს, ყოველთვის უნდა იყოს მთა - ცასთან მიდგმული კიბის საფეხური!..
გვესაუბრება მწერალთა გაერთიანება "ბახტრიონის" და ტრადიციათა დაცვის საკოორდინაციო ცენტრის თავმჯდომარე მწერალი კობა არაბული. ბატონი კობა ხევსურეთში, სოფელ დათვისში დაიბადა და გაიზარდა. შემდეგ დაამთავრა თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ფილოლოგიისა და ხელოვნების ფაკულტეტები. იგი გახლავთ პოეტი, კინოდრამატურგი, ესეისტი. მუშაობდა კინოსტუდია "ქართული ფილმის" მწერალთა გაერთიანებაში ფილმის რედაქტორად.
ბატონმა კობამ დააარსა გაზეთი "წუთისოფელი", ეროვნულ ტრადიციათა დაცვის ცენტრი "სერაფიტა", "ოქროს აკვანი", ჟურნალები: "ფერი და ორნამენტი", "მითი და ტრადიცია". განზრახული აქვს ტრადიციათა ცოდნის ინსტიტუტის დაარსება.
ოჯახი, ტრადიციები, მამული, მშობლიური კერა და მიწა-წყალი - ასეთია მისი მოღვაწეობის მთავარი თემები.
- ბატონო კობა, რას ნიშნავს თქვენთვის მთა და რა ხდება დღეს მთიანეთში?
- ფხოვის ხეობას - ფშავ-ხევსურეთს, მთიულეთ-გუდამაყარს, ხევს, თუშეთს შორეული ისტორიის შუქი ადგას.
არაგვის ხეობას შეეფარა ყრმა ფარნავაზი, აქედან გამოსულმა მოიპოვა საგანძური. განძმა იარაღით აღჭურვა, ქუჯისთან ერთად მტერი იბერიიდან გააძევა, შექმნა პირველი სახელმწიფო და განავრცო მწიგნობრობა ქართული (ეს იყო II ს. ქრისტემდე). არაგვის ხეობაში იგრძნობა იმდროინდელი "არტანუჯული" კულტურისა და მწიგნობრობის ანარეკლი.
I საუკუნეში ფხოველნი პომპეუსს ებრძოდნენ. შემდგომ წმინდა ნინომ განავრცო ქრისტიანობა ფხოვში, ხოლო ფხოველნი აიყარნენ და გადავიდნენ "თოშეთს". მერე თამარის სარდლები ფხოვს ერთი ზაფხული ეომნენ და ფარნავაზის დროინდელი (წარმართული) კულტურა მოსრეს. ამიერიდან დროის და ისტორიის სივრციდან ფხოვი თითქოს გაქრა და მხოლოდ გიორგი ბრწყინვალეს დროს გამოჩნდა ფშავ-ხევსურეთის სახით.
როგორც მემატიანე გვაუწყებს, ამ ხეობაში ვერ შეაღწიეს მონგოლებმა და თვით თემურ-ლენგმა, ისინი ხადასთან დამარცხდნენ. თემურ-ლენგი ჟინვალს ვერ გასცდა.
ხადა, შატილი, მუცო და ხევის ციხესიმაგრენი ქართველი ერის (და მეფეთა) თავშესაფრად იქცა. აქ, მთიანეთში იჭედებოდა ქართული მახვილი, ინახებოდა და იხვეწებოდა ქართული კულტურა, სამართალი, მედიცინა, აქ მოხდა კონსერვაცია და შენახვა სამეურნეო-საკულტო-სარიტუალო ცოდნისა.
მთიდან ყოველთვის მოედინებოდა წინაპართა ტრადიციული ცოდნის მადლი, იქ გროვდებოდა ერის შინაგანი ენერგია. მერე აქედან მიდიოდნენ მეომრები ბახტრიონზე, კრწანისში. მეფე ერეკლე საომრად ჩამოსულ არაგველებს პირადად მიაცილებდა და თან ნავთ-მარილსა და საჭირო აღჭურვილობას ატანდა!.. ისინიც ადვილად შეჰბედავდნენ მეფეს: "ორს თუ შენ იტყვი, მეფეო, ერთიც ჩვენი გაიგონეო..."
ხევსურეთი უკანასკნელი დასაყრდენი აღმოჩნდა ქაქუცა ჩოლოყაშვილისთვის ბოლშევიკებთან ბრძოლაში.
