ეს წერილი ქართლის ცხოვრების ერთ-ერთ სავალალო ეპიზოდს, ერეკლე მეფის გარდაცვალებას ეძღვნება და ათეულობით წლების წინ დაიბეჭდა პრესაში.

ერეკლე მეორის გარდაცვალებამ ქართველი ერის საყოველთაო გლოვა გამოიწვია. სახელოვანი მეფისა და გმირის დამტირებელთა შორის გამოირჩეოდნენ სოლომონ ლიონიძე და ქიზიყელი დედაკაცი. დატირების თვითმხილველის, თეიმურაზ ბატონიშვილის ცნობით: ,,სტიროდეს გოდებითა დიდითა, და ყოველთა მოეპყრათ ყური მისა მიმართ და განუკვირდებოდათ, თუ ვითარ ერთმან მსოფლიომან დედაკაცმან ესრეთ შესაბამისა სიტყვებითა დაიტირა გვამი დიდებულისა მეფისა, ვინაიდგან ძველი არს ჩვეულება, რომელ, რომელნიცა გვამნი, მამითა ანუ მდედრთაგანნი, ჩინებულთაგანი კარისათა არიან და ანუ სხვანი შემეცნებულნი კარისა მეფისასა, აღარჩევენ მათ და იგინი შესაბამისად მეფისა გვამისა ტირილისა ესე გვარითა ხმითა, რომელნიცა დიდსა შინა ლმობიერებასა მოიყვანს მსმენელთა, და წარმოუთხრობენ თვითეულად ყოველთა მათ ღირსსახსოვართა და საქმეთა მოწყალებისა და კაცთმოყვარებისა მეფისათა" (თეიმურაზ ბაგრატიონი, დავით ბაგრატიონის ისტორია, თბ., 1972, გვ. 73).

ერეკლეს დამტირებელი ქიზიყელი დედაკაცის ვინაობამ ჩვენამდე ვერ მოაღწია. მხოლოდ მეფის გარდაცვალების 100 წლისთავზე თელავის ეკლესიაში ჩატარებულ პანაშვიდზე ითქვა ამ დედაკაცის სახელი ახუა, რომელიც ფიქსირებულია გაზეთ ,,ივერიაში" ,,ნადიკვრელის" ფსევდონიმით გამოქვეყნებულ წერილში. წერილის ავტორი იყო ილია ჭავჭავაძის ნდობით აღჭურვილი კორესპონდენტი ილია ზარაფიშვილი. აქვე, სხვათა შორის, ნათქვამია, რომ ქიზიყელ მოზარეთა გუნდს ამშვენებდაო ,,საოცარი მომთქმელი მოხუცებული და წელში მოხრილი ახუა (სახელია). მთელის ხალხის ყურადღებას იპყრობდა თავისი აზრიანისა და გულსაკლავის სიტყვებით". (ივერია, 1898, #47). ითქვა ისიც, რომ დატირების ტექსტი ხალხშია გაბნეულიო.

ვინ იყო ერეკლეს დამტირებელი ქიზიყელი დედაკაცი ახუა? სახელი ახუა გავრცელებულია აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში. გვაქვს გვარიც ახუაშვილი, რომლებიც ქართლის მკვიდრები არიან, მაგრამ კახეთში გავრცელებული თქმულებებით, პატარა კახის დამტირებელი ახუა თურმე დატირებაში აყოლებდაო სიტყვებს - ,,ახა ვაგლახმეს" და იგი გახდა მიზეზი ქიზიყელი დედაკაცისათვის ასეთი ზედმეტი სახელი (უკანსაყივარი, თიკუნი) ეწოდებინათ. ყოველ შემთხვევაში, დატირებისათვის დღესაც ჩვეულებრივია სიტყვები ,,ახა ვაგლახმე" და ქართველი პოეტების - გურამიშვილის და ალექსანდრე ჭავჭავაძის ,,ახა", ,,ახოს", ,,ახით", ოხვით სამღერალს თუ სატირალს გვახსენებს.

და მაინც საძიებელი იყო ახუას მიერ ერეკლეს დატირების ტექსტი.

ცნობილია, რომ ვასილ ბარნოვისა და ილია ზარაფიშვილის დავალებით, თელავის წმინდა ნინოს სასწავლებლის მოსწავლეები ხალხში კრებდნენ ფოლკლორულ მასალებს და აკვირდებოდნენ ერეკლე მეფის დატირების აღნიშნული ტექსტის ანარეკლს. დაკვირვების ობიექტი იყო კახეთი, ქიზიყი და საინგილო. ჩაწერილი იქნა ასობით ტექსტი, რომელსაც ინახავდა მასწავლებელი ილია ზარაფიშვილი. დატირების ყველაზე სრული ტექსტი ჩაიწერა დარია აბელიშვილმა (1893-1977 წ.წ.), რომელიც დღეს მის საოჯახო არქივშია დაცული.

