24 წელი გავიდა იმ ტრაგიკული მოვლენიდან, რომელიც ერის მეხსიერებაში დარჩა, როგორც სისხლიანი 9 აპრილი. დიდმარხვის დღეები იყო. იმ დილას სიონის ტაძარში წირვის დაწყებას სასიხარულო ზარის რეკვა არ იუწყებოდა, ნელა ჩამოჰკრეს ზარებს, ხალხი ქვითინებდა, ზოგიერთი კი მხოლოდ მაშინ იგებდა მომხდარ ამბავს (მოგეხსენებათ, იმხანად ინფორმაცია ისე სწრაფად არ ვრცელდებოდა). იმ დღეს უამრავი ქართველის გულსა და გონებაში ფარდა აეხადა ბნელით მოცულ, საგულდაგულოდ მიჩქმალულ და გაყალბებულ უახლეს ისტორიას. ყველასთვის აშკარა გახდა, რომ საბჭოთა კავშირი ნებით კი არა, ძალით ყოფილა შეკოწიწებული. იმ დღიდან ძალიან ბევრი დარწმუნდა, რომ ქართველი ერი ცოცხალი თავით არასოდეს დათმობდა იმას, რისთვისაც წლების მანძილზე სისხლს ღვრიდა, რასაც შეალია ძალა-ღონე. კიდევ ერთხელ გადავავლოთ თვალი ჩვენს უახლეს ისტორიას; ნაბიჯ-ნაბიჯ როგორ მივედით 9 აპრილამდე, რამ შეარყია და რა ალტერნატივის წინაშე დადგა საბჭოთა იმპერია; დაინგრეოდა თუ არა იგი 9 აპრილის გარეშე და რა ნაყოფი გამოიღო ქართველი მამულიშვილების დაღვრილმა სისხლმა. ამ თემაზე გვესაუბრება საქართველოს საპატრიარქოს წმინდა ანდრია პირველწოდებულის სახელობის ქართული უნივერსიტეტის პროფესორი, ისტორიის მეცნიერებათა დოქტორი ვახტანგ გურული:

- ქართული ეროვნული მოძრაობა არ შეწყვეტილა მას შემდეგ, რაც საბჭოთა რუსეთმა დაიპყრო საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა (1921 წლის თებერვალ-მარტი). ეროვნულ მოძრაობას ჰქონდა თავისი ეტაპები. ერთ-ერთი ეტაპი იყო, მაგალითად, 1924 წლის აჯანყება. ამის შემდეგ ის თანდათან ჩაცხრა. საქართველოში ეროვნული მოძრაობა შეიმჩნეოდა 1941-1945 წლებში. 1941 წელს შეიქმნა არალეგალური ორგანიზაცია, რომლის მიზანი იყო საქართველოს განთავისუფლება. მასში, ძირითადად, ახალგაზრდები მონაწილეობდნენ. რა თქმა უნდა, ყველა მათგანი სასტიკად დაისაჯა, მაგრამ რეპრესიები საქმეს ვერ შველოდა. მეორე მსოფლიო ომის დასრულების შემდეგ თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტში კვლავ შეიქმნა არალეგალური ორგანიზაცია. მისი მიზანი იყო საქართველოს განთავისუფლება. ეროვნული მოძრაობის აღმავლობა განსაკუთრებით იწყება 1956 წლის 9 მარტის შემდეგ. თვითონ ეს მოვლენა ეროვნული მოძრაობის გამოვლინება არ ყოფილა, ის თავისი ხასიათით ძალიან რთული გახლდათ, მაგრამ როდესაც თბილისში ამდენი უდანაშაულო ხალხი დახვრიტეს, უკვე იმ ადამიანების პოლიტიკური შეხედულებებიც კი, რომლებიც სიმპათიით ანდა ნეიტრალურად იყვნენ განწყობილნი საბჭოთა წყობილების მიმართ, საგრძნობლად შეიცვალა. ამის შემდეგ უკვე ნელ-ნელა დაიწყო ეროვნული მოძრაობის ახალი ეტაპის მოსამზადებელი პერიოდი. XX საუკუნის 70-იან წლებში შედეგი უკვე სახეზე იყო. შეიქმნა ჯერ ჰელსინკის ჯგუფი, შემდეგ კი ჰელსინკის კავშირი, რომლის სათავეებთანაც იდგნენ ზვიად გამსახურდია, მერაბ კოსტავა და ეროვნული მოძრაობის კიდევ რამდენიმე ცნობილი მოღვაწე. ამ დროიდან საბჭოთა ხელისუფლება უკვე ვეღარ ახერხებს ეროვნული მოძრაობის ალაგმვას. ეროვნული მოძრაობის ლიდერების - ზვიად გამსახურდიასა და მერაბ კოსტავას დამსახურება ის გახლდათ, რომ ისინი ჯერ არალეგალურ გამოცემებში, შემდეგ კი უკვე 80-იანი წლების მიტინგებზე ხაზგასმით ამბობდნენ, რომ ეს იმპერია აუცილებლად დაინგრეოდა, მისი არსებობა შეუძლებელი იყო. საზოგადოების უმრავლესობას ეგონა, რომ ეს იყო მხოლოდ სურვილი ეროვნული მოძრაობის ლიდერებისა. ძალიან განათლებულ, ისტორიის ღრმად მცოდნე ადამიანებსაც კი ვერ წარმოედგინათ, როგორ უნდა დანგრეულიყო საბჭოთა იმპერია.