XX საუკუნე ყველაზე საბედისწერო გამოდგა ამ კუთხისთვის. ბოლშევიკებმა მთლიანად ააოხრეს არაგვის ხეობის მთიანეთი. 30-40-იან წლებში გადაასახლეს და დახვრიტეს ქაქუცას საძმოში წილნაყარი რჩეული ხევსურები, დასტაქრები, ხევისბერები, რჯულისკაცები, მათ შორის ხატის ბარძიმებისა და დავითფერულების მჭედელი - გიორგი ლიქოკელი.
50-იან წლებში სტალინის რეჟიმმა ხევსურები გაფანტა ნახევარუდაბნოებში. ეთნოკულტურა და მისი მფლობელი ხალხი ერთბაშად გაჩანაგდა. გადარჩა თემ-სოფლებში თითო-ოროლა ხევისბერი თუ მოსახლე. ხევსურეთიდან გამოტანილი აბჯარ-აღჭურვილობით კომკავშირელმა ჩეკისტებმა მანქანები დატვირთეს და როგორც ჯართი, მეტალურგიულ ქარხანაში ჩააბარეს.
ამჟამად ხევსურეთის 40 სოფელსა და 8 თემში სულ 160-მდე კომლი (ოჯახი) ცხოვრობს, მაშინ, როდესაც გიორგი
XII-ს 4000 მეომარი მიაშველეს.
ადამიანს აჩენს უფალი და აძლევს მისიას. როცა ადამიანი ვერ ხედავს საკუთარ გზას, მას აკლია რწმენა ამ გზის ძიებაში. ხევსურეთში ჯერ კიდევ ცხოვრობენ დასტაქარნი, ხევისბერნი, ქადაგნი, მისტიკოსნი, მეომარნი, მამულის მცველი სარანგნი. მათ იციან მახვილის ჭედვისა და სევადის, ბუნებრივი ფერისა და ორნამენტის საიდუმლო, ფლობენ უბადლო სამოსელს, მათ პერანგებსა და კიდობნებს ორნამენტები ანათებენ. აქ ჯერ კიდევ ცხოვრობენ ხევისკაცნი, კითხულკაცნი, რჯულისკაცნი, ჯვრის ხუცესნი თუ დასტურ-მეგანძურნი. აქ არიან მენადირენი, მეურნენი - მამულ-წყლის მეპატრონენი, მემეტენი. ამ ხალხს აქვს ისტორიული ნაკრძალი, კაი ყმის ინსტიტუტი...
- ტრადიციათა ცოდნის მუზეუმ-სახელოსნო, ეროვნულ ტრადიციათა დაცვის ცენტრი "ბახტრიონი", ჟურნალი "მითი და ტრადიცია"... მეტად საინტერესო და ეროვნული საქმეა დაწყებული. ამის შესახებ ესაუბრეთ მკითხველს.
- ადამიანი დასაბამიდანვე ფერად სამყაროს ხედავდა, ხატოვნად აზროვნებდა, პირველი დამწერლობაც ნახატებით იყო შესრულებული... ჩვენი ანბანი და ორნამენტი ძველი და პირველადია - ჩვენი წინაპრების მიერ შექმნილი და დანახული - განვითარებული და ხელოვნების ფენომენალურ დონეზე აყვანილი. მას, ჩვენს მითოსურ და ფოლკლორულ ცოდნას, უფლის ბეჭედი აზის - ატყვია უფლის ხელი. ჩვენს ჟურნალში, "მითი და ტრადიცია", არის ქვებზე ამოტვიფრული პიქტოგრამები, სადაც ყველაფერი იწყება და თავდება "უფლის ხელით". აქ არის ხევსურთა სამოსლის ქსოვილიდან გადმოსული ორნამენტები.