დარია აბელიშვილი ფოლკლორულ მასალებს კრებდა მე-20 საუკუნის დასაწყისიდან. მისი ჩაწერილი ზღაპრები, ანდაზები და გამოცანები იბეჭდებოდა რევოლუციამდელ ქართულ საბავშვო ჟურნალებში. შემორჩენილია თელავის ხელოსანთა ამქრების საქმიანობაზე ფიქსირებული მისი ვრცელი მასალები.

დ. აბელიშვილს ქიზიყელი დედაკაცის მიერ მეფე ერეკლეს დატირების ტექსტის ვარიანტები ჩაუწერია ას წელს გადაცილებული, თეთრი გიორგის მონასტრის ქადაგის, ბუჭყიაანთ დარუასაგან, კონდოლელ მარიამ ლეონიძისაგან, ხორხლელ ნინო თურქესტანიშვილისა და სოფელ ოჟიელ თებრო მეზვრიშვილისაგან. ისინი შეუჯერებია და გაერთიანებულმა ტექსტმა მოაღწია ჩვენამდე.

ახუას დატირების ტექსტი რიტმულია და ალაგ-ალაგ მასში რითმის კვალიც შეიმჩნევა. ტექსტში გამოყენებულია იშვიათი პოეტური სახეები. ამ აზრით სავსე მჭევრმეტყველების ნიმუშის კვალი დიდხანს შეიმჩნეოდა ქართლ-კახელი ქალების დატირებებში.

მოვიტანთ დატირების ტექსტს:

,,მეფევ! ვაი ჩემს თავს, მეფევ!
ისევ ჩემს ძმას გავარდეს ბრძოლაში
ხელიდან ხმალ-ხანჯალი,
მკათათვეს, სამკალში
ცელ-ნამგალი...
მეფევ, ვაი ჩემს თავს, მეფევ!
შენ შეგრჩეს ხელში გუთანი და საკვეთელი!
მეფევ, ვაი ჩემს თავს, მეფევ!
ისევ ჩემი ძმა ნუ მოეფერება
გაზაფხულზე იას და ფურუსულას,
შენ მოუალერსე ვაზსა და მატიტელას...
მეფევ, ვაი ჩემს თავს, მეფევ!
ისევ ჩემმა ძმამ იაროს
შავეთის მიწა წყალზე ფეხშიშველამ -
იტკინოს ფეხის გული,
შენ ნუ გააღარიბებ საქართველოს
ცალ ფეხზე სიარულით.
მეფევ! ვაი ჩემს თავს, მეფევ!
ისევ ჩემი ძმის ცხენი იყოს
სუდარით დარახტული
უკუღმა შეკაზმული, -
შენ ცხენს სულ ეკიდოს
შვილდ-ისარი დაგზნებული.
მეფევ, ვაი ჩემს თავს, მეფევ!
ისევ ჩემ ძმას ეცვას
მიწის ჩოხა-ახალუხი
შენ კი გეხვიოს
მზისა და მთვარის ყაბალახი.
ახა ვაგლახმე, მეფევ ბატონო.
შვილნო და შვილიშვილნო, -
ცხრა შვილის დედა ვარ და
ფიქრი დამდევს ცხრა გზიანი -
არ გააღარიბოთ მიწა-წყალი
მომკელ-მომხვნელით,
მჭამელ-მცოხნელით"!

როგორც დატირებიდან ჩანს, ცხრა შვილის დედა ახუა მოთქმას იწყებს საკუთარ თავზე ვაი-ვიშით და შემდეგ დატირების ლოგიკური მახვილი გადააქვს ძმაზე, რომელიც ყველაზე მგრძნობიარე სიმია დამტირებლისათვის. ცნობილია, რომ ჩვენი ხალხის რწმენით ყველაზე მეტად ეგების ,,მკვდარ ძმას ტირილი დისაო"... ტექსტში გამეორებულია ხუთჯერ ,,ისევ ჩემ ძმას" და მოსდევს ძმის ,,გამეტებისა" და საყვარელი გმირის მარადიული სიცოცხლის თუ გაუტეხელობის სიმბოლო-შეძახილი: ,,შენ შეგრჩეს გუთანი და საკვეთელი", ,,შენ მოუალერსე ვაზსა და მატიტელას", ,,შენ ნუ გააღარიბებ საქართველოს", ,,შენ ცხენს სულ ეკიდოს შვილდ-ისარი დაგზნებული", ,,შენ გეხვიოს მზისა და მთვარის ყაბალახი" და სხვ.

ახუა წინასწარ შედგენილ ტექსტს კი არ დასტირის მეფეს, არამედ იმ დღეს მიღებული შთაგონებით და მისთვის ნაცნობი მოვლენების პოეტური წარმოსახვით გვიქმნის დატირების ტექსტს-შთაბეჭდილებას. მაგალითისათვის კმარა ,,ცელ-ნამგალის", ,,ხმალ-ხანჯალის", ,,გუთნის და საკვეთელის" მოხსენიება.