- XX საუკუნის 80-იანი წლების შუა ხანებიდან მთელ სსრ კავშირში დაიწყო ანტისაბჭოთა პოლიტიკური ორგანიზაციებისა და პარტიების შექმნა. საბჭოთა ხელისუფლება უკვე ვეღარ ახერხებდა ამ პროცესებისთვის წინააღმდეგობის გაწევას. საბჭოთა წყობილება რუსი ინტელიგენციის ნაწილსაც არ მოსწონდა და მის შესაცვლელად იბრძოდა მოსკოვსა და პეტერბურგში, მაგრამ ჩვენი სატკივარი, რა თქმა უნდა, სულ სხვა იყო - ჩვენ არ გვინდოდა მოდერნიზებული საბჭოთა იმპერიის შემადგენლობაში ცხოვრება. ეროვნული მოძრაობა თანდათანობით ლეგალურ ნიადაგზე დგებოდა. მოსკოვში უკვე იყო მომწიფებული განწყობილება, რომ რაღაც ეტაპზე ზღვარი დაედოთ ეროვნული მოძრაობისთვის და თუ ეს არ მოხერხდებოდა სხვადასხვა მეთოდებით, მაშინ გადასულიყვნენ შეტევაზე და ძალის გამოყენებით გაესრისათ იგი სხვადასხვა რესპუბლიკაში. მთელ სსრ კავშირში ამის დაწყება შეუძლებელი იყო - ეს ნიშნავდა ომის გამოცხადებას ყველა არარუსი ერისათვის. ამიტომ გადაწყდა, რომ ერთი რომელიმე რესპუბლიკა დასჯილიყო სამაგალითოდ, რათა შემდგომში სხვები დაშინებულიყვნენ. მოსკოვში კიდევ იყვნენ ისეთი ტვინგაყინული პოლიტიკური მოღვაწეები, რომელთაც მართლა ეგონათ, რომ ერთ რესპუბლიკაში მანიფესტაციის დარბევით, ხალხის დახოცვით, ეროვნული მოძრაობის ლიდერების დაპატიმრებითა და დახვრეტით რაღაცას მიაღწევდნენ. ასეთ რესპუბლიკად საქართველო შეირჩა.

- საბჭოთა სპეცსამსახურები კარგად ადევნებდნენ თვალყურს ეროვნული მოძრაობის გაძლიერებას საქართველოში. მათ დაიწყეს ძველი ნაღმების ამოქმედება. პირველად, 1988 წლის ნოემბერში, სწორედ აფხაზეთის საკითხთან დაკავშირებით დაიწყო მიტინგები რუსთაველის პროსპექტზე...

- ასეთი ნაღმი იყო მოსკოვის მიერ ინსპირირებული სეპარატისტული მოძრაობა სამაჩაბლოსა და აფხაზეთში. ქართველები კარგად ხედავდნენ, რომ ოსი და აფხაზი სეპარატისტების უკან იდგა მოსკოვი, რომელიც მართავდა ამ სიტუაციას. მოსკოვს ხელს აძლევდა იმის ჩვენება, რომ ვითომდაც საქართველოში შექმნილი იყო კრიზისული ვითარება, ქართველები ხოცავდნენ ოსებსა და აფხაზებს და სხვა გამოსავალი არ არსებობდა, გარდა იმისა, რომ ჯარი შემოსულიყო აქ და წესრიგი დაემყარებინა. ეს გახლდათ, საზოგადოდ, მოსკოვის გეგმა და თუ როგორ განხორციელდებოდა იგი კონკრეტულად, ეს დამოკიდებული იყო სიტუაციაზე. 1988 წლის ნოემბერში, თბილისში, რუსთაველის პროსპექტზე, მთავრობის სახლის წინ მიტინგები და დემონსტრაციები დაიწყო აფხაზი სეპარატისტების თავხედური მოქმედებების გამო. 1989 წლის გაზაფხულზე კი ქართულმა ეროვნულმა მოძრაობამ წამოაყენა საბჭოთა კავშირიდან საქართველოს გამოყოფის ლოზუნგი. ეს, რაღა თქმა უნდა, არ ყოფილა ომით გამოყოფის მოწოდება. ყველაფერი დაიწყო ძალიან კარგად, მშვიდობიანად, სამართლებრივი საფუძვლების მოძიებით.