ტრადიციათა მცოდნე ქალბატონებმა - ელისო ფიცხელაურმა, ლია ანიაშვილმა, ირმა იორამაშვილმა, ნათელა ნაცვლიშვილმა, ნაილი მამაცაშვილმა და სხვებმა შეძლეს უძველესი ფერისა და ორნამენტის აღდგენა, ძველ სამოსელთა განახლება და "გამეორება" - კომპოზიციების იმ ჭრილში დანახვა, ჩვენი ღვთივკურთხეული წინაპრები რომ ხედავდნენ. ამ ქალბატონებმა უწმინდესისა და უნეტარესის, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის, ილია II-ის კურთხევით, უძველესი ხელსაქმის აღდგენით გააბრწყინეს ტაძართა და მონასტერთა დარბაზები, საპატრიარქოს გალერეები, დედაქალაქისა და უცხო ქვეყანათა სალონები. მათ ხევსურეთში, მთიულეთში, ფშავში, სვანეთში... აღადგინეს ტრადიციული ხელსაქმის კერები, მიძინებული ორნამენტი. ეს ჩემთვის პოეზიის დღესასწაულია. ყოველი ორნამენტი - ნაყში, ნაჭრელის ფრაგმენტი ცალკე სურათია, რომელსაც უკან იდუმალი ორეული უდგას. ისინი, როგორც უძველესი იეროგლიფები ანუ ხატოვანი წარწერები, იდუმალი ანბანის ნიშნები, მაგიური თილისმები, ისე არიან ჩატვირთული სადიაცოს ფარაგზე, გინდა მამაკაცის პერანგის საბეჭურზე, სახსრებისა და იოგების ადგილზე, გულისფიცარზე, როგორც გასაშიფრი პალიმფსესტები.
ჩვენს სახელოსნოში ნახავთ საუკუნე-ნახევრის წინ ნაქარგ ქალის ულამაზეს კაბას - სადიაცოს. ვინ ქმნიდა მას, ვისი გემოვნება და რომელი მშვენიერი მანდილოსანი იკვართებოდა ამ კაბით?..
ჩვენ უნდა შევქმნათ, დავაბრუნოთ ჩვენი სამოსლის მოდელები, რომლებიც რამდენადმე მართავს ადამიანის ფსიქიკას და იცავს მას. სამოსელი გარკვეულწილად განსაზღვრავს ერის სახეს და ხასიათს - მის ნიჭიერებას, გემოვნებას და დროში ხანგრძლივ ცხოვრებას მოასწავებს... სამოსელი პოეზიის ბადალი უნდა იყოს. ქალები ერთმანეთის მჯობინობით ქმნიდნენ ამ უბადლო სამოსელს ძმისთვის, სწორფერისთვის, მამისთვის... ბევრ ჯვარს და მზეს აქარგავდნენ და მერე მზესა და ძმის მზეს იფიცებდნენ... ეს იყო ცხოვრება.
შუაში - ბატონი კობა არაბული
- როგორც ვიცი, განზრახული გაქვთ ტრადიციათა ცოდნის ინსტიტუტის დაარსება დედაქალაქში - ტრადიციათა ცოდნის სახლებით და ძველქართული სამეურნეო სისტემებით - ყოველ ეპარქიაში. ამასთან დაკავშირებით თხოვნითაც მიმართეთ უწმინდესსა და უნეტარესს. რამდენად მნიშვნელოვანია მისი განხორციელება?
- ქართველი ხალხის ყველა საერო თუ საეკლესიო რიტუალი, მისი ცნობიერების ქსელი წინაპრების ფენომენთან იყო შეერთებული, მიმდინარეობდა მუდმივი განახლების პროცესი - წარსულით ანუ ისტორიაში შენახული ცოდნის არდავიწყების პერმანენტული მცდელობით.
ჩვენს შვილებს მეხსიერებიდან თანდათან ეკარგებათ წარსულის ხსოვნა. ამ ვითარებაში საგანგებოდ დასაცავი და გადასარჩენია ერის ისტორიული ცოდნა, ეთნოკულტურა და ტრადიციები. უსათუოდ აღსადგენ-დასაცავია სამეურნეო სისტემანი, გენოფონდები, უნიკალური მცენარეული და ცხოველთა ჯიშები, რომელთა დასაბამი წარღვნამდელ ეპოქაშია საძიებელი. მეტად ფასეულია ხალხური, საერო და საკულტო რიტუალები, სათემო-საადათო სამართალი, ხალხური მორალი, უფროს-უმცროსობის, მტერ-მოყვრის შეცნობის წესი, "კაი ყმის" ინსტიტუტი, მამულის მცველი სარანგის - "მემეტეს" ფენომენი და ამ ფენომენის გააზრების შესაძლებლობა ახალ დროში, ქალთან ურთიერთობის უნიკალური კულტურა - მანდილის კულტი, ხელსაქმის უძველეს ფორმათა, ფერთა და ორნამენტთა აღდგენა, ხალხური მკურნალობა, ბუნების ცოდნისა და მოსმენის მინდიასეული სიბრძნის ახსნა. აუცილებელია ერის სულიერ ფასეულობათა დამცავი მოდელის შექმნა.