უნაზესი განწყობილების მოხუც დედაკაცს არ დავიწყებია, რომ ,,ისევ ჩემი ძმა ნუ მოეფერება გაზაფხულზე იას და ფურუსულას, - შენ მოუალერსე ვაზსა და მატიტელასო"... საოცრად დიდი აზრია ჩადებული სიტყვებში: ,,ისევ ჩემმა ძმამ იაროს შავეთის მიწა-წყალზე ფეხშიშველამ, იტკინოს ფეხის გული, შენ ნუ გააღარიბებ საქართველოს ცალ ფეხზე სიარულით"... კახეთში ახლაც იტყვიან, ფეხშიშველა ყმაწვილს რომ შენიშნავენ: ,,ფეხშიშველა ნუ დადიხარ, სამშობლო გაგიღარიბდებაო"... დატირებიდან ჩანს, რომ ერეკლე მეფის სიკვდილი საქართველოსათვის ცალ ფეხზე სიარულს უდრიდა.

ქიზიყელი დედაკაცის ეს დატირება ექსპრომტულია. როგორც ჩანს, ახუა როცა სასახლეში შესულა, მას შეუნიშნავს მეფის ცხენი: ,,უკუღმა შეკაზმული, სუდარით დარახტული"... ეს დეტალი წერილობითი წყაროებითაც დასტურდება, რომ მეფის გარდაცვალების დღესვე დავით რექტორის მიერ შედგენილ დაკრძალვის ,,განწესებაში" მითითებულია: შემდგომად ამასთან ცხენი ორი, სწორედ შეკაზმული, ორს ჯალავარდს ეჭიროს, მხარზედ ზიმფუშები დაკეცით ეკიდოსთ, ორნი მილახორნი მიუძღოდესთ წინ, თავშიშველნი და საყელო შეხსნილი; ცხენნი შეკაზმულნი: ერთს ტახტზედ ეკიდოს სამამაცო საჭურვილნი, სამკლავეები და მეორეს ცხენის ტახტს მუზარადნი და სხვანი იარაღნი". (ქართული სამართლის ძეგლები, ტ. II, 1965, გვ. 535). დატირებაში ამ შთაბეჭდილებით არის ნათქვამი: ,,ისევ ჩემი ძმის ცხენი იყოს სუდარით დარახტული, უკუღმა შეკაზმული; შენ ცხენს სულ ეკიდოს შვილდისარი დაგზნებული".

დატირებაში, მხატვრულობის თვალსაზრისით, კულმინაციური ადგილია ის, როდესაც ,,მომთქმელი" ამბობს: ,,ისევ ჩემ ძმას ეცვას მიწის ჩოხა-ახალუხი, შენ კი გეხვიოს მზისა და მთვარის ყაბალახი"...

რაც შეეხება დატირების ბოლო დეტალს, სადაც ნათქვამია ცხრა შვილის დედის ცხრაგზიანი ფიქრი, რომ ,,არ გააღარიბონ მიწა-წყალი, მომკელ-მომხვნელით და მჭამელ-მცოხნელით". აქ აზრი და განწყობილება ანასხლეტია სოლომონ ლიონიძის ცნობილი დატირების იმ ადგილისა, სადაც ნათქვამია: ,,ხელმწიფევ მფლობელო, საზოგადოვ მამავ, მეფევ ირაკლი! ვის მივსცე შენის უმაღლესის თავისა და უძლეველის ტანის უზომო ტრფიალება?! ვის დროშას ვემსახურო?! ვინ შევიყვარო?! ვისთვის მოვკვდე?! ვისთვის ვიცოცხლო?! შენს უკან სიცოცხლე საზრახავად გამწარებულმან?! (ს. ლიონიძე, სიტყვა თქმული ერეკლე მეორის დაკრძალვაზე, 1957, გვ. 46).

ქიზიყელი დედაკაცის ოხვრით ნატირალ ტექსტს დიდი ხანია რაც ეძებდა ჩვენი ხალხი. განსაკუთრებულ თავგამოდებას იჩენდა გიორგი ლეონიძე, მაგრამ მის სიცოცხლეში სამწუხაროდ იგი არ იქნა მიკვლეული.

და აი, ხელთა გვაქვს მე-20 საუკუნის 10-იან წლებში გარე და შიდა კახეთში, საინგილოსა და ქიზიყში ჩაწერილი დატირებების 15 ვარიანტიდან შეჯერებული ტექსტი, რომელიც ნოტებზე გადაიტანა კომპოზიტორმა დიმიტრი ჯავახაძემ და ახალი სიცოცხლე დაიწყო ამ დატირებამ, როცა ცნობილმა ლოტბარმა კლარა კეჟერაშვილმა თელავის ი. გოგებაშვილის სახელობის სახელმწიფო პედაგოგიური ინსტიტუტის მომღერალი გოგონებისათვის დაწერა ახალი ნაწარმოები.