- რა პრეტენზიას უყენებდნენ ეროვნული მოძრაობის ლიდერები და მონაწილეები საბჭოთა კავშირის ხელისუფლებას?

- პრეტენზია იყო ასეთი: 1921 წელს საბჭოთა რუსეთმა დაიპყრო საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა, ანუ ის ქვეყანა, რომელიც ძალზე ცოტა ხნის წინ, 1920 წლის 7 მაისის ხელშეკრულებით, დე ფაქტო და დე იურე აღიარა და სცნო მისი ტერიტორიული მთლიანობა. მეორე, რაზეც ჩვენი ეროვნული მოძრაობა ყურადღებას ამახვილებდა, იყო ის, რომ მართალია, საბჭოთა რუსეთმა დაიპყრო საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა, მაგრამ საქართველოს ხელისუფლებას არ უცვნია ქვეყნის დაპყრობა, კაპიტულაციის აქტზე ხელი არ მოუწერია. 1921 წლის მარტში იგი წავიდა ემიგრაციაში და იქიდან აგრძელებდა ბრძოლას საქართველოს დამოუკიდებლობის აღსადგენად (ეს ბრძოლა, ფაქტობრივად, არც 1989 წელს შეწყვეტილა). ასე რომ, საქართველო იყო უკანონოდ ოკუპირებული. ხელისუფლება, რომელიც იმ დროს საქართველოში არსებობდა, იყო სამართალმემკვიდრე 1921 წლის თებერვალში შექმნილი საქართველოს რევკომისა. აქედან გამომდინარე, ისიც უკანონო იყო. ასევე, ყურადღება ექცეოდა იმას, რომ საქართველო, ქართველი ერის ნების წინააღმდეგ, 1922 წლის დეკემბერში გააერთიანეს ამიერკავკასიის ფედერაციაში, შემდეგ კი - საბჭოთა კავშირში. ეს არავის უკითხავს ქართველი ერისთვის. საკითხი გადაწყვიტა სატელიტმა პოლიტიკურმა ხელმძღვანელობამ სერგო ორჯონიკიძის წინამძღოლობით. ქართული ეროვნული მოძრაობა მოითხოვდა, რომ მომხდარიყო ქვეყნის დეოკუპაცია და ქართველ ერს მისცემოდა იმის საშუალება, რომ თვითონ აერჩია ისეთი ხელისუფლება, რომელიც უნდოდა. ყველა პოლიტიკური პარტია მიიღებდა არჩევნებში მონაწილეობას და ასე გადაწყდებოდა ქვეყნის მომავალი ბედი.

- ვინ მიიღო კონკრეტულად 1989 წლის აპრილში მშვიდობიანი მანიფესტაციის დარბევის გადაწყვეტილება?


- რა შედეგები მოჰყვა ამ მოვლენას საბჭოთა იმპერიისთვის და ჩვენთვის, ქართველი ერისათვის?

- რუსეთი საქართველოში 1801 წლიდან უშვებს ერთსა და იმავე შეცდომას. XIX საუკუნეში სისხლში ჩაახშვეს 1804, 1812, 1819-1820... წლების აჯანყებები. რუსები ვერ ხვდებოდნენ, რომ დაღვრილი სისხლი ყოველთვის ისევ დამპყრობლის საწინააღმდეგოდ მოქმედებდა და როგორც ქვიტკირი, ისე ადუღაბებდა ქართველ ხალხს. იმპერიამ იგივე შეცდომა გაიმეორა 1989 წლის 9 აპრილს. საბჭოთა პოლიტიკურმა ხელმძღვანელობამ ამით, რა თქმა უნდა, წააგო. ამ დღემ ის ხალხი, რომელიც ჯერ კიდევ მერყეობდა, დამდგარიყო თუ არა ეროვნული მოძრაობის მხარეს, საბოლოოდ გადაისროლა ეროვნული მოძრაობის ბანაკში. საზოგადოების ის ნაწილი, რომელიც მტკიცედ უჭერდა მხარს საბჭოთა კავშირის უცვლელად ანდა მოდერნიზებულად შენარჩუნებას, შეიძლება მთლად არ გადავიდა ეროვნული მოძრაობის ბანაკში, მაგრამ ძალიან დაეჭვდა. უბრალოდ, მათთვის დაინგრა სამყარო.