ყოველივე ამის გათვალისწინებით, ვფიქრობთ, რომ დადგა ტრადიციათა ცოდნის ინსტიტუტის დაარსების ჟამი. ეს ინსტიტუტი განაახლებს ერის ცნობიერებას ისტორიული ფესვებიდან. აქ თავს მოიყრიან მართლმადიდებლური - ქრისტიანული რელიგიის, თეოლოგიის, ფოლკლორულ-მითოლოგიური, ეზოთერული, სამეურნეო-სათემო-საადათო ცოდნის ექსპერტნი. ყოველი კუთხიდან მოვიწვევთ განათლებულ ადამიანებს, სახალხო მასწავლებლებს, ბუნების მესაიდუმლეთ - "ანდრეზული" ცოდნის გადასაცემად მოსწავლეთათვის (სტუდენთათვის).
ვფიქრობთ, რომ ტრადიციების აღდგენით კვლავ განათდება და განახლდება ქართული სული. წინ დიდი გზა ჩანს, დიდი მომავალი და სირთულეებიც...
- თქვენი მეუღლის, ქალბატონ ელისო ფიცხელაურის საქმიანობა ტრადიციულ (ხელსაქმის) ხელოვნებას უკავშირდება. როგორი იყო ძველი ტრადიციული ოჯახი და, თქვენი აზრით, რას ნიშნავს ერისთვის ღირსეული, ზნეკეთილი ოჯახი?
- ერის მთლიანი მოზაიკა ოჯახთა ნიშან-თვისებებით არის აღბეჭდილი და განათებულია მისი სანთლებით... აქედან შეიძლება ითქვას ისიც, რომ ყოველ ღირსეულ ოჯახში აირეკლება ერის დამახასიათებელი თვისებანი...
თუკი საზოგადოების გრადაციის პროცესი იწყება, თუკი იშლება ერი და ავადმყოფობს - ამის მიზეზები ოჯახებში უნდა მოვიკითხოთ და შესაძლოა მკურნალობაც იქიდან იყოს საჭირო... ერს ასაზრდოებს და კვებავს "საეტალონო" ძირძველი და "საჯიშე" ოჯახები. თუ გენეტიკურ ოჯახთა სტრუქტურა და ფსიქოლოგია მოიშალა, ერის სტრუქტურა და ფსიქოლოგიაც იშლება და ირღვევა.
ძველი ტრადიციული ოჯახი იგებოდა გენეტიკური ნიშნების მიხედვით. ჯიშის სრულყოფილება გამოიხატებოდა როგორც სულიერ, ასევე ფიზიკურ სიჯანსაღეში.
გარეგნული ეფექტი, თვალით ხილული სრულქმნილება კი არ იყო მთავარი, არამედ შინაგანი, ღვთის მიერ ბოძებული იდუმალი და ხელშეუვლები ღირსებანი. ასეთი წყვილების შეუღლებით ცდილობდნენ ოჯახების შექმნას ძველ საქართველოში, რაც ბოლომდე მტკიცედ იყო შემორჩენილი ხევსურეთში.
ქართული ოჯახი უნდა იყოს მორწმუნე, ღვთისმოსავი. ოჯახში უნდა იკითხებოდეს სახარება, "ვეფხისტყაოსანი", "გველისმჭამელი", ხოგაის მინდიას ამბავი... ჟამთააღმწერელი, ფოლკლორი...
ოჯახში უნდა ისწავლებოდეს ქართული ეროვნული ხელსაქმე - "თამარ მეფის ხელობა": ქსოვა, ქარგვა; სამკურნალო მცენარეთა პოვნისა და გამოყენების საიდუმლო.
ოჯახში უნდა სუფევდეს მისწრაფება უძველეს ხალხურ ვარჯიშობათა და საომარი ხელოვნების ათვისებისკენ. ბავშვები უნდა იზრდებოდნენ რაინდებად, მამაცებად, პატრიოტებად: ნაკლებად უნდა უყურონ ბავშვთა ფსიქოლოგიის დამანგრეველ ფილმებს, შოუებს, რაც ინტელექტუალურად აჩლუნგებს მათ, ურყევს ზნეობის საფუძვლებს, უცვლის ცნობიერებას. ბავშვებს უნდა ვასწავლოთ მშობლიური მიწა-წყლის, სალოცავების სიყვარული. ახალგაზრდობა უნდა ვაცხოვროთ მშობლიური ბუნების წიაღში.