- საზოგადოების რაღაც ნაწილი დღესაც სვამს კითხვას: რა საჭირო იყო ეს სისხლისღვრა, საბჭოთა კავშირი ხომ ისედაც დაინგრეოდა, რადგან მის დანგრევას ხელს უწყობდა დასავლური სამყარო და ამერიკის შეერთებული შტატები; რატომ ყველა ერი არ შეასკდა შიშველი ხელებით რუსების ტანკებს. ხომ არ გავუსწარით მოვლენებს წინ? რა მოგვიტანა 9 აპრილმა?

- ჯერ ერთი, სისხლისღვრა ქართული ეროვნული მოძრაობის ლიდერებს არ დაუგეგმავთ. ვიცით, რომ ეს მოსკოვმა დაგეგმა. მიტინგები რომ მშვიდობიანად დამთავრებულიყო აპრილში, ეს მაინც არაფერს შეცვლიდა, რადგან სხვა დროს მაინც შეძლებდა მოსკოვი მიზნის მიღწევას. დარბევას ვერ ავიცილებდით თავიდან, რადგან საბჭოთა იმპერიას დიდი ძალა გააჩნდა და ყოველთვის მონახავდა პროვოკაციის საფუძველს და მაინც ჩაგვითრევდა მასში. ეროვნული მოძრაობის მხრიდან უკან დახევა კი ნიშნავდა ეროვნული მოძრაობის პერსპექტივის ლიკვიდაციას. თუკი ჩვენ უარს ვიტყოდით ეროვნული მოძრაობის იდეალებზე, მაშინ უარვყოფდით მთელს ჩვენს წარსულს. გარდა ამისა, რა თქმა უნდა, ცნობილია, რომ საბჭოთა კავშირის დანგრევისთვის იბრძოდა დასავლური სამყარო და ამერიკის შეერთებული შტატები პრეზიდენტ რონალდ რეიგანის წინამძღოლობით, მაგრამ საკითხავი ეს არის: საიდან გაჩნდა დასავლურ სამყაროსა და ამერიკაში აზრი, რომ სსრ კავშირის დანგრევა შეიძლებოდა? რატომ არ გაჩნდა ეს აზრი მეოცე საუკუნის 50-იან ან თუნდაც 70-იან წლებში? - ეს იმიტომ, რომ დასავლურმა სამყარომ კარგად დაინახა, რომ საბჭოთა კავშირში ცხოვრება აღარ უნდოდათ სხვა რესპუბლიკებს. ანუ ქვეყნის შიგნით რომ არ დაწყებულიყო დამანგრეველი პროცესები, დასავლური სამყარო ვერ აიღებდა თავის თავზე საბჭოთა კავშირის დანგრევის საქმეს. თუკი ყველა ერი გულზე ხელს დაიკრეფდა და დაელოდებოდა საბჭოთა კავშირის გარედან დანგრევას, მაშინ იმპერიას შეიძლება კიდევ დიდხანს ეარსება. ასე რომ, დასავლური სამყაროს მხარდაჭერა პირდაპირპროპორციული იყო ეროვნული მოძრაობის სიძლიერისა. 1989 წლის 9 აპრილით ჩვენ მივიღეთ ის, რომ სულ მალე მოვიპოვეთ სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობა. რა თქმა უნდა, არ შეიძლება იმისი მტკიცება, რომ საბჭოთა კავშირი 9 აპრილმა დაანგრია. იგი დაანგრია მრავალმა შინაგანმა და გარეგანმა ფაქტორმა, რომელთა შორის ერთ-ერთი მძლავრი - სწორედ ეროვნული მოძრაობა იყო. ამ ეროვნული მოძრაობის ავანგარდში მივდიოდით ქართველები. ასე რომ, 9 აპრილი არის უმნიშვნელოვანესი მოვლენა საქართველოს უახლეს ისტორიაში. იმ ადამიანების უმანკო სისხლი ტყუილად არ დაღვრილა. ქართულმა ეროვნულმა მოძრაობამ თავისი წვლილი შეიტანა საბჭოთა კავშირის დანგრევაში.