როგორც ფუტკარი მოფრინავს თავისი სკიდან, ისე მოემართება ყოველი ჩვენგანი თავისი ოჯახიდან და მხრებზე ამ ოჯახის ტრადიციათა "ფერფლი" აყრია, როგორც ვაჟა-ფშაველას ობოლ კვირიას.
ქალს დიდი ფუნქცია აკისრია ოჯახში, რაც ჩანს "ვეფხისტყაოსანშიც", "ვეფხვისა და მოყმის ბალადაშიც". ქალები იცავდნენ და უფრთხილდებოდნენ ოჯახისა და ერის სიწმინდეს, უბიძგებდნენ გმირობისკენ.
ოჯახის იერარქიაში ქართველი ქალის როლი გადამწყვეტია: მასზეა დამოკიდებული ოჯახის კავშირი ნათესაურ შტოებთან, ე.ი. ნათესაური სიმყარე. ამავე დროს ოჯახის სამეურნეო და ეკონომიკური წონასწორობის შენარჩუნება, კეთილზნეობის, სტუმარმასპინძლობის გადარჩენა.
მამაკაცისა და მთელი ოჯახისათვის უმძიმეს ფსიქოლოგიურ ვითარებაში ქალს შეუძლია სტრესული მდგომარეობის განმუხტვა. და პირიქით - "შეყვანება განსაცდელსა შინა" "დიაცის გონებაზეა" დამოკიდებული. მას შეუძლია ომების აღძვრა და ქვეყნის დაქცევა.
ჩვენი ერი ოჯახთა ტრადიციამ და ტრადიციული ოჯახების სიმყარემ გადაარჩინა. თუმცა, რა თქმა უნდა, ყველა ოჯახი ვერ განსაზღვრავს ერის ბედს, ვერ ასახავს მის სახეს... და არც "ევალება" ასეთი ფუნქციის ტვირთვა.
თუნდაც ოჯახის სუფრა, რომელიც ერთგვარი რიტუალია. მთაში ყოველი ჩამოჯდომა სუფრასთან (მხოლოდ პური და მარილიც რომ იყოს) ლოცვით და წინაპრების მოგონებით იწყება, მათი ხსოვნით, მათი დაფასებით იმსჭვალება და ამითვე მთავრდება.
ოჯახში სუფრაზე წინაპართა ხსოვნის და მათ საქმეთა ნათლად ხილვის ტრადიცია უნდა ღვიოდეს. "ჩვენ, ცოცხლები, იმიტომ ვართ ცოცხლები, რომ წარსულს ვცეთ პატივი", - უთქვამს ერთ ხევისბერს.
ეს მიწა, ეს მამულ-წყალი ღმერთმა იმიტომ გვიბოძა, რომ ღირსეულად მოუარონ ცოცხლებმა და იმ სახელოვანმა მამულიშვილებმა, რომლებმაც ამ მიწა-წყლის სხვა სიბრტყეზე გადაინაცვლეს... და მუდამ ჩვენთან არიან. ჩვენი ქვეყანა უნდა გადაარჩინონ იმ ძირძველმა და ახალმა ოჯახებმა, რომლებიც წინაპართა ძარღვის ფეთქვას უსმენენ.
ვთხოვ ღმერთს, ჩემს შვილებს მისცეს უნარი იმისა, რომ შეინარჩუნონ ხსოვნა და სახელი მათი, ვინც ამ ქვეყანაზე ღირსეულად იცხოვრა და განასრულონ ყოველივე საკუთარი საქმითაც, ზნეკეთილად.
- ერთი ქართველი პოეტი ამბობს: "ყველა ხევსური, ვიცი, დანტეა". რატომ ცოცხლობდა (და ცოცხლობს) აქ ხალხური ლექსი ისე, როგორც არსად?
- ხევსურეთისთვის სიტყვა იყო უმთავრესი: ცაზე მზე ჩერდებოდა დედის ნატირალზე ("მზევ, დადეგ და დაგვიანდიო"). ხევსურისთვის ჯერ სიტყვა იყო და მერე - მახვილი ("ჯერ ჭკვას გამურჩევს მამუკა, ვერ გამგონისად - რკინასა"). ლექსი აჩერებდა დროს და საიქიოდან მოიხმობდა მეომრებს.
სხვა ქვეყანაში ვერ შეიქმნებოდა "ვეფხვის და მოყმის ლექსი", ვერც - "რავქნისა ციხე ავაგე", "დედას ვუყვარვართ შვილები", ვერც "სიზმარში მკითხის ამბავი" დაიწერებოდა, არც მუცო აიგებოდა